“Azərbaycan” qəzetində
parlament hesabatları və şərhlər
Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasından latın
əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi,
lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd
Hüseynov
Transliterasiya
redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi
Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
I cild
(noyabr 1918 - aprel 1920)
...................................................................................
Əfvi-ümumi məsələsi araya gəldi.
Parlamanımızın
birinci iclasında “İttihad” firqəsi tərəfindən
irad edilmiş olan bu məsələ,
bu səfər həll olundu.
Əfvi-ümumi - daha doğrusu siyasi mücrimlərin əfv
edilmələri xüsusunda hökumət tərəfindən
tərtib edilmiş qanun layihəsi parlamanca qəbula
keçdi.
Sonradan bu məsələni qurdalayıb da vəziri bir
taqım lüzumsuz bəyanata məcbur etmək - yersiz idi. Zira vəzir Səfikürdski
cənabları siyasi mücrimlərin kimdən ibarət
olduğunu öylə bir şəkildə bəyan etdi ki,
siyası mücrim ilə adi caninin təfavütünü seçmək
çətin oldu.
Səfikürdski çənabları bunu unutmasın ki,
hökumətə qarşı silah ilə qiyam etmənin,
bomba və dinamit gizlətmənin, meşə
qırmağın nə dərəcədə siyasi cürm və
nə dərəcədə adi bir çinayət olduğunu əhalimiz
içində başa düşməyənlər hələ
çoxdur.
.............................................................................
Sosialistlərdən
sağ və fəhlə məsələsində də
onlardan bir az uzaq olan “Müsavat” firqəsinin
sosialist vəzirə fəhlələr məişətinin
çətinligi həqqində sorğu verməsi - məzəli
bir keyfiyyət idi.
Bu
xüsusda “Müsavat”çılar ilə sosialistlərimiz
arasında bir bala “atışma” vaqe oldusa da nəticəsi “səlamatlıq”
ilə keçdi. Müsavatçı Kazımzadənin fəhlə
həyatının üsrəti həqqindəki
qızğın nitqinə cavab verən məsai vəziri
sosialist Səfikürdski cənabları özünü
sındırmadı dedi: “sizə fəhlə məişəti
həqqində öylə həqiqətlər söylərəm
ki, “başınızın tükü ayağa (?) durar!”.
Filvaqe Səfikürdski cənabları bu surət
xüsusunda nitq irad edərkən öylə sözlər
söylədi ki - özgələri bilmiyoram - amma mənim
başımın tükü ayağa durdu. Məsələn, fəhlələr
həyatının, ümumiyyətlə hər bir yerdə
ağır bir surətdə keçməsini nəql ilə
sözünü bolşevik fəhlələri məişətinə
ətf edərək dedi ki, bolşevik fəhlələr
hamıdan yaxşı dolanırlar! Və bu
sözü mənidar bir surətdə təkrar etdi.
- Bolşevik
fəhlələr yaxşı dolanırlar.
- Bizim fəhlələrə
də
yaxşı dolanmaq lazımdır.
Sorğu:
(Ona görə) yaxşı dolanmaq üçün:
-
Bolşevik olmaq lazım gəlir!
Elmi məntiqdə böylə çıxır.
Təcrübədə
də felən böylə çıxarsa, onda nəinki bir mənim
bəlkə bir çoxlarının başının
tükü ayağa durar!
Hər halda “Müsavat”çıların fəhlələrimiz
həqqindəki ciddiyyətlə çarpışması fəhlə
ehtiyacatının, fəhlə təşkilatlarının
dalınca olmaları son dərəcə şayani-sərvər
və təsəlli bir fəaliyyətdır.
Gəldi Lənkəran faciəsi məsələsi.
Lənkəran məbusu Hacı Mirzə Səlim Axundzadə
cənabları yürəginin dərdini, vətəninin
ağlar halını, Lənkəran müsəlmanlarının
biganələr əlindən çəkdigi zülm və sitəmi
parlaman əzalarının hüzurunda açıb deməgə
axır ki, fürsət tapdı.
Hacı
Mirzə Səlim cənabları nitqinin “müqəddəməsinin
müqəddəməsini” böylə başladı:
Nalera hərçənd
mixahəm ke pünhan mikonəm,
Sinə miquyəd ke, mən təng amədəm, fəryad
kən.
Bundan əlavə
məbus əfəndi nitqini ərəb şerlərilə dəxi
təzyin ediyor böylə ki:
Və kullu
yədin əmvanə visalə leyli
Va leyli
lə tuqarru ləhum bizəkə
İzə
ətəmmət dumuun min uyunin
Təbəyyənə mən bəkə ay mən təbəkə.
Sonra Lənkəran
müsəlmanlarının rus “demokrat”ları əlindən
çəkdigi iza və cəfaları yanıqlı bir dil ilə
söyləməgə başladı: Lənkəranlılara azadlıq və kömək
lazımdır, - deyə hər kəsi köməgə dəvət
edərkən “ruznamələri” dəxi bu köməgə cəlb
arzusiylə, qəzetə yalnız bir firqənin naşiri
olmuyub da bitərəfanə surətdə hər kəsə
danışmaq imkanı verməlidir, - dedi. Məbus
əfəndinin bu işarə və kinayəsi hansı “ruznaməyə”
aid olduğunu bir dürlü anlamadıq.
Əlbəttə,
bizim qəzetəyə ola bilməz! Çünki
qəzetəmizin firqə və partıya xaricində rəsmi
bir “orqan” oldugu hər kəscə məlumdur. Hər
günkü möhtəviyytından məlum olduğu üzrə
vətən abadlığı, millət səlamətligi, cəmaət
tərəqqisi, dövlət intizamı ilə bərabər
istiqlal və genə də istiqlal şüarlahnı virdi-zəban
edib də bunun hüsulində əlindən gələn qədər
çalışmaqda olan qəzetəmiz bu dairədə
yazılmaqda olan məqalələrə sütunlarını
bir ananın balasına qarşu açdığı
qucağı kimi kəmali-meyl və məhəbbətlə
açıbdır, vəssalam!
Əlqərəz, Hacı Mirzə Səlim əfəndi
Lənkəran faciəsindən bir şəmmə
açıb nəql elədi.
Bu dilsuz haqiqətləri dəxi parlaman əzalarımız
İrəvan hadisəsi kibi heysiyyatı-milliyyədən ari,
qeydsiz bir tərzlə qarşıladılar. Genə nə bir nıtq, nə
bir hərəkət ...
Mən
güman edirdim ki, bu gün
havanın soyuqluğu parlaman əzalarımıza o dərəcədə
əsərbəxş olubdır ki, bu soyuqluq degil, yalnız
bir bədənlərinə, bəlkə ruhlarına da
keçibdir, ona görə bugünkü iclas axırına
kibi “soyuq” keçəcəkdir. Lakin cavan və
fəal məbuslarımızdan Əhməd Cövdət əfəndinin
bir saatlıq əsl “parlamanı” bir nitqi gümanımı səhvə
mübəddəl etdi. Çünki natiq əfəndinin
istər nitqində, istər bədənində, istər
ruhunda “üşümək” əsəri yox idi. Biləks, qızqınlıq var idi.
Əhməd Cövdət əfəndinin bu hərarətli
nitqi nəyə dair idi? Nəyi və kimi bu hərarət və səlasətlə
müdafiə edirdi?
Stansiyalarda
soyulmuş bir nəfər Sarkisyanı və dəmiryol
mövqiflərinin birində guya öldürülmüş
olan üç nəfər ermənini!...
Qışın
bu soyuq günlərində buzlu dağlara pənah
aparmış, Araz çayının qara sellərinə
qurban olmuş, yer və yurdlarından, mülk və
mallarından, can və başlarından top və pulemyot
güllələri zoru ilə məhrum edilmiş, əsir və
yesir kökündə dağlara, daşlara, dərələrə,
təpələrə səpilmiş olan məzlum və məzlumələrdən
də məzlum olan bədbəxt qardaşlarımızın,
ana və bacılarımızın müdafiəsi həqqində
bir söz böylə dilinə almağı özünə
“layiq” görməmiş olan məbus əfəndimizin
daşnaklar mənbəyindən xüsusi bir qərəz ilə
nəşat edən yalan və acı bir yalan olduğu Rəisi-
Vüzəra Fətəli Xanın bəyanatından bəlli
olan xəbərlər həqqində kəmali-səlasətlə
hərraflıq etməgi bənə o qədər əlim bir
təsir və yanıqlı bir acıq verdi ki, nitqi
axırınadək dinləmək taqətim qalmadı...
Türk yürəkli və sosialist fikirli Əhməd
Çövdət əfəndinin, fəal və
çalışqan bir zat olduğu məlumumuzdur. Və hər
kəsə bilafərq millət, insaniyyət nəzəri ilə
baxmaq fikrinin aliliyinə də mötərifık. Lakin iki nəfər insandan, iki nəfər adəm
övladından birinin məzlum və məfluk olduğunu
dünya işığına baxan gözümüz və aləmi-batisini
də dərk edən bəsirətimizlə
gördüyümüz halda və o birinin də məzluma
nisbətən qeyri-məzlum bir vəziyyətində
bulunduğunu dərk etdigimiz təqdirdə məzlumu qoyub da
qeyri-məzlum həqqində
çalışmağımız insaniyyət fikrinə
mütabiq və elmi məntiqə müvafiq
olmadığı surətdə böylə eləməyin mənası
nədir, əcəba?
Üzeyir
“Azərbaycan”,
10 yanvar 1919, ¹84
Azərbaycan
Məclisi-Məbusanında İrəvan quberniyası müsəlmanları
həqqində
(keçən nömrədən mabəd)
İrəvan
quberniyası müsəlmanlarının nümayəndələri
tərəfindən verilmiş ərzi-hal oxunduqdan sonra məbus
Vinoqradov söz alıyor:
Vinoqradov - Qardaş müharibəsi hələ tamamilə
qurtarmamış, yenə qardaş qanı
axıdılıyor. Əhalinin bir qismi digər qismini öz xərabəzarından
qovuyor. Bizim ruslar böylə hərəkətləri,
böylə müdhiş və təcavüzləri protesto edərək
hər dövlətin xətti-hüdudini təyin etmək
ixtiyarına malik olan ümum cahan konfransının qərarınadək
hər kəsin öz yerində qalmasını tələb
ediyoruz.
Rəsulzadə M. Əmin bəy - Burada yenə imdad naləsi
eşidiyoruz.
Məlumdur ki, millətlərin həqq və hüququ
gözlənilsin gərək. Hər kəs nərdə
yaşıyorsa, o yerə malik olmaq həqqinə haizdir. Təbii millətdaş, dindaş və
irqdaşımız olan İrəvan quberniyası müsəlmanlarının
bunca müsibətə millət mənafeyi naminə təhəmmül
edən qardaşlarımızın çəkdikləri bəlalara
biz biganə qalamayız. Onlar ümum millət
mənafeyi yolunda bunca iza və cəfalar çəkiyorlar.
Binaənileyh millət dəxi onları
müdafiə etməlidir. Azərbaycan
hökuməti onlara felən müavinət göstərə
bilməz. Lakin mənəvi, siyasi və bəlkə
qismən də maddi yardım edə bilər. Binaənileyh Azərbaycan hökuməti məsələnin
sülh konfransı tərəfindən həllinə və
Qafqaziya millətləri bir yerə yığışıb
ixtilafı bitirməsinədək millətdaşımız və
irqdaşlarımızın düçar olduqları ələmlərini
yüngülləşdirməlidir. Yalnız
ora degil, Lənkəran müsəlmanları da bu
haldadırlar.
Etiqad ediriz ki, bu xüsusda hökumət ciddi tədabir
görmüşdür. Görmüşsə şimdi bizə məlumat
versin. Məlumat verməgə hazır
degilsə, bu yaxın iclaslardan birisində bəyanat verər.
Azərbaycan parlamanı bu dərəcə
zülm və qədrlərə düçar olan
qardaşlarımıza müavinətini diriğ etməz.
Sultanq Məcid
- İrəvan quberniyası müsəlmanlarının faciəsi
məlum oldu. Rusların nümayəndəsi də
burada protesto etdilər. Əlbəttə
onlar böylə faciələrin oynanmasına razı olmazlar.
Ancaq bu bizim yaramızı sağaltmaz. Bu gün biz yalnız protesto və nifrətlər
izharı ilə qənaət edə bilməriz. Zira bununla müsəlman qardaş və
bacılarımızın dərdinə əlac olmaz. Bundan müsibətzədələrə təsəlli
olmaz. Bu saat onların ismətləri,
namusları paymal oluyor. Quru protestodan bir
şey çıxmaz. Qonşularımız
Gürcüstan və Ermənistanda küllü miqdarda islam əhalisi olub öz hökumətlərinə
tabedirlər. Gürcüstan və Ermənistanda
müsəlman olduğu kibi bizim də məmləkətimizdə
əhalinin həpsi türk-islam olmuyub bir çox erməni,
gürcü, rus və sairə var. Biz onların həpsilə
ədalətlə rəftar ediyoruz. Qonşu
hökumətlər də böylə etməlidirlər.
Ermənilər bunu anlamıyorsalar icrai-təsir
edə biləriz. Ermənistandakı
müsəlmanlar həqqində rəva görülən
zülmlər barəsindəki təkliflərimizi
qanmıyorlarsa güc ilə qandıra biləriz. Güc ilə icrai-təsir etmək bu degil ki, onlar
kibi atəş açaq, qan tökək. Xayır! Bizə atəş saçmaq, qan tökmək
lazım degildir. Şimdi İngiltərə,
Fransa və Amerika nümayəndələri
yaxınımızdadırlar. Bunlar millətlər
hüququnun və əmin asayişin təminini dəröhdə
etmişlərdir. Əvvəl onlara
müraciətən təklif, rica, hətta tələb edəlim
ki, bilatəxir bu fəcayelərə, bu məzalimlərə
mane olsunlar, qardaşlarımızı bu fəlakətdən
qurtarmaq üçün tədbir görsünlər. Əgər onlar tədbir görməsələr
aşkardır ki, o vəqt biz də öz hüququmuzu nə
yol ilə müdafiə edəcəgimizi sonra
danışarız. Hərgah biz fəryad
etsək bir tədbir görülər. Hökumətimizin
borcudur bu barədə təşəbbüslər etsin.
Qarayev -
Biz təklif edərdik hökumətə tapşırılsın
ki, gələn iclasadək lazımi tədbirlər
görsün və bu xüsusda gələn iclasda məlumat
versin.
Əhməd
Cövdət - “Müsavat” tərəfindən böylə bir
təklif varid olmuşdur:
“İrəvan nümayəndələrinin İrəvan
quberniyasında müsəlmanların düçar
olduqları məzalim həqqindəki ərzi-hal və
istimdadlarını dinləyərək Azərbaycan Məclisi-Məbusanı
bu xüsusda hökumətin hər növ tədabirə
müraciət ilə bu müsibətlərin
dayandırılması üçün təşəbbüsati-lazimədə
bulunması təklifi ilə növbədəki məsələlərin
müzakirəsinə keçiyor”.
Təklif səsə qoyularaq ittifaqı-ara ilə qəbul
olunur.
Əfvi-ümumi
Növbədə siyasi məhbuslar həqqində parlaman
komisyonu tərəfindən tərtib edilmiş olan əfvi-ümumi
qanun layihəsidir. Layihə budur:
Qardaşov,
Əfəndizadə, Ağazeynal Tağıyev, Aslan bəy Səfikürdlü
və Ağamalov cənablarından təşəkkül edən
“Əfvi-ümumi” komisyonu Azərbaycan Məclisi-Məbusanının
7 dekabr 1918 sənəsi qərarına binaən komisyona verilən
siyasi “əfvi-ümumi” qanun layihəsini dekabrın
iclaslarında müzakirə edərək
aşağıdakı qərarı aldı:
Azərbaycan Məclisi-Məbusanının açılması münasibətilə siyasi əfvi-ümumi elan olunur.
Buna binaən
Məclisi-Məbusan qərar veriyor ki:
I - a) Cəza
qanunnaməsinin 129-133 maddələri (Məcəlleyi-qəvanin.
15-ci cild 1909 sənəsi nəşri)
b) Cinayət
və tədib cəzası qərarnaməsinin 262, 272, 273,
275, 276, 280, 281, 281, 286 maddəsinin 2-ci qeydi
318, 328,
987, 1358, 1358, 1359 maddələri (Məcmueyi-qəvanin. 15-ci
cild, 1885 sənəsi nəşri və taxirəsi)
t)
Sülh hakimlərinin təsdiq edəcəkləri cəzalar
həqqindəki nizamnamənin (xüsusi ev sahibinə dəyən
xəsarətin tədiyəsi istisna olmaq üzrə) 29, 33,
39, 48, 48, 51, 51, 51, 57, 57, 58, 59, 51, 61-63 (I-II hissələr),
143, 155-168 (Məcəlleyi-qəvanin. 15-ci cild, 1885 və 1914 sənələri
nəşri) maddələri mövcibincə vaqe olan əfallarından
dolayı məhkum olan şəxsləri məsuliyyət və
cəzadan və bunun hər növ nəticələrindən
azad etməlidir.
Bu qərarın hökmü şu fəsildə göstərilən
əfalın icrası əsnasında cinayət
qanunlarının mən edildigi digər əfalın
ümumisinə dəxi şamildir.
II - Baxılmamış və yaxud hali-tədqiqdə
bulunmuş 1918 sənəsi dekabrın 7-dən əvvəl
icra edilmiş birinci fəsildə göstərilən əfal
həqqindəki işlər tövqif edilməli və əbədiyyən
unudulmalıdır.
III - Əgər qərarlar verilməmiş, yaxud qanun
gücünə girməmiş və yaxud tətbiq edilməmiş
isə bu qanunun 1 və 2-ci fəsillərində göstərilən
tədbirlərin icrası aid olan ədliyyə məhkəmələrinə
və sair bilcümlə xüsuslarda müddəyi-ümumi
dairəsinə həvalə olunur.
IV - 1918 sənəsi dekabrın 7-dən əvvəl siyasi və dini amillər üzərinə bu qanunun birinci fəslində bulunmayan digər cinayət qanunlarının mən edildigi əfalə mürtəkib olan şəxslərə aid olan ədliyyə məhkəmələri xüsusunda bu qanunun 1 və 2-ci fəslində olan tədbirlərin kəndilərinə dəxi təsmil edilməsi üçün istidadə bulunmaq həqqi verilir.
Bu istidalar tərtibat iclaslarında həll olunur. Bu iclaslarda təhriri
və şifahi bizzat, yaxud vəkil vasitəsilə istida edənlər
bəyanatda buluna bilərlər. Bu qəbil
işlər həqqində verilən ədliyyə məhkəmələrinin
qərarları mühakimati-cinaiyyə nizamnaməsinin 893-899
maddələri mövcibincə şikayət edilə bilər.
V - Cəmaəti-mülkiyyə
və əskəriyyənin qərarlarınca ədliyyə məhkəmələri
xaricində bu qanun məlhuz olan və öylə də siyasi
məznunluğa görə 1918 sənəsi dekabrın 7-dən
əvvəl vəz olunan cəzalar ləğv edilir. Bu qərar aid olduğuna görə daxiliyyə və
hərbiyyə nazirləri tərəfindən icra olunur.
Bəzi məbusların xahişinə görə Səfikürdski
həzrətləri əfvi-ümumi qanununun maddələrini
şərh ediyor və qabaqca xəbər veriyor ki, hökumət
qanunu qəbul ediyor.
Qanun bir səslə qəbul olunur.
(Ardı
var)
Şirməmməd
HÜSEYNOV
525-ci qəzet.- 2016.- 2 iyul.- S.21.