Bu dənizin balığı

Ədəbiyyat xoşbəxtlikdirmi?

Ömər Zülfü Livanelini öncə bəstəkar, musiqiçi kimi daha çox tanıyırdım. Onu romançı kimi mənə tanıdan Pərvin oldu. Bir il əvvəl Livanelinin “Qardaşımın əhvalatı” romanını mənə verdi. Oxuyub gördüm ki, bu, peşəkar yazıçı qələminin məhsuludur. Əsər Livanelinin nəsrinə marağımı artırdı.

Onun “Serenad” və “Konstantiniyyə oteli” romanlarını oxudum. Hər ikisi çox təsirli, insan xarakterlərinin ustalıqla yaradıldığı, hisslərin dərinliyinə varan, oxucuları öz aurasından çıxmağa qoymayan əsərlər idi və mən romançı, ədəbiyyatçı kimi yeni yazıçı kəşf etdiyimi özüm üçün dəqiqləşdirdim.

Bugünlərdə Kırşehirdə olarkən anam - Yunus Oğuzun romanlarının oxucusu - mənə zəng edərkən düşünürdüm ki, yəqin, ayağı üçün Türkiyədən kremlər, ağrıkəsici sürtkü almağımı tapşıracaq. Amma düşündüyümün əksinə, türk kanallarında dua kitablarının reklamını gördüyünü dedi və dua kitabları alıb gətirməyimi istədi. Bunu təbəssümlə səfər yoldaşlarıma, Xalq yazıçısı Anar müəllimə, Kırşehirdəki kitab bayramının təşkilatçısı İmdat Avşara danışdım. O, kitab sərgisində “Səmərqənd” kitab evini nişan verərək axtardığımı orada tapa biləcəyimi dedi. Anam üçün dua kitabı alandan sonra yaxınlıqda yerləşən “Doğan kitab”ın pavilyonunda Livanelinin artıq mənə tanış olan romanlarını, eyni zamanda, “Ədəbiyyat xoşbəxtlikdir” adlı kitabını gördüm. Kitabın sərlövhəsi diqqətimi çəkdi. Çünki biz ədəbiyyat adamlarını bu sual həmişə düşündürür. Doğrudanmı ədəbiyyat xoşbəxtlikdir, ya bəlkə əksinə? Bu suala ömür boyu cavab axtarmışıq.

Kitabda Livanelinin müxtəlif vaxtlarda yazdığı, ədəbiyyatla, bədii yaradıcılıqla bağlı esseləri var. Bakıya gələn kimi kitabı birnəfəsə - hətta bəzi yazıları iki dəfə - oxudum. Xeylisində düşüncələrimlə üst-üstə düşdüyü məqamlar gördüm.

Ümumiyyətlə, bu kitab, fikrimcə, bugünkü Azərbaycan ədəbiyyat sevdalıları, xüsusən, gənclər üçün çox maraqlı olar. Ona görə də qərara gəldim ki, “Bu dənizin balığı”ndan başlayaraq, kitabdan bir neçə esseni azərbaycancaya çevirərək qəzetdə çap edək.

Rəşad MƏCİD

Ədəbiyyat çox geniş anlayışdır. İçində Sədinin, Hafizin, Şekspirin şeirləri də var, Homerin dastanları, “Min bir gecə” nağılları, Övliya Çələbinin “Səyahətnamə”si də. Tamaşalar, köhnələrin “qələm təcrübəsi” dedikləri esselər, mənsur şeirlər, hamısı o geniş ədəbiyyat anlayışının içindədir.

Amma məsələni daha detallı araşdırmaq üçün müasir roman anlayışını rəhbər tutaraq bir az konkretləşdirməkdə fayda var.

Modern romanın təməl əsəri olaraq Servantesin “Don Kixot”u göstərilir. Ondan əvvəl “hekayə danışan”, toxunduğu mövzuları yığcam şəkildə anladan əsərlər var idi, əlbəttə. Servantes özü də o dövrün İspaniyasında, bizim xalq nağılları kimi ağızdan-ağıza yayılan cəngavər macəralarından yararlanmışdı. Amma cəngavərlər dövrü geridə qalandan sonra hələ də köhnə dəyərlərlə yaşamağa, o şəkildə “dünyanı xilas etməyə”, sevgilisi Dulsineyaya qovuşmağa çalışan Lamançlı qoca Don Kixot personajıyla xarakter yaratmağın, psixoloji dərinliklərə enmənin və tragikomik elementlərin zirvəsinə yetdi.

Qədim Yunan faciələri də insanın alın yazısına qarşı mübarizəsini göstərirdi, amma forma başqaydı. Servantesdən sonra müasir roman sürətlə inkişaf etdi. Bir çox ölkədə ədəbiyyatsevərlərin oxuması şərt olan romanlar yazıldı.

Bu romanları yazanlar yaratdıqları unudulmaz xarakterlərlə yaşadıqları cəmiyyəti sosioloqlar, iqtisadçılar, tarixçilərdən daha dərin şəkildə anlatmağı bacardılar.

Hamıdan daha ağıllı və savadlı deyil, daha həssas olduqları üçün. Hər böyük romançı içində olduğu insan dənizində üzərkən bir balıq kimi axıntıları, meylləri sezə bilirdi.

Məsələn, XIX əsrin Fransasını anlaya bilmək üçün ən önəmli mənbənin Balzakın əsərləri olduğuna inanılır ki, məncə də, doğrudur.

Ədəbiyyat yolu

Roman sənətinin zirvəyə yüksəldiyi XIX əsrdə dəyərli ədəbi əsərlər böyük xalq kütlələri tərəfindən bu günün teleserialları kimi izlənirdi. Çarlz Dikkensin broşür kimi yayımlanan romanları maraqla, həyəcanla gözlənilir, çapdan çıxan kimi göydə qapılırdı. Hətta sevilən bir roman qəhrəmanının ölümünə görə yüz minlərlə adamın göz yaşları axıtdığı danışılır.

Dostoyevskinin romanları qəzetlərdə hissə-hissə çap edilir, Tolstoy hər romanıyla nəhəng Rusiyada fırtınalar qoparırdı.

Fransada Viktor Hüqo, Flober, Zolya, həm romanları, həm siyasi mövqeləri ilə cəmiyyətin təməl daşlarını döşəyirdilər.

Bu romançılar kimsənin qarşı çıxa bilməyəcəyi şəkildə həm dərin, həm də məşhurdurlar. Demək, böyük kütlələrin oxuması əsəri qiymətdən salmır.

Sadəcə roman deyil, bütün sənət əsərləri həm məşhur, həm dəyərli ola bilər. Kino sənətində usta olan Çarli Çaplin Şarlo obrazıyla dünyada milyonlarla heyran qazanmış, o dövrün azsaylı informasiya vasitələrinə rəğmən, Türkiyənin kəndlərində belə tanınmışdı.

Bir başqa misal da Pikassodur. Bu yenilikçi rəssam kubizm cərəyanının “k”sını bilməyən milyonlarla insan tərəfindən yaxşı tanınır, hətta rəsmə gətirdiyi tərz savadsız adam tərəfindən də “başı bir yerdə, gözü başqa yerdə” deyilərək bəsit şəkildə izah edilir.

Bu nümunələr bizi belə bir nəticəyə gətirib çıxarır. Əsərin keyfiyyətli və dərin olması, onun geniş xalq kütlələri tərəfindən mənimsənməsinə əngəl deyil.

Amma bunun ən vacib şərti o sənət əsərinin bir istedad nəticəsində ortaya çıxmış olmasıdır. Usta bir pianoçu necə mahir barmaqlarıyla bizi özünə heyran edir, adi insanın göstərə bilməyəcəyi istedad sərgiləyirsə, romançı da yazdığı dili elə istifadə etməli, mövzusunu yenə böyük istedadla anlatmalıdır. Yoxsa, yavan, quru, bərbad mətnlər yazıb, oxucu kütlələrini avam yerinə qoyaraq özünə bəhanələr uydurmaq romançı üçün bacarıqsızlığı bir növ intellektual eqoizmlə gizləmə səyidir.

Piano dinlənilmək üçün çalındığı kimi, roman da oxunmaq üçün yazılır. İkisinin də təməlində “həzz” deyilən o sənət sehri var.

Bu arada, bir məsələni də deməliyəm: Lenin “ən doğru fikir belə şişirdilərsə, axmaq nəticəyə varar” demişdi. Haqlıdır. Amma bu üzdən ədəbiyyatda eksperimental mətnlər yazmaq olmaz, ya da belə əsərlər yazılmamalıdır, demirəm.

Məsələn, Ceyms Coysun “Uliss”i kimi eksperimental əsərlər çox oxunmasa da, ədəbiyyata yeni imkanlar gətirdi. Uilyam Folkner o dövr üçün inqilabçı yenilik sayıla biləcək üslubu ilə həm söz sənətini inkişaf etdirdi, həm də Co Kristmas kimi unudulmaz xarakterlər yaratmağı bacardı. Bütün məsələ istedaddadır. Qabriel Qarsiya Markes, Frans Kafka, Jorj Amadu, Xorxe Luis Borxes kimi yaza bilirsinizsə, ədəbiyyata yenilik gətirmənizə kimsənin etirazı olmaz. Çünki yazıçının əsas vəzifəsi olan oxutmağı bacarırsınız deməkdir. Qalanı güc-bəlayla, zorla yazılan mətnlərə bəhanə axtarmaqdan ibarətdir.

“İstedad” deyərkən “hünər göstərmək” anlaşılmamalıdır. İstedad nəticə olaraq ortaya çıxmalıdır. Söyləyəcək sözü, danışılacaq hekayəsi olan insanların bu məqsədlərini gerçəkləşdirmək üçün istifadə etdikləri xüsusiyyət olaraq başa düşülməlidir istedad.

Çünki “hünər göstərmək” özlüyündə bir məqsədə çevriləndə əsər həyatdan qopur. Həyata deyil, daha çox ədəbiyyat qaydalarına dair iş olur. Sadəcə yazı-pozu adamlarını maraqlandıracaq, gündəlik həyatını yaşayan insanların marağını çəkməyəcək mövzular əsas götürülür.

Əslindəsə ədəbiyyatı hər şeydən əvvəl yol olaraq qəbul etməliyik. Musiqi, rəsm, bir çox başqa yollar kimi yazmaq da həyatı hiss etməyin, anlamağa çalışmağın və dolayısı ilə həyata müdaxilə etmənin bir yoludur. “Duyğu və düşüncələrini paylaşmaq” kimi bəsit iş deyil. Yunusun, Pir Sultanın, Nazimin, Aşıq Veysəlin, Yaşar Kamalın yoludur bu. Bu yoldakılar xalqın anlayacağı böyük sənət yaradırlar. Çünki ən keyfiyyətli məhsulların qarşılıq görəcəyi məsələsində xalqa güvənirlər. Sadəlik, dərinlik və zənginlik var onların əsərlərində.

Böyük romanlara baxanda bəzi ortaq nöqtələr görürük. Bunların əvvəlində sanballı mövzu gəlir. Bir ara “hekayənin vacib olmadığı”, ədəbiyyatın sadəcə üslub demək olduğu polemika mövzusuna çevrildi, amma bütün dartışmalarda olduğu kimi adamların bir-birini tam əks nöqtələrə itələdiyi mənasız söz davasıydı. Sanki insan yaxşı bir hekayəni gözəl bir üslubla danışa bilməzmiş kimi.

Mütaliə zövqü

Həyatda görülən hər gözəl iş kimi kitab da zövq alınaraq oxunmalıdır. Ədəbiyyat nə qədər dərin düşüncələr anladılırsa anladılsın, bunları oxucuya zövq verəcək, səhifələri səbrsizliklə çevirdəcək, hətta “aman, bitməsin” dedirdəcək bir şəkilə salma sənətidir.

Bütün böyük yazıçılar bunu bacardıqları üçün böyükdürlər.

Siz heç Servantes, Dostoyevski, Tolstoy, Dikkens, Qoqol, Flober, Stendal, Markes oxuyarkən sıxılan, ah-uf edən oxucu görmüsünüzmü? Mən yox.

Çünki bu yazıçılar böyük ustalıqla oxucunun ruhuna sızır, roman qəhrəmanlarını, gerçək həyatda tanıdıqları adamlardan daha çox tanımalarını, hətta bəziləriylə özlərini eyniləşdirmələrini bacarırlar. Sonra o qəhrəmanların başına gələn eşq, intriqa, fəlakət, müharibə, iflas, intihar, ölüm və sair kimi insana aid bütün hallar oxucunu çox yaxından maraqlandırmağa başlayır.

Bəli, ədəbiyyat zövq işidir, dedik. Məşhur fransız nəşriyyatlarından birinin adı da elə “Oxuma Zövqü”ydü.

Tələbəlik illərimizdə ədəbiyyat dərsləri, çox təəssüf ki, tələbəni ədəbiyyatdan soyutmaq üçün əlindən gələni edən tərzdə keçilmişdi. Divan ədəbiyyatından iki hissə götürüb, oradakı “sənətləri” təhlil etmək, əruz vəznlərini əzbərləmək kimi gənc tələbəni bezdirəcək dərslər idi bunlar. O yaşdakı uşaqlara kitab oxumağı sevdirəcək nə qədər üsul tətbiq etmək olardı. Amma etmədilər, yəqin bu, hələ də davam edir.

Yalnız məktəblər deyil, ədəbiyyat aləmi də adamları oxumaqdan soyutmaq üçün əlindən gələni etdi. Çox dərin və intellektual görünmək istəyən yazıçılar, sanki biz zavallı fanilər üçün zirvədən enərək yazmaq lütfü göstərirdilər. Kitablarda uzun-uzadı, dolaşıq cümlələrlə hadisə olmayan, xarakterlərin bulanıq kölgə kimi qaldığı konturlu təcrübələr apardılar. Sonra da səhifələrini min bir lazımsız detallarla doldurdular.

Bunların arasında dükanda etdiyi alış-veriş siyahısını yayımlayanlar da oldu (gülməyin, bu həqiqətdir). Sonra da bu bacarıqsızlığı, eqoistliyi “postmodern”, filan kimi gəlişigözəl sözlərin arxasında gizləyib, xam pianoçunun davamlı olaraq bir klavişə basıb “siz anlamırsınız, bu, müasir musiqidir” deməsi kimi axmaqlıqla əlləşəsi olduq. Və ya quş belə çəkə bilməyən rəssamın (!) kətanın ortasına kiçik bir qırmızı ləkə vurub “önəmlidir, çünki o ləkəni oraya MƏN qoydum” deyə özünü Gözəl Yelenanın yanağına xal qonduran Tanrı mərtəbəsinə yüksəltməsi kimi axmaqlıqlarla...

Yəni tam bir şarlatanlar dövrünün ortasındayıq.

İki fərqli ədəbiyyat

Belə bir qaydaya inanıram. Əgər masa arxasında oturanda yoldaşlarına danışdığın zaman maraqlarını çəkəcək, səni heç olmasa yarım saat dinləmələrini təmin edəcək qədər maraqlı mövzun yoxdursa, heç yazmamaq ən yaxşısıdır. Çünki o yüzlərlə səhifəni də kimsə oxumaz (bu ümumiləşdirmədən kənar qalan eksperimental mətnləri də ayrıca diqqətdə saxlamaq gərək).

Çox təəssüf ki, hazırda kapitalizm ədəbiyyata pislik edərək, iki ayrı ədəbiyyat yaradıb. Kitabı əmtəə kimi görən bazar ədəbiyyatı “populyar ədəbiyyat” və “yüksək ədəbiyyat” olaraq ikiyə böldü. Və nəhayət, iş o həddə çatdı ki, böyük oxuyucu kütlələrinə sabun köpüyü kimi boş, mənasız əyləncəli kitablar təklif edilərkən, heç kimin oxumadığı və “əsl ədəbiyyat” olduğu sanılan bəzi əsərlər naşirlər, agentliklər və özünü seçkin hesab edən bir ovuc adamın oyuncağına çevrildi.

Bu kitablarda sanballı ədəbiyyatın ən vacib şərtlərindən olan usta dil, möhkəm psixoloji təməl və ən əsası, unudulmaz xarakterlər yaratma şərti lazım gəlmədi. Amma bəzi məsələlər bu müəllifləri önə çıxardı.

Bu gün yaxşı oxucu sanballı ədəbiyyatdan Raskolnikov, şahzadə Andrey, Nataşa, Mışkin, Karamazov, Qorio ata, Anna Karenina, Madam Bovari, Jan Valjan kimi xarakterləri saya bilər, onları ailəsindən daha yaxşı tanıyar, amma “populyar ədəbiyyat”dan bircə personaj varmı, əcəba?

Məsələn, mənə çox heyranlıqla qarşılanan, hər kitabına təriflər düzülən Pol Osterin unuda bilmədiyiniz bir obrazının adını deyin.

Yoxdur; çünki sanballı xarakterlər yaza bilməyib, sadəcə intellektual oyun oynayıb.

Bu düşüncələrimi açıqlarkən örnək kimi Osteri istifadə etməm məşhur yazıçıya haqsızlıq hesab edilə bilər. Amma tanınması və xarakter yaratma istedadının əskikliyi izah üçün onu uyğun örnək halına gətirir. Bundan başqa, təhkiyəsində roman yaradıcılığı tərəfdən də problemlər var. Məsələn, “Sunset Park”da nəql edənin həyatını dəyişdirən, qardaşının ölümünə səbəb olmaq travması bir neçə abzasla başdangetdi anladılıb. Amerikan beysbol oyunçularının macəralarına isə səhifələr ayrılıb. Bu, həqiqətə uyğun deyil. İstər fantastika qəhrəmanı, istərsə həqiqi adam olsun, kim qardaşını öldürəndə bu, onun həyatında futbolçulardan az yer tutar?

Bu, postmodern ədəbiyyatın köçür-yapışdır üsulunun zəifliyinə maraqlı bir misaldır.

Unutmayaq ki, ədəbiyyat qeyri-adi priyomlar, okean balıqlarından qarışqaların həyatına qədər romanın irəliləməsinə kömək etməyən və mövzusuyla əlaqəsiz internet məlumatlarından gərəksiz yerə istifadə deyil, insanı izah sənətidir. Bunun da özülü psixologiyadır. Gilqamışdan, Homerdən bu yana dəyişməyən həqiqət...

Lobbilər və media işləyir

Qərb ölkələrində “Kitab oxumağa nifrət edənlər” qrupları qurulmağa başlayıb. Əlbəttə, bizdən də yan keçməyib bu internet dəbi. Çünki “yüksək ədəbiyyat” dedikləri şey oxuyucuları dindən uzaqlaşdırır, ədəbiyyat əməlli-başlı dışlanır.

Üç məşhur ingilis qəzetinin mədəniyyət yazarları və mədəniyyət səhifəsi redaktorları ilə axşam yeməyində toplanmaq mənə bu dediklərimi isbatlamaq imkanı verdi. Onlar məndən müsahibə götürərkən mən də beynimdə fırlanan sualları verdim.

Birindən nələri oxuduğunu öyrənmək istədim? Hansı müəllifləri sevirdi, kimləri xoşlayırdı...

Cavab nə oldu, bilirsinizmi:

- Bəlkə təəccüblənəcəksiniz, amma Len Deighton başda olmaqla detektiv və triller kitablarını oxuyuram.

- Len Deightonu mən də sevirəm, - dedim, amma sadəcə bunlarımı oxuyursunuz?

- Hə, çünki özünü həddən artıq vacib sayan, mənasız kitablar yazan adamlardan bezmişəm.

- Con le Carrenin romanlarını xoşlayırsınız? - deyə soruşdum.

- Yox.

- Yaxşı, amma xəfiyyə romanlarının ən məşhur müəllifi odur.

Güldü:

- Məşhurluğunun səbəbi var idi.

- Səbəbi nədir?

- Məzun olduğu məktəbin lobbisi.

Qısası, bu ingilis jurnalistlərə görə, ədəbiyyat lobbilərarası modabazlıq oyununa çevrilib. Hətta detektiv janrında yazanlar da lobbilər vasitəsilə məşhur olur. Lobbilər, qəzetlər, televiziyalar sizə durmadan “bunu oxu, onu oxu” deyə ağıl verirlər. Sanki oxucunun ağlı, zövqü yoxdur. Geniş oxucu kütlələri də bu tip manipulyasiya və müəlliflərdən bezdikləri üçün cəsusluq, triller, hətta vampir romanlarına yönəlirlər.

Məsələn, Amerikada “ədəbiyyat” saydıqları mətnlərin ən uğurluları iyirmi-otuz min oxuyucuya çatdırılırsa, digər maklaturalar on milyona dirənir.

Bu vəziyyət qarşısında oxuyucuları günahlandırmaq və zövq sahibi olmadıqlarını demək asandır. Çətin olan, bir vaxtlar Folkner, Steynbek, Dos Passos, Heminquey oxuyan adamların yeni müəllifləri niyə oxumadıqlarını anlamaqdır. Əcəba əsl günahkar kimdir? Oxumayanmı, oxuda bilməyənmi, oxutmayanmı?

Təlqini aşaraq azad oxucu olmaq

Təxminən iki yüz il əvvəl Şopenhauer “İnsan istədiyini edə bilər, amma istədiyini istəyə bilməz” demişdi.

Kütlə əlaqələri və media yönləndirmələrinin adamlar üzərindəki təsiri artdıqca bu sözün keçərliliyi də artır. Filosof bu mənada deməmiş olsa da, xüsusilə 80-ci illərdən sonra bəlkə də insanı anladan ən önəmli sözlərdən biri oldu.

Çünki məhsulları xalqa çatdıran adamlar, çox təəssüf ki, artıq hansı məhsulların xalqa çatmayacağını təyinetmə gücünə də sahibdirlər. Bəlkə daha pis, insanlara çatsa belə, bir məhsulun sevilib-sevilməyəcəyi mühiti yaratmaq gücünü əllərində saxlayırlar.

Qaba yolla senzura tətbiqi və ya bəzi məhsulların dəstəklənib reklamının aparılmasını aşan bir məsələ var ortada. Ümumilikdə xalq simpatiyasının yönləndirilməsi, dəb yaradılması məsələsində elə uğurlara imza atılır ki, insanlar “lazımi” kitabları “öz seçimləri” ilə oxuyurlar.

Xəbərin, musiqinin, kitabın, hər şeyin böyük bir bombardman halında xalqa təklif edildiyi və insanlarını məhsulların əksəriyyətindən xəbərdar olmadıqları günlərdir bunlar. Belə davam edəcək, geriyə dönüşü düşünmək də olmaz.

Bu vəziyyətdə ilk dəfə meydana çıxmağa çalışan adamın “uğur”u hədəf seçməsi onu əməllicə dalana dirəyər. Məqsəd uğurlu olan deyil, haqlı (gözəl, doğru) tərəfdə yer almaq olmalıdır. “Xalqa çatmağın yeganə yolu keyfiyyətli işlər görməkdir” deyə düşünmək çox vacibdir. Belə düşünmək bəlkə xalqa yetişməkdə kömək etməyə bilər (bəlkə də kömək edər), amma keyfiyyətli məhsulların yolunu açar. Daha önəmli olan da bu deyilmi?

Əlbəttə, asan deyil. Tarixdə Şekspir, Kafka, Nazim, bizə gəlib çatan adlardan daha çox itib-batmış dəyər var.

Dəyərlərin unudulması üçün hazırda yaşadığımız “sürət dövrü” qədər uyğun çağ hər halda heç olmayıb. Amma bu sistemin işi də çox asan deyil. Qarşılarında min illərdir ən yaxşısını seçmə alışqanlığı olan xalq var! Xalqların ən gözəl, ən keyfiyyətli məhsulları seçmiş olduğunu sübut edən Dostoyevski, Folkner kimi örnəkləri hamı tanıyır. Yetər ki, oxucular seçim edərkən öz zövqlərinə güvənsinlər. “İstədiklərini istəmək” bacarıqlarını inkişaf etdirsinlər.

Hər kitabı oxumaq məcburiyyətində deyilsiniz...

Unutmayaq ki, kitab oxumaq hər şeydən əvvəl zövq almaq məsələsidir. İnsanlar kitabları dərman kimi deyil, zövq almaq üçün oxuyurlar. Bir romanın dərin və sanballı olması onun oxumaq zövqü verməsinə əngəl deyil. Yüz illər boyunca böyük sənətkarları anlamış, bir növ onları yaratmış olan insanların ədəbiyyat zövqümü korlandı?

Populyar ədəbiyyat deyilən “sabun köpüyü” kitabları müdafiə etmirəm. Zövq verən, xarakter yaradan romanlar yazmağı bacarmadıqları üçün oxucuları populyar janrlara dartan yazıçıları günahlandırıram.

Və gənc müəllifləri bu dalana dönməmələri üçün xəbərdar etmək istəyirəm. İstədiyim sadəcə budur.

Sizə yanaşmamı haqlı qılan bir misal verim: yazılarımda tez-tez adını çəkdiyim Xorxe Luis Borxesdən. Niyə Borxes? Çünki yeni müəlliflərin hədsiz sayqıyla bağlandığı, hətta təqlid etdiyi yazıçıdır.

Görün nə deyir:

“Tərcümeyi-hal önəmli deyil. Düşünün ki, Şekspir öz tənqidçiləri (Şekspirçi tənqid) haqqında heç nə bilmirdi. Niyə birbaşa mətnə müraciət etməyək? Əgər bir kitabı oxumaq xoşunuza gəldisə, əla. Xoşlanmadınızsa, oxumayın. Ədəbiyyat sizə diqqətinizi çəkən başqa müəlliflər təklif edəcək qədər zəngindir”.

Necə də aydındır, deyilmi?

Hələ bir cümləsi də var ki, lap dərs sanbalındadır:

“Özünü kitabı oxumağa məcbur etmək axmaqlıqdır”.

Amma səbr edin, hələ hiyləgərliklər silsiləsi bitməyib.

Bütün bunları edərkən bir də oxucuda “Deyəsən, məndə bir yanlışlıq var. Kitab heç cür irəliləmir, anlaya bilmirəm. Lap axmağam” duyğusu oyandırmaq lazım gəlir ki, proses tamamlansın.

Əziz oxucular, əgər aranızda belə düşünənlər varsa, lütfən, bu suala cavab verin: “Ləzzətlə Orxan Kamal, Dostoyevski, Stendal oxuya bilirsinizsə, bəs niyə bu kitablarda darıxırsınız?”

Cavab bəsitdir.

Çünki bunlar cansıxıcıdır. Müəllif işini bacarmır, özünü oxuda bilmir. Buna görə də meydan ədəbi keyfiyyəti olmayan, sadəcə vaxt keçirməyə yönəlmiş, eşq və cinayət kimi mövzuları istismar edən populyar kitablara qalır. Bir o qədər də oxunaqlığı, heç elə iddiası da olmayan “yüksək sənət” məhsulu olduğuna eyham vurmaqdan başqa heç nəyə yaramayan kitablar rəfləri doldurur. Yaxşı yazılmış ədəbi mətnlər də bu can və mal bazarında itib gedir.

Bəzi tənqidçilərimiz asan oxunan mətnin asan yazıldığını düşünürlər. Amma asan oxunan və oxucunu özüylə dartıb aparan dərin mətnlərin yazılması böyük əmək və savad tələb edir. Ədəbiyyatşünaslarımızın “səhli-mümtənə” qavramını bildiyinə əminəm, amma nədənsə bunu müasir ədəbiyyata tətbiqdə çətinlik çəkirlər. Məlum olduğu kimi, səhli mümtənə asan görünən, amma əslində çox çətin söz sənətidir. Əgər Yunus Əmrənin 700 ildən də artıq zamandan süzülən müdrik sözləri olmasaydı, ədəbiyyatşünasların gənc bir romançımızın yeni kitabının -

Bir qərib ölmüş deyələr,

Üç gündən sonra duyalar -

sətirlərilə başlamasını dərin ədəbiyyat kateqoriyasına aid edəcəklərindən şübhələnirəm. Çünki populyar və səviyyəsiz romanların alternativinin çətin oxunan mətnlər olmasının lazımlılığı kimi qənaətə sahibdirlər.

Bu məsələni Yaşar Kamalla qırx il davam edən zövqlü ədəbiyyat söhbətlərimizdə çox danışmışıq. Yaşar Kamal üçün romandakı psixoloji dəyər çox önəmlidir, amma nədənsə bəzi tənqidçilər onun təbiət təsvirlərinə, dilinin zənginliyinə və sinfi yanaşmasına qapılıb romanlarında yaratdığı psixolji zənginliyi görməzdən gəlirlər. Çünki onların fikincə psixologiya uzun və qarışıq təhkiyə ilə bağlıdır. Amma Yaşar Kamal psixologiyanı hadisə ilə çatdırır. Məsələn, romanlarında cinsi məsələlər və şiddət bir-birindən törəyir. Bir çox romanında olduğu kimi bu mövzuya “Dəmirçilər bazarında cinayət”ində də rast gəlinir. Bazarda cinayətə şahid olan qozbel dəllal tez evə qaçır və arvadına “soyun, tez soyun!” deyə bağırır. Qadın məməsi və cinayət bağlılığı da çox nəzərəçarpandır. “Qala qapısı”nda kəsik pişik başlarıyla dolu mağaradan çox qorxduğu halda qorxunun üstünə gedərək mağaraya girən uşaq psixoloji çözümün şah əsəridir.

Dərin bir romanı axıcı dillə anlatmaq çox çətindir. Bunu ancaq özünə güvənən və mətnini intellektual bir maska arxasında gizlətməyə çalışmayan yazıçılar bacara bilərlər. Eynən ixtisasını çox gözəl bilən həkimin ən çətin məsələni də asan kəlmələrlə izah edə bilməsi, amma naşı, savadsız həkimin latınca terminlər arxasında gizlənmək istəməsi kimi.

Ustalıq dili aradan qaldırmaqla olur. Bu, digər sənət sahələrində də belədir. Məsələn, bir film musiqisinin özünə diqqət çəkmədən səhnəni dəstəkləməsi gözlənir. Yunus Əmrənin şeirlərində dilin fərqinə belə varmır, birbaşa o düşüncəyə, ya da duyğuya fokuslanırsınız. Amma əlbəttə, bu, çox çətin və istedad tələb edən işdir.

Tənqidçilərimizin populyar ədəbiyyata, “ucuz roman”lara göstərdiyi reaksiyanı anlayır, hətta bölüşürəm. Amma bu vəziyyət bizi lisey elmi mübahisələrində olduğu kimi qarşı tərəfə sovurmamalı, ifrata vardırmamalı, bir çox məslək qruplarında rast gəlindiyi kimi, xalqın anlamayacağı xüsusi terminologiya köməyilə bir ədəbiyyat elitasına çevirməməlidir. İllah da çətin oxunan kitablara maraq duymağın, olsa-olsa, bu reaksiyadan doğduğunu düşünürəm. Əlbəttə, dediklərim roman və hekayələrə aiddir. Yoxsa Adorno, Lukas oxuduğunuz zaman xüsusi terminologiyaya vaqif olmaq şərtdir.

Əziz oxucu! Əgər bir kitab özünü oxuda bilmirsə, dərhal o kitabı kənara atmaq və oxunmasını gözləyən keyfiyyətli əsərlərə yönəlmək ən yaxşı variantdır.

Kapitalizmin başgicəlləndirən marketinq siyasətindən qurtulmanın yeganə yolu öz oxu zövqünüzə güvənməkdir.

Ədəbiyyat təhlükəlidir

Kapitalist dünyanın əsl ədəbiyyatı xalq kütlələrindən uzaqlaşdırmasının və bunu bir “intellektual oyun” halına gətirməsinin bir məqsədi var. Çünki söz sənətləri hər zaman təhlükəli sayılıb. İnsanları düşünməyə, sorğulamağa, şüurunu itiləməyə, baş qaldırmağa dəvət edir. Hər diyarda, hər rejimdə və yüz illər boyunca şairlərin, yazıçıların həbs edilməsinin, hətta öldürülməsinin səbəbi budur. Amma indi gəlinən nöqtədə bu üsullara gərək qalmır. Çünki ədəbiyyat ikiyə bölünərək xalqdan qoparıldı, dışarı atıldı, oyuncağa çevrildi.

Türkiyə bu məsələdə ən diqqətçəkici ölkələrdəndir. Dövlətin onlarla illik əsas məqsədlərindən biri xalqın siyasət və sənətlə maraqlanmamasını təmin etmək idi. Xüsusilə də ədəbiyyatın xalqdan uzaqlaşdırılması vacib idi.

Belə bir vəziyyət yaratmaq mümkün deyildi, əlbəttə. Amma əvvəlcə hərbi çevrilişlər, sonra dindar kəsimin söz sahibi olmasıyla siyasət, gündəlik həyatını yaşayan insanları qəti maraqlandırmayan polemikalardan və istehsal, paylaşma kimi mövzulardan uzaq bir sahə halına gətirildi.

Eyni şəkildə ədəbiyyat da həyata dair söhbətin edilmədiyi intellektual oyuna və ya pop mədəniyyətinin parçasına çevrildi.

Bu iki faktın bir-birinə təsiri barədə düşünmək lazımdır. Çünki bunu etmək, həyat və ədəbiyyat arasındakı əlaqəni görmək, siyasətlə sənət bağlantısını qavramaq üçün faydalı olacaq.

Yoxsa siz Pikassonun sadəcə divarları bəzəmək üçünmü şəkil çəkdiyini sanırsınız? Xeyr, özünün də dediyi kimi, rəsm onun üçün faşizmlə mübarizənin bir yolu idi.

Zülfü LİVANELİ

Tərcümə: Cavid QƏDİR

525-ci qəzet.-2016.- 16 iyul.- S.18-19.