Əliağa
Kürçaylı poeziyasına bir
baxış
Mən hər dəfə ölməz şairimiz Əliağa Kürçaylını
- onun poeziyasını
oxuyanda qəribə hisslər keçirmişəm:
həyatda nikbin, sözü üzə şax deyən, cüssəli bir şairin obrazı ilə üz-üzə dayanmışam.
Bəlkə bu hisslər həyatda onunla razılaşdığımdan, qaltanlı səsini eşitdiyimdən, bəlkə
də doğulduğum
Qırmızıkənd (Neftçala
rayonu) kəndində qonşumuz yeganə bacısıgilə tez-tez
qonaq gələndə
məktəbli marağı
ilə gördüyümün
sönməz işığıdır? Bu gün bunu demək
çətin olsa da, şairin zəngin poeziyasından doğan təəssüratımla
razılaşıram.
Əbədi poeziya sevinc və kədərin içindən doğulur və hər iki duyumu bir-birindən
ayırmaq çətindir. Şairin
etirafıdır, hansı
ki, gizlətmir:
Deyin, bu dünyada nə görmüşəm
mən?
Ən gözəl
günlərim hələ
daldadır.
Günəş alovundan nur alıb gələn
İşıqlı səhərim hələ daldadır.
Bu misralar Ə. Kürçaylı
şəxsiyyətinə bir
epiqrafdır.
Vurğunam insanın səadətinə,
Onun dözümünə, mətanətinə
-
Çıxıram qəlblərin səyahətinə
-
Ən böyük
səfərim hələ
daldadır.
Bu sətirlərsə Ə.Kürçaylı yaradıcılığına
bir epiqrafdır.
Ə.Kürçaylı şeirin öz daxili tutumu və
fəlsəfəsilə; poetik
səslənməsi və
ritmilə; müşahidə
duyğusundan irəli
gələn xatirə
və yaddaşından
seçilən nadir ədəbi
irslərdən biridir,
bəzi detalları ilə fərqlənir və "üçlük"
yaradır: birincisi, onun "təfəkkür
üsulu" dur- digərlərindən fərqlənir
və bunun cövhərində müşahidə
duyğusu dayanırdı. İkincisi, poetik
baxışlarının möhtəşəmliyidir-XXI
əsrin cəsarətli
müdaxiləsinə tab gətirdi.
Üçüncüsü, intellekt və emosionallıqdır-ilahi törəmənin
dərkidir-başadüşüləndir,
süni poetik "axtarışların" nəticəsi
deyildir...
Ə.Kürçaylının şeirləri məkanın
və zamanın zənginliyindən, inkişaf
prinsipindən, "dünya
ruhundan" qidalanıb,
lakin mücərrədçiliyə
çevrilmir. "Ədəbiyyat",
"Bir ovuc günəş", "Bütövlük",
"Atlantlar", "Qatardan
ayrılmış dünya"
və başqa şeirləri insan xarakterinin alt qatlarına poetik səyahətdir.
"Atlantlar"dan son misralar:
Yüz-yüz binadan da ağırdır dərdim,
Atlantlar, siz həsəd çəkməyin mənə.
Əgər daş olsaydım
tez əriyərdim-
İnsan olduğumçün dözürəm
yenə.
Lakin məqsədim heç də böyük şairin poeziyası haqqında təfərrüatımı
oxucularla bölüşdürmək
deyil və bu zor iş
öz vaxtını gözləyir. Şeirdə
"daş" təsadüfi
anlayış olmamışdır
və insanla "qoşalaşmamışdır"!
"Daşlar" silsiləli
şeirlərində, öncə,
tarixi prosesi insanın özünün
özgələşdirilməsi kimi yanaşması rəmzi mahiyyətcə onun üçün qəbul edilir ki, keçmiş dövrün adamını
həmişə yeni əsrlərin yeni təfəkkürlüləri əvəz
edir, əvvəlki fərdlərə sonrakı
təzə şüur
daxil olur. Şair fəlsəfi düşüncəsilə hər
iki şəraiti səhv nəzər etməklə, illüziyaya
qapılmamağı tövsiyə
edir, axı, insan əzəldən taleyini daşla bağlamışdır:
Özünü dərk edib duyduğu gündən
İnsan taleyini "daşa bağlayıb".
Təşnə dodaq üçün
axıb dərindən-
Bulağın gözüylə daşlar
ağlayıb.
Hələ ömr edəndə
mağaralarda
İnsana daş balta silah sayılıb.
Deyirlər nə qədər
eldə, diyarda
Daşa "yaman" demək günah sayılıb.
İnsan
hansı fəsadi, yaxud laqeydliyi, məhbəsləri törədibsə,
yaradıbsa, onu "tarixin" üzərinə
yıxmaq səhvdir, fövqəl təbii qüvvələri də günahlandırmağa, dəyməz,
"insan özü qurub daş zindanları", insan özü daşa döndərib ürəyini.
Deməli, ümumi kontekstdə
"tarix heç nə etmir, heç cür hədsiz sərvətə
malik deyil və ya tarix
heç bir döyüşlərdə iştirak
etmir" (K.Marks).
Tarix öz məqsədlərinə
çatmaq üçün
insanları təqibə
çatdırmır, əksinə,
ibrət götürməyə
çağırır. Ə.Kürçaylı tarixin
gərdişinə pesimis
yanaşmır; böyük
psixoloq L.Rubinşteyni,
görünür, oxumuşdur
və razılaşmışdır
fikrilə: "Bütün
canlılar inkişaf etdiyi halda, yalnız
insanın tarixi vardır".
Şairdə "daş"(lar)
məfhumu haqlı şəkildə şəxsləşir,
istər-istəməz oxuduğunu ən qədimə, hətta ilk insanın yaranmasına-androgin
adama: kişi və qadını özündə birləşdirən
məxluqa aparır (Hüqonun Jan Valjanını
xatırlayaq). Təsadüfi deyil ki, "Daş dövrü" yaşanmış və bu epoxanın estetik xarakteri (mahiyyəti) olmuş, intuitiv vasitələrdən
yararlanmışdır. Çün,
tarixlə incəsənət
arasında ümumi və fərqli ayrılmalar özünü
göstərmişdir. Ə.Kürçaylının bu mövzuya
müraciətinə həm
tarixi, həm estetik, həm də poeziya rakursundan yanaşmalıyıq.
Bu, eyni zamanda bir qrup oxucular
üçündür ki,
şair təkcə ilhamın, fəhmin "poetik silahı"ndan faydalanmır; fəlsəfi
düşüncələrə malikliyini də əyaniləşdirir:
Daşlarla nə qədər
üzləşib insan,
Bəlkə sınaq üçün
yaranıb daşlar!
Ağıza basılan, yola atılan...
Bu dünya üzündə
nə qədər daş var.
Yaxud:
Hər yanı sifətdir, üzdür büsbütün,
Saymaq bu üzləri əmri-mahaldı.
Sürtük çay daşları
nədənsə bu gün
Çoxsifət bir şəxsi yadıma saldı.
Ə.Kürçaylı daşlara fəlsəfi münasibətlə yanaşır
və insan xislətilə müqayisə
aparır; həqiqətənmi
günahsız insan daş-qalağa məruz qalır? Hakimiyyətin siyasi-sosial zövqüylə
hətta şairlərə
belə yanaşma nəsib olur-özbək şairi Həmzə Niyazi kimi. Xalq şanlı övladına
yağan daşları
yeri gələndə
müqəddəs saydı
və xalq yığıb saxladı
həmin daşları".
Filosoflar
şeir yazmasalar da poeziya sənətinə
hikmətlə yanaşmışlar
və göstərmişlər
ki, orta əsrlərin tarix olması onlar üçün "poema"
adlanır, haçansa
"kosmologiya"nın
mövcudluğu da
"mifologiya"dır; necə
ki, daşa verilən rəmzi etiketin özü mifologiyadır. Böyük
filosof E.Qarin bu məsələyə dəqiqliklə yanaşır
və yazırdı ki; həqiqətlər bizim üçün estetik gerçəklikdir,
bizim poeziya və bizim mifologiya
olacağını qabaqcadan
görmək zəruridir;
tarix, incəsənət,
elm məhz bu "üç"lüyün mühüm
hallardır ki, dərk olunan ruh onlar arasında
fırlanır. Deməli, tarixin
poeziya və məntiqlə bağlılığı
inkaredilməzdir. "Yol üstündə daş" şeiri fikrimizin təsdiqini proqnozlaşdırır (əlbəttə,
şeir odur yozulur düşüncələrdə).
Şair
ilk misralarından qədim
yunan mifologiyasını
xəyalına gətirir,
hansı ki, bu əfsanələr kosmik görüntülər
kimi görünür
və sönür.
Bəzən deyilir ki, göydən Yerə daş düşür-yol kənarına
da, hərəkətsiz
qalmır, insan xislətini açır, ibrət dərsi olur:
...Yol üstünə düşən bir daşa
Neçəsi toxunub, yıxılır
yerə,
Neçəsi kənardan edir tamaşa,
Baxır yerə dəyib əzilənlərə.
Kiminin sayrılır dizi, dirsəyi,
Kiminin qanayır
ayağı, başı.
Kəndin
nə cavanı, nə ağbirçəyi
Götürüb atmayır kənara daşı.
Beləcə bu "qərib"
daş insanlara min bir əzab-əziyyət verir, gileylənənlər
tapılır, çağırılar
ki, kim
atıb bu daşı?!
Daş yerində
bəlkə də yüz illərlə qalardı, insanlara xəsarət yetirərdi. Lakin bir qərib soydaşımız "sürüdü
sal daşı yoldan kənara, el yolu göründü".Və
hikmətlə gileyləndi:
Qalxmaz ortalıqdan heç bir maneə
Sözlə, yalvarışla, giley-güzarla.
Şairin poetik fəlsəfəsində
dayanan həqiqət nədir? Ən ağır faciənin
xalqın birgə əməliylə, bir yumruq kimi birləşməsiylə,
dövlətçiliyimizin keşiyində dayanmaqla aradan qaldırmaq mümkündür.
"Daşlar"ın bədii-fəlsəfi mahiyyətində şairin dərin müşahidəçiliyi dayanır, -desək yanılmarıq. Əvvəlcə fiziki görüm, sonra xassə-mahiyyət-sosial funksiya; yenə də "üç"lük! Əgər şair hər hansı bir əşyanı-cansızı şeirin mövzusuna gətirirsə, ən xırda hissəciklərinə qədər öyrənməlidir, təbii ki, alim kimi yox. Mən də bu təbiətşünas K.A.Timiryazevdən ictibaz gətirməyi məqsədəuyğun hesab edirəm. O, "Jiznğ rastenie" əsərində (Moskva, 1948.) yazmışdı ki, bitkilərin həyatını öyrənmək üçün onları fikrən ayrı-ayrı orqanlara ayırmaq zəruridir. Bu, ona görə lazımdır ki, idrak üçün əhəmiyyətlidir...
Lakin hərəkətsiz predmet olan daşın zahirini hamı eyni cür qavramır, görməyi bacarmır, estetik tərəfini duya bilmir; şairsə həmin donuq daşı elə tərənnüm edir-heyrətlənirsən. Hərçənd, biz daşın fiziki, kimyəvi, geoloji xassələrini şeirdən almırıq, ancaq təsvirdə insan xarakteri haqqında assosiativ fikirlər (ideyalar) oyadır. Əlbəttə, bədii yaradıcılığın, o cümlədən, şeirin məqsədi elmi informasiya yox, gözəlliyi insan meylliliyini, onun duyum dünyasını ifadə etməkdir. "Mehdi daşları" şeirində Ə.Kürçaylı şəxsiyyət və xalq problemini bir qədər də sərt təsvirə gətirmişdir; qeyri-adekvatlıq effektini qabarıq vermişdir, necə ki, mənfi emosional təəssüratların güclü, davamlı kompleksini, insanın öz qüsurlarını dərk edərək həyati vacib məqsədlərinə qoymaqda bir növ çətinlik çəkməsini verir. Böyük sənətkar Mehdi Hüseyn sənətkar miyanə ədəbiyyatın sanitar kişisiydi, daşlara bağlıydı, ona görə də bu qayalı-daşlara "Mehdi daşları" dedilər.
Ə.Kürçaylı yazıçı xarakteriylə dəyişməz daş xislətində bir adekvatlıq tapdı:
Ən yaxın həmdəmdi bu daşlar ona,
Burda tək qalardı xəyallarıyla.
Burda yanaşmazdı xəyallar ona-
Həyatın əsrarlı suallarıyla...
Allahverdi EMİNOV
525-ci qəzet.-2016.- 19 iyul.- S.6.