Hərbi həkim Firuz bəy Ordubadskinin
həyat və fəaliyyətindən səhifələr
Unudulmaz tarixçi Seyidağa Onullahinin
uzun illər apardığı elmi araşdırmalardan məlumdur
ki, Şərqin böyük alimi Nəsirəddin Tusinin varisləri
Ordubadda yaşayıblar.
Seyidağa Onullahi hətta Tusinin nəsil
davamçılarının nəsil şəcərəsini
də hazırlayıb. Həmin nəsil şəcərəsindən
məlum olur ki, XIX əsrin tanınmış şəxsiyyətlərindən
biri olan Mirzə Mehdi ağa Ağarəzi oğlu Ordubadi də
Tusilər nəslindən olub. Qeyd edək ki, 1828-ci ildən
sonra Nəsirəddin Tusinin varisləri sənədlərdə
Ordubadski (Zeynalabdinbəyov) familiyaları ilə qeyd ediliblər.
Tədqiqatçı-alim Fəxrəddin
Cəfərovun "Qəza polisi" kitabında
yazdıqlarından məlum olur ki, Mehdi xan 1852-ci ildə
Ordubadda doğulub. O, ömrünün çox illərini
Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində
polis sistemində işləyib və yüksək vəzifələr
daşıyıb. Mirzə Mehdi xanın xidmət
kitabçasında olan qeydlərdən aydın olur ki, o,
Ordubadın naibi olmuş Şeyxəli xan Kalbalıxanovun-Kəngərlinin
nəvəsi Tuvay xan Əsgər xan oğlunun qızı
Leylabəyimlə ailə qurub. Mirzə Mehdi xanın Feyruz
(Firuz) (17 oktyabr 1887-?), Yusif (10 mart 1888-?), Təvəkkül
(1903-1969), Nazlı (20 may 1884-?), Heyran (10 iyul 1885-?), Dilbər
(22 noyabr 1890-?) və Böyükxanım (iyun 1898-?) adlı
övladları olmuşdur. Mirzə Mehdi xan Sovet hakimiyyəti
qurulduqdan sonra təqiblərə məruz qalıb və 20-ci
illərin sonlarında Naxçıvandan məcburən Gəncəyə
köçürülüb. O, 1930-cu ildə 78 yaşında
vəfat edib.
Mirzə Mehdi xan öz
dövrünün mütərəqqi ziyalılarından
olmuş və övladlarının təhsil alması
üçün var qüvvəsi ilə
çalışmışdır. Arxiv sənədlərindən
məlum olur ki, o, yüksək vəzifələrdə
işləməsinə baxmayaraq, Naxçıvanda və
Ordubadda, Vənənddə maarifçilik işinə
yaxından maddi və mənəvi kömək göstərənlərdən
olmuşdur.
1918-1920-ci illərdə erməni
daşnakları Ordubada hücum edəndə Mirzə Mehdi xan
onlara qarşı ön cəbhədə
döyüşmüşdür.
Azərbaycanın ayrılmaz tərkib
hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının tarixi
ilə bağlı arxiv sənədlərini araşdıran
zaman tez-tez Firuz bəy Ordubadskinin adına rast gəldiyimiz
üçün bu həmyerlimizin keçdiyi ömür yolu
ilə maraqlandıq və axtarışlara başladıq.
Qeyd edək ki, onun adı böyük sərkərdə Cəmşid
xan Naxçıvanskinin Sovet hakimiyyəti illərində
istintaq materiallarında da qeyd olunmuşdur. Bu haqda az sonra.
Yazımızın əvvəlində
qeyd etdiyimiz kimi, Firuz bəy Mirzə Mehdi xan oğlu 17 oktyabr
1887-ci ildə Ordubad şəhərində anadan olmuşdur.
İlk təhsilini Ordubadda almış, sonra isə İrəvan
gimnaziyasında oxumuşdur. Bir məsələni elə
buradaca qeyd etmək yerinə düşərdi. Azərbaycanın
qədim tarixi şəhərlərindən İrəvanla
bağlı çox maraqlı araşdırmaları olan tədqiqatçı
İrəvanlı İsrafil XX yüzilliyin əvvəllərində
İrəvan gimnaziyasında təhsil alanların bir qrupunun
fotoşəklini də bizə göndərdi (adlı siyahı
ilə). Həmin fotoşəkildə gənc gimnazist Firuz bəy
də vardır.
Firuz bəy İrəvan
gimnaziyasını qurtarır və 1906-cı ildə Kiyev
Universitetinin Tibb fakültəsinə qəbul olunur. Müasirlərinin
yazdığına görə, Firuz bəy olduqca istedadlı
və bilikli olduğu üçün tələbələr
arasında seçilirmiş. 1914-cü ildə Birinci Dünya
müharibəsi cəbhəsinə həkim kimi göndərilən
Firuz bəy tezliklə sanitar qatarın rəisi vəzifəsinə
təyin olunur. Bu vaxt onun 27 yaşı vardı.
Firuz bəy
Birinci Dünya müharibəsində hərbi həkim kimi
döyüşlərin ən gərgin vaxtlarında da
içdiyi Hippokrat andına sadiq qalmışdır. Məqamındaca
qeyd edək ki, naxçıvanlı hərbçilərin XIX
əsrdə və XX yüzilliyin əvvəllərində
(1800-cü ildən 1920-ci ilədək) Rusiya ordusunda fəaliyyətlərini
dərindən və hərtərəfli araşdırırıq.
İlkin axtarışlar nəticəsində məlum oldu ki,
Naxçıvandan 1800-cü ildən 1920-ci ilədək tarixdə
xeyli sayda hərbçilər Rusiya ordusunda Azərbaycanı və
onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvanı ləyaqətlə
təmsil etmişlər. Və heç adı indiyədək
bilinməyən naxçıvanlı polkovnik və
podpolkovniklər, həmçinin digər rütbəli hərbçilərimiz
olub. Onların da haqqında qəzetimiz vasitəsilə
oxuculara geniş məlumat verməyi vacib sayırıq.
Çünki onlar Azərbaycan hərb tarixinin parlaq bir səhifəsi
olan Naxçıvanın təmsilçiləridir.
Firuz bəy haqda söhbətimizə
qayıdaq. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində Firuz bəy
Ordubadskinin sənədləri, 12 fotoşəkli
saxlanılır (iş ¹534). Həmin fotoşəkillər
Firuz bəyin, əsasən, Birinci Dünya müharibəsindəki
fəaliyyətindən xəbər verir. Onun 1914-1917-ci illərdəki
fəaliyyəti ilə bağlı digər sənədləri
də axtarırıq. Çünki Rusiya imperiyasında azərbaycanlı
ali təhsilli hərbi həkimlər olduqca az idi. Fəxr etmək
olar ki, onlardan biri də həmyerlimiz Firuz bəy Ordubadskidir.
Birinci Dünya müharibəsindən
sonra onun Naxçıvana, Gəncəyə, yaxud Bakıya
dönməsi haqda söhbətlər olsa da, bunu ancaq arxiv sənədləri
araşdırıldıqdan sonra demək olar. Əldə
etdiyimiz məlumatlardan aydın olur ki, o, 1918-1920-ci illərdə
Milli Azərbaycan Ordusunun tərkibində erməni
daşnaklarına qarşı
döyüşmüşdür.
Azərbaycanda Sovet hökuməti
qurulduqdan sonra Nəriman Nərimanov onun məhv edilməsinə
imkan verməmişdir. Firuz bəyin 1925-ci ildə məktəblərdə
kiçikyaşlı şəfqət bacıları
hazırlaması haqda qeydlər vardır.
Ancaq N.Nərimanovun faciəli və
müəmmalı ölümündən sonra Firuz bəy
yenidən təqiblərə məruz qalmış və
istintaqa cəlb olunmuşdur. Onu da Cəmşid
Naxçıvanski kimi millətçilikdə
günahlandıran erməni çekistlər, hətta 1931-ci
ildə onları üzləşdirirlər.
Qeyd edək ki, Cəmşid xan
Naxçıvanski I Ehsan
xanın varislərindən, Firuz bəy isə I Ehsan xanın qardaşı,
Ordubadın naibi olmuş Şeyxəli bəyin varislərindən
(ana tərəfdən) idilər. Onların hər ikisini
"Azərbaycan Milli Mərkəzi" əks-inqilab təşkilatın
üzvləri olduğunu bəhanə edən erməni
müstəntiqlər Firuz bəyi Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin
72-73-cü maddələri ilə ittiham edirdilər. O, 1930-cu
ildə həbs edilməzdən əvvəl Azərbaycan SSR
Dövlət Plan Komitəsinin sədr müavini vəzifəsində
idi. Ağır işgəncələrə sinə gərən
Firuz bəy saxta protokollara imza atmamışdır. Azərbaycan
SSR XDİK Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsinin
IV şöbəsi onu ikinci dəfə - 25 fevral 1938-ci ildə
dindirmiş, millətçilikdə
günahlandırmışdır.
Vaxtilə Rusiya ordusunda hərbi həkim
kimi xüsusi rolu olan bacarıqlı, intizamlı mütəxəssis
Firuz bəyə ən ağır işgəncələr
verirdilər. Bu vaxtlar artıq Cəmşid xan
Naxçıvanskini də Moskvada incidirdilər.
Üçüncü dindirilmə 5 mart
1938-ci ildə olmuşdur. Ona ağlagəlməz böhtanlar
atan müstəntiq Martirosov çalışırdı ki, Firuz
bəyi eser təşkilatının üzvü kimi göstərməklə
vəziyyəti daha da çətinləşdirsin. Amma
baxdığımız sənədlərin heç birində
onun eserçi olduğu haqda məlumat yoxdur.
Unudulmaz sərkərdə Cəmşid
Naxçıvanskinin Moskvada güllələnməsindən 3
ay sonra, 3 dekabr 1938-ci ildə Firuz bəy Ordubadskinin Bakıda
qapalı məhkəməsi olmuş və islah-əmək
düşərgəsində saxlanılmaqla, 8 il müddətinə
azadlıqdan məhrum edilmişdir.
Bir çox günahsız həbs edilən
mütəxəssislər, hərbçilər kimi Firuz bəyə
də 23 may 1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsinin
hərbi kollegiyasının qərarı ilə bəraət
verilmişdir. Biz Bakı, Kiyev və Moskva şəhərlərindəki
arxivlərdə axtarışlar apardıqdan sonra
naxçıvanlı ilk hərbi həkim Firuz bəy
Ordubadski-Zeynalabdinbəyov haqqında daha ətraflı məlumat
vermək arzusundayıq. Ona görə də bu mövzuya yenidən
qayıdacağıq.
Üç siyasi quruluşda
yaşamasına baxmayaraq, Firuz bəy Ordubadski öz biliyini,
elmini və həkimlik təcrübəsini insanlardan əsirgəməmişdir.
Onun son taleyi ilə bağlı məlumatlar
olmasa da, Firuz bəyin arzuladığı müstəqil Azərbaycan
Respublikası və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan
Naxçıvan Muxtar Respublikası hərtərəfli
inkişafı ilə bu gün dünya ölkələrinin
ön sırasındadır. Xalqımız Azərbaycanın
müstəqilliyi uğrunda qurban gedən fədailərdən
birini - Firuz Ordubadskini də unutmur, dərin ehtiramla yad edir.
Musa Rəhimoğlu (QULİYEV)
AMEA Naxçıvan Bölməsinin
aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə
doktoru
525-ci qəzet.- 2016.- 22 iyul.- S. 4.