Duyğulara tərcüman, xatirələrə abidə olan əsər

Bugünlərdə görkəmli yazıçı-dramaturq, əməkdar incəsənət xadimi Əli Əmirlinin “Ağdamda nəyim qaldı?” adlı avtobioqrafik romanını oxudum.

Düzü, bu romanın əvvəlcədən xoş sorağını eşitsəm də, onun xatirələrlə bağlı belə maraqlı bir əsər olacağını ağlıma gətirməzdim. Amma oxumağa başlayınca ondan qopa bilmədim. Əsər boyu müəllifin öz taleyi ilə yanaşı, başqa talelər də elə səmimiyyətlə qələmə alınıb ki, onu sanki bir film seyr etmiş kimi oxudum. Deyir, başqasının dərdini duyunca adam öz dərdini unudurmuş. Amma mən bu əsərlə, onun qəhrəmanları ilə həm də, necə deyərlər, öz taleyimi yaşadım. Çünki mənim də uşaqlığım, ilk gəncliyim, atamın qəbri, anamın laylası, bir sözlə, uşaqlıq xatirələrim, arzularım hamısı Ağdamda qaldı...

Bu əsərə qədər bilməzdim ki, Əli müəllim kiçık yaşlarında içində həsrətini çəkdyi uşaqlığını dözümlə, təmkinlə dəf edə bilib. Özü özünə verdiyi suallar kimi, edə bilibmi, əcəba?

Görünür, uşaqlıqdan çəkdiyi acılar gələcək yazıçının taleyi, onun alın yazısı imiş. Yoxsa o qədər uşağın içində Mamed dayının əziz-xələf arvadı Şəfiqə xanım onu seçib götürməzdi ki....

Əli müəllim yazır ki, kənddən yeddi, şəhərdən on yeddi yaşında çıxıb dünyanın ən gözəl, ən doğma şəhərinə - Bakıya gəlib. Bu on ildə başına gələnləri, ətrafında baş verənləri ağdamlı danışığı, şirin ləhcəsi ilə elə formada qələmə alıb ki, əsər səni özünə çəkir. Hələ yeddi yaşında o, bəxtəvər uşaqlığından ayrı düşüb. Nə var ki, adlı-sanlı dayısı Mamedin ərköyün arvadının ondan xoşu gəlib. Maraqlı burasıdır ki, o, özü də bir uşaq ağlı ilə buna razı olub. Nə biləydi ki, sonra içindən necə bir yanğı -uşaqlıq həvəsi keçib onu yandırıb-yaxacaq. Bəs ata-ana övladını soyuq bir yad qadına necə hədiyyə edər? Hə, bura Ağdamdı, bacının canı, malı, bütün balaları qardaşın bir telinə qurbandı... Bəs dayının evində uşaq kimi yaşamaq olmazdımı? Qeyd edək ki, dayının evində ondan başqa uşaq yoxdu, onun bircə Manaf adlı oğlu dünyaya gəlib. Ondan da çoxdan ayrılıb. Heç vaxt ana olmayan Şəfiqə xanım isə haradan bilsin uşağın dilini. Onun üçün balaca Əli əvvəlcə sevimli bir oyuncaq olsa da sonralar onu canlı görüb boynuna min bir iş yükləyir. Beləcə, özündən, yaşından böyük olmağa çalışıb Əli.

Əsərin müəllifi və baş qəhrəmanı olan Əli müəllim Ağdamın Novruzlu kəndində doğulub, Boccalı məhəlləsində yeddi yaşına çatıb. Sonra məlum səbəbdən Ağdam şəhərində, dayısının yanında yaşamalı olub. Ta on yeddi yaşında Bakıya, arzularının dalınca oxumağa gəlincə...

Əsərdə Əlinin nənəsi Zinət arvadın obrazı Qarabağın əsl kənd qadınını canlandırır. Amma deyirəm bütün qadınlar bu Zinət nənə kimi olsaydı onda el dilində deyildiyi kimi, ətrafda bir quş uçmazdı ki... Doğrudur Zinət arvadın da dərdi var, o da Mamed kimi oğulun sayəsində evindən, bağ-bağçasından olub. Amma adamın təkcə dərdli olması belə zalım olmağa sövq etməz ki... O, isə ağbirçək yaşında yetənə yetir, yetməyənə bir daş atır. Hələ onun körpə yaşında yuvasından perik düşən quş kimi doğmaca nəvəsinə münasibəti oxucuya təsir edir. Onda nənəlik, mərhəmət hissi deyəsən heç yoxdu. Ta o vaxta qədər ki, kimsəsiz qalıb o nəvəyə möhtac olsun. Bax, onda illərlə bir şirin söz demədiyi, həmişə yad nəzərdə gördüyü, indi onu çimizdirib, yedizdirən, qabar əlləri ilə qayğısını çəkən nəvəsinə alqış eləməyə başlayır. Sonra Əl müəllim özü söyləyir ki, qazandığı uğurlarda yəqin nənəsinin də duaları ona kömək olub...

Beləcə, ona göz verib-işıq verməyən nənə bir yandan, o biri yandan da Şəfiqə xanımın çıxıb getməsi, üstəlik papa dediyi dayısının işsizliyi, öz kefində olması yeniyetmə oğlanın qayğısını, əziyyətini daha da artırır. Əyni-başı tək bircə dəfə sevinən yeniyetmə oğlan bu ailəyə düşəndən dayının köhnə paltarlarından tikilmiş paltarlarla keçinir, onun ayağını sıxan ayaqqabılarını geyinmək məcburyyətində qalır. Amma bununla belə əlindən kitab düşmür, müasir dünyada baş verən hadisələri izləyir, teatra, sənətə xüsusi maraq göstərir. Dayısı da, Şəfiqə xanım da sənət adamları olduğundan onlar özləri də bilmədən Əlinin gələcək taleyində xüsusi rol oynayırlar. Bax, bu onun taleyi idi...

Əsərdə baş verənlər, xüsusilə Dəyirman həyətində cərəyan edir. Bu çoxmillətli həyətdə nələr baş vermir ki... O cümlədən, bir-biri ilə yola getməyən yaltaq, riyakar ermənilər... Əslində, belə baxanda heç nə hiss olunmur, bəlkə sadə erməni ailəsinin də “böyük Ermənistan” iddiasından xəbəri yoxdu. Amma o Vazgen, aravuran, xəbis, hiyləgər erməni xisləti sanki dəlinin yadına daşı salır. Onlara gələn qonaq deyir ki, bəs Qarabağ bizimdi. Bunu eşidən Mamed dayı söyməyə başlayanda bic eməni sakitcə deyir ki, söyməklə deyil ki, vaxt gələr, nə olduğunu bilərik. Olacaqlar isə hələ çox sonralar baş verəcək...

Əli Əmirlinin fikirləri bir insan, bir oxucu kimi mənə çox dogmadır: “Ümumiyyətlə, haqqa tapınmaq, xeyirə qulluq eləmək, qəlbində sevgi becərmək son nəticədə insanın özünə xoşbaxtlıq gətirir”. Yəni, bizim silahımız düşmənin silahı kimi nifrət, kin, yalan, qəddarlıq yox, haqq-ədalətdir. Müəllif söyləyir ki, elə ən güclü silah da bizim silahımızdır. Elə o gün üzlü Yusif peyğəmbər də, onu öldürmək istəyən birinə, kindən, nifrətdən hələ heç kimsə xeyir görməyib, söyləmişdi...

Düşünürəm, sayı çox az olan sevdiyim doğma, əziz adamlar da mənim üçün Qarabağdı, Şuşadı, Ağdamdı... Bax, Əli müəllim də qəlbimdə belə bir ucalıqda dayanır...

Mina RƏŞİD

525-ci qəzet.- 2016.- 23 iyul.- S. 23.