Əbədiyaşar şairimiz Tofiq Bayram

UNUDULMAZ SÖZ SƏNƏTKARININ VƏFATINDAN 25 İL KEÇİR

(Əvvəli ötən sayımızda)

Tofiq Bayram bir şair və publisist kimi sənətində olduqca məsuliyyətli idi. Elə buna görə də şair mətbuat səhifələrində oxucular qarşısında yaradıcılıq planları, necə işləməsi ilə bağlı hesabatlarla çıxış etməyi özünə borcu bilirdi. "Ulduz" jurnalına öz şeirlərini nəşr məqsədi ilə göndərən gənc şairlərin əsərlərini səbr, təmkin, ən başlıcası diqqət və səriştəli poetik duyum və deyim ustası kimi təhlil edərkən şair onlara öz məsləhətlərini verir, şeirin texnologiyasına, qaydalarına, mövzusunun və məzmununun necə olmasına, bu işin nə qədər böyük məsuliyyət tələb etdiyinə diqqət çəkməklə təəccüb doğuran söz və ifadələrdən çəkinməyi, tavtologiyaya yol verməməyi, qüsurlu ifadələri şeirə daxil etməməyi, dilin axıcılığını və musiqiçiliyini qoruyub saxlamağı tövsiyə edirdi. Hələ 70-ci illərin əvvəllərində yaradıcılığa qədəm qoyan şairlərə o, məsləhət verərək yazırdı: "Siz çap olunmağa tələsməyin. Mürəkkəbi qurumamış yazıları redaksiyaya göndərməyin. Onların üzərində düşünüb daşının. Yuxusuz gecələr keçirin... Səməd Vurğun deyərdi ki, əsl şair öz savadı, dünyagörüşü etibari ilə ən böyük alimdən belə irəlidə getməli, zaman, onun böyük hadisələrini qavramaqda birinci olmalıdır. Hecanı, qafiyəni bilmək şair olmaq üçün azdır". Bir sözlə, gənc yazarlara o, poeziyanın istedad və zəhmət tələb etdiyini başa salırdı.

Tofiq Bayram sənət nümayəndələrinin yaradıcılığını da daim diqqətlə izləmiş, onların əsərlərinin poetik özünəməxsusluğuna qiymət vermişdir. Onun Məmməd Araz, Gəray Fəzli, İslam Səfərli, Məmməd İsmayıl, Seyran Səxavət, Aleksandr Tvardovski, Rəsul Həmzətov və başqaları ilə bağlı söylədiyi dəyərli fikirlər bu gün də öz əhəmiyyətini, aktuallığını itirməmişdir. Məsələn, Məmməd Arazdan danışarkən onun yaradıcılığını inam və məslək poeziyası adlandırmışdır. Böyük rus şairi Aleksandr Tvardovskini qüdrətli sənətkar, Sovet poeziyasının qartalı kimi xarakterizə etmişdi. Seyran Səxavətin "Qızıl test" povesti ilə əlaqədar əsərdəki həyat səhnələrinin oxucunu düşündürdüyünü, həmin dövr nəsrinin layiqli nümunəsi olduğunu qeyd etmişdir.

Tofiq Bayram həm də bir şair - publisist kimi tanınırdı. Onun 70-80-ci illərdə yazdığı "Açıq danışaq", "Bəli, həyatın nəfəsi şeirdir", "Ədəbi tərcümə", "Mənəvi dayaqlardan biri", "Poeziya - istedad və zəhmət tələb edir", "Yeni arzular - yeni əsərlər" və s. kimi publisist yöndəki yazıları oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır.

Tofiq Bayram yaradıcılığı daim ədəbiyyatşünas-tənqidçilər, alimlər, şair-yazıçılar, publisistlər, jurnalistlər və başqaları tərəfindən dəyərləndirilmiş, təhlil edilmişdir. Onun yaradıcılığı haqqında M.İbrahimov, Q.Xəlilov, B.Nəbiyev, Y.Qarayev, Ç.Mustafayev, F.Vəlixanova, A.Xəlilov, A.Nəzərov; A.Laçınlı, M.Aslan, N.Kəsəmənli, M.Əlioğlu, M.İsmayıl, T.Mahmud, D.Nəsib, Ş.Rza, A.Mirzə, Z.Yaqub, N.Həsənli, B.Məmmədli və başqaları dəyərli fikirlər söyləmişlər.

Tofiq Bayram geniş redaktorluq fəaliyyəti ilə də məşğul olmuşdur. O, Rəfiq Zəka Xəndanın "Səadət", Zeynal Vəfanın "Körpələrin xətrinə", İslam Səfərlinin "Əbədi beşik", Müzəffər Şükürün "Sazım sözüm", A.Tağızadənin "Sənin əllərin", E.Mehdiyevin "Görüşmək istəyirəm", D.Mehdinin "Şeirlər və təmsillər"; Aqostinyo Netonun Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş "Azadlıq nəğmələri", Ukrayna şairlərinin Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş "Bayraq və günəş" M.Dilbazinin "Seçilmiş əsərləri"nin, A.S.Puşkinin "Seçilmiş əsərləri"nin 3-cü cildinin və s. kimi kitabların redaktoru omuşdur.

T.Bayram mənalı ömrünün yarısından çoxunu tərcümə işinə həsr etmişdir. Tərcümə əsərlərinə onun münasibəti olduqca məsuliyyətli idi. O, tərcümə əsərinə əmanət kimi baxır və ona xəyanət edənləri bağışlamırdı. Tərcümə yaradıcılığına yunan şairi Yannokopulunun "Mənim doğma Elladam" kitabını hələ 1964-cü ildə X.R.Ulutürk, M.Araz və b. ilə birlikdə Azərbaycan oxucularına təqdim etmişdir. Bundan sonra bir-birinin ardınca A.Tvardovskinin "Üfüqlərdən üfüqlərə", "Yaddaşın hökmü", R.Həmzətovun "Durnalar", "Dostları qoruyun", rus, ukrayna, belarus, gürcü, özbək, qırğız, Pribaltika şairləri və başqalarından tərcümə etdiyi əsərləri "Ürəkdən-ürəyə" adı altında oxuculara təqdim etmişdi. Litva müəlliflərinin "Yasəmən" şeirlər toplusunu, malkar və digər xalqların poeziya nümunələrini dilimizdə ustalıqla səsləndirmişdir. T.Bayram tərcümə işinə böyük dəyər verən sənətkarlardan idi. O, hər hansı şairin əsərinin tərcüməsi üzərində işləyərkən həm orijinalın milli özünəməxsusluğunu, milli koloritini, obrazlılığını, müəllifinin sənət incəliklərini, məna dərinliyini, obrazlılığını, müdrikliyini, səmimiyyətini, intonasiyasını, hecasını əksər səciyyəvi xüsusiyyətlərini saxlamaqla yanaşı, tərcümə olunan dilin ifadə keyfiyyətlərini, bədii ifadə vasitələrini, şeirlərin məzmun, məna və formasını axıcı poetik bir dillə ahəngdar və aydın şəkildə verməyə çalışarkən nə orijinalın ruhunu zədələməmiş, nə də tərcüməni süniləşdirməmişdir. Bu şeirlər oxunarkən onların tərcümə olduğu qətiyyən hiss olunmurdu. Məsələn, R.Həmzətovdan tərcümələrdə o, tarixi keçmişlə bu günü və sabahı orijinala adekvat olaraq elə üzvü surətdə bağlayır ki, əsərlərdəki xalq hikmətləri, rəvayət və hekayələr fəlsəfi fikirlər və müdrik ifadələr zərgər dəqiqliyi ilə işlənilib Azərbaycan oxucusuna təqdim olunmuşdur.

Tofiq Bayram R.Həmzətovun nəinki "Durnalar", həm də "Dostları qoruyun" məcmuəsinin tərcüməsi üzərində gərgin işləmiş, böyük zəhmət çəkmişdi. Lakin R.Həmzətov şairin əməyinə, onun təmsil etdiyi xalqa nankor çıxdı. 1988-ci il iyulun 19-da o vaxtkı SSRİ adlanan dövlətin başçısı M.S.Qorbaçovun yanında Qarabağla bağlı müzakirələrdə R.Həmzətov ermənipərəst mövqe tutdu. Bu xəyanət T.Bayrama, onun zəhmətinə mənəvi zərbə oldu.

Təbii ki, milli şair olmadan tərcümədə milliliyi saxlamaq da mümkün deyildir. Tofiq Bayramda millilik kifayət qədər yüksək olduğundan o, digər xalqların şair və yazıçılarının əsərlərini böyük həvəs, bacarıq və şövqlə dilimizdə səsləndirə bilirdi.

1980-ci illərdə "Azərbaycan" jurnalının təşkil etdiyi tərcümə problemlərinə həsr olunmuş müzakirələrə yaxından qatılan T.Bayram bu işlə bağlı aşağıdakıları söyləmişdi: "Tərcümə-susmuş bir ürəyi çıxarıb sinəyə təzə ürək qoymaq kimidir. Bu ürək nə qədər dəqiq və ahəngdar səslənsə də, sənin deyil, başqasınındır... Hər bir bədii əsər də yazıçının ürəyinin bir parçası, bəlkə də bütöv ürəyidir.... Mən tərcümədə kor-koranə dəqiqliyin, hərfiliyin əleyhinəyəm". Doğrudan da T.Bayramın digər xalqların nümayəndələrindən etdiyi tərcümələri nəzərdən keçirdikdə onun yaradıcı tərcüməyə üstünlük verdiyinin şahidi oluruq. Elə buna görə də onun tərcümə yaradıcılığı haqqında B.Nəbiyev, Q.Xəlilov, F.Vəlixanova və başqa bu kimi alimlər tutarlı mülahizələr irəli sürmüşlər.

T.Bayram tərcümə zamanı, bir tərəfdən, orijinalın forma və məzmun vəhdətini qoruyub saxlamağa üstünlük verirdisə, digər tərəfdən, ana dilinin qrammatik və üslub xüsusiyyətlərini qorumaqla hərfilikdən qaçmağa çalışırdı. Bu, onun əksər tərcümələrində gözlənilsə də, R.Həmzətovun "Durnalar", "Dostları qoruyun", A.Puşkinin "Mosart və Salyeri", A.Tvardovskinin "Üfüqlərdən üfüqlərə", "Yaddaşın hökmü", "Dava qurtaran günü", eləcə də bu rus şairinin "Söz haqqında" şeirində özünü daha yaxşı nümayiş etdirməkdədir. T.Bayram nəinki tərcümə zamanı orijinalın ayrı-ayrı elementlərini, həm də eyni zamanda onun hətta ikinci dərəcəli məqamlarını belə diqqətdən kənarda qoymur, tərcüməni bər-bəzəkdən kənarlaşdırır, onun yaradıcı keyfiyyətini təmin edir, zəruri olduqda elə kompensasiyalara gedir ki, orijinalın ruhuna heç bir xələl gəlmir.

T.Bayramda istedadlı sənətkar hissi çox güclü idi. Buna görə də o, orijinalı tərcümə zamanı tərcümə dilinin ehtiyaclarına uyğun elə mühüm ifadələrlə zənginləşdirə bilirdi ki, əsərin məzmunu, fikir dərinliyi, ekspressivliyi və emosionallığı oxucunun gözü qarşısında maraqlı şəkildə canlandırılırdı. Bütün bunlar sübut edir ki, T.Bayram tərcümə mədəniyyətimizdə, digər xalqların sənət nümunələrinin Azərbaycan dilinə tərcüməsində əvəzsiz tərcümə əsərləri yarada bilmişdir. Onun çoxşaxəli tərcümə yaradıcılığı bu gün də öz təravətini saxlamaqda, oxucular bu nümunələrə müraciət etməkdədirlər.

Tofiq Bayram, Bakının övladı olmasından xüsusi qürur duyurdu. Əfsanəvi Bakı bütün görkəmi ilə, fırtınalı Xəzər öz azğın dalğaları ilə onun ruhuna nur çiləmişdi. T.Bayram bu sevgini 1991-ci ildə Əmircandakı doğma evində əbədiyyətə göz yumanda da özü ilə axirət dünyasına apardı. Ölümündən dörddə bir əsr keçməsinə baxmayaraq, Tofiq Bayram öz ölməz poeziyası ilə bu gün də oxucuların qəlbinə nur çiləməkdə, ruhuna rəhmət oxutdurmaqdadır.

Məmməd ƏLİYEV

Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2016.- 3 iyun.- S.4.