Pauzaların dedikləri

SEMYUEL BEKKET HAQQINDA SÖZ

İrlandiya kiçik bir ölkədir və əhalisi heç dörd milyon da deyil, Böyük Britaniyanın tərkibindəki Şimali İrlandiyanı da əlavə etsək, söhbət, ümumilikdə, təxminən altı milyon əhalidən gedir, ancaq yalnız elə XIX əsrin sonlarında, XX əsrdə yazıb-yaradan bu adlara fikir verin: F.O Keysi, B.Şou, O.Uayld, U.Yeyts, C.Coys, F.O Konnor, S. Bekket, Ş.Hini...

Mən hələ ilk xatırladığım nasirlərin, dramaturqların, şairlərin adlarını çəkdim, ancaq elə bu adlar, əlbəttə, dünya miqyaslı böyük ədəbiyyatdan xəbər verir və orasını da xatırladım ki, bu yazıçıların dördü (B.Şou, U.Yeyts, S.Bekket və Ş.Hini) Nobel mükafatı laureatlarıdır (Ceyms Coys isə Nobeldən kənarda qalıb!).

XX əsr ədəbiyyatının novator bir ədəbiyyat kimi formalaşmasında, yeni bədii-estetik cərəyanların yaranmasında - öz məxsusi estetik simasının müəyyənləşdirilməsində bu yazıçıların çox ciddi rolu olmuşdur və bu baxımdan Coys yaradıcılığının dünya nəsrinə, Bekket yaradıcılığının isə dünya dramaturgiyasına təsiri yalnız ədəbiyyatşünaslıqda yox, ümumiyyətlə, dünya ictimai fikrində mübahisəsiz fakta çevrilmişdir.

Semyuel Bekket və Ejen İonesko - dünya dramaturgiyasında və teatr sənətində “Absurd teatrı” estetik hadisəsini yaratmış dramaturqlardır və Bekketin 1948-ci ildə yazdığı “Qodonu gözləyərkən” pyesi isə XX əsrin ən məşhur pyeslərindən biri, bəlkə də birincisidir.

Sosializm realizminin ədəbiyyatın, sənətin inkişafı və axtarışları prosesində dünyada yaranan hər hansı bir yeni ədəbi-estetik cərəyanı yaxına buraxmadığı bir dövrdə bəzi əsərlər Moskvadakı gizli “Samizdat”larda adi yazı makinası ilə çap olunub yayılırdı və 1970-ci illərin sonlarında “Yunost” jurnalında nəsr şöbəsinin müdiri M.Ozerova “Qodonu gözləyərkən”in “Samizdat” “nəşrini” (əldən-ələ keçmiş əzik-üzük qrankaları!) oxumaq üçün bir günlük mənə vermişdi.

Yeri düşmüşkən, deyim ki, Meri Lazarevna Ozerova SSRİ Yazıçılar İttifaqının nüfuzlu və işgüzar katibi (o zamankı ədəbiyyat “generallarından” biri), tənqidçi Vitali Ozerovun xanımı idi və dünyanın qəribə işlərindən biri də bu idi ki, Vitali Ozerov nə dərəcədə sosrealizm müdafiəçilərindən (və nəzəriyyəçilərindən) biri, rəsmi ədəbiyyat funksioneri idisə (hər halda zahirən belə idi), milliyyətcə yəhudi olan mədəni və xeyirxah Meri Lazarevna bir o qədər açıq fikirli bir qadın idi. O zaman mən “Yunost” jurnalının gənc müəlliflərindən biri idim və Meri Lazarevna ilə aramızda qarşılıqlı etibara söykənən məhrəmanə bir münasibət yaranmışdı. Onun Moskva ziyalıları, xüsusən sosrealizm və ümumiyyətlə Sistem müxalifləri arasında hörməti və etibarı var idi və “Samizdat” “nəşrlərini” də mən Moskvada olarkən çox zaman ondan bir günlük, iki günlük alıb, oxuyub, qaytarırdım.

Deyəsən, mən çox uzaqlara getdim.

Doğrusunu deyim ki, “Qodonu gözləyərkən” məndə güclü, ancaq ikili təəssürat yaratmışdı: bu, bir tərəfdən, uzağa (Şekspirə, L.de Veqaya, Molyerə...) getmirəm, elə yaxın keçmişimizin ilk növbədə Çexov, eləcə də O.Nil, B.Şou, Pirandello, Brext, Tenessi Uilyams, Anuy, Miller və b. böyük realist dramaturqları yüksək qiymətləndirən bir oxucu (və gənc yazıçı!) kimi mənim üçün həm gözlənilməz, həm də ədəbiyyatın ən adi qayda-qanunlarından kənara çıxmış qeyri-adi bir təəssürat idi, digər tərəfdən isə bu pyes sübut edirdi ki, həmin “adi ədəbiyyat qayda-qanunlarından” kənarda da böyük ədəbiyyat yaratmaq mümkündür.

Aradan mənim ədəbiyyat haqqında düşüncələrim, ədəbi götür-qoylarım, saf-çürüklərimlə dolu bir onillik keçdi və 1980-ci illərin sonlarında - SSRİ-nin dağılmaq ərəfəsində olduğu dövrdə artıq Moskvanın böyük nəşriyyatları Bekketin əsərlərini nəşr etməyə başladı, Mən bu yazıçının romanlarını, pyeslərini oxuduqca bir daha aydın olurdu ki, adi, yaxud qeyri-adi “ədəbiyyat qanunları” anlayışının özü tamamilə şərti, hətta ədəbiyyatın mahiyyətinə, missiyasına zidd bir anlayışdır.

Bekketin trilogiyasındakı (“Molloy”, “Malon ölür”, “Adsız”) və dramaturgiyasındakı (“Xoşbəxt günlər”, “Oyunun sonu”, “Kreppin son lenti” və s.) həyata münasibətdə mənasızlığın, yeknəsəqliyin, anlaşılmazlığın, paradoksun bədii ifadəsi, əslində (söyləyəcəyim bu fikir nə qədər qəribə səslənsə də!), əsrlərdən üzü bu tərəfə gələn böyük ədəbiyyata, o cümlədən, realist ədəbiyyata yad yox, doğmadır.

Baxın, bədii yaradıcılığı ilə realist ədəbiyyata hücum edən Semyuel Bekket Dante haqqında, Prust haqqında, XIX əsr fransız ədəbiyyatı klassikləri (Stendal, Balzak, Flober) haqqında çox orijinal, maraqlı və məzmunlu esselərin müəllifidir və avanqard Bekker, absurdlar müəllifi Bekket bu yazıçıların timsalında realist ədəbiyyata ən yüksək qiymət verir.

Semyuel Bekket XX əsrin böyük intellektuallarından biridir və onun esselərini oxumaq kifayətdir ki, intellektinin miqyası səni heyrətə salsın.

İlyas Əfəndiyev Balzakı çox bəyənirdi, kitabxanasında Balzakın rus dilində on cildliyi var idi və bu oncildliyi əvvəldən axıracan bir neçə dəfə oxumuşdu. Balzak haqqındakı ədəbiyyatla da yaxşı tanış idi, hansı fikirlərsə xoşuna gəlirdi, hansılarsa yox və mən bunu ona görə xatırlayıram ki, İlyas Əfəndiyevin vəfatından bir müddət sonra Bekketin Balzak haqqındakı essesini oxuyanda, doğrusu, çox təəssüf etdim ki, o, bu esseni oxumayıb.

Bekket intellektual olduğu qədər də, görünür, hissiyyatlı bir insan olub və deməliyəm ki, onun bioqrafiyasında çox maraqlı, bəzi hallarda, bəlkə də, mistik və mənim simptomatik hesab etdiyim epizodlar az deyil.

Bekket gənc yaşlarında ikən Ceyms Coysun ədəbiyyat işləri ilə bağlı katibi işləmiş və Coys ailəsi ilə yaxın təmasda olmuşdu. Coysun gözəl, ancaq psixi cəhətdən problemləri olan qızı Lyuçiya bu yaraşıqlı və erudisiyalı gənci sevir və hər vasitə ilə bu sevginin qarşılıqlı olmağına çalışırsa da, bu mümkün olmur. Bekket Coys ailəsindən uzaqlaşır və yəqin gənc və həssas qız psixoloji sarsıntılar keçirdiyi üçün xəstəliyi şiddətlənir, o, psixi xəstəxanaya aparılır.

Bekketşünasların yazdığına görə, onun ilk romanı “Gözəl və ortabab qadınlarla bağlı xülyalar”ın qəhrəmanlarından biri Sira-Kuzanın prototipi Lyuçiyadır və hərgah doğrudan da belədirsə, Lyuçiyanın taleyi, yəqin ki, Bekketə təsir edib (hər halda, romanla tanış olduqdan sonra, bu, mənim gümanımdır): o, özü həyatı boyu bir çox psixoloji narahatlıqlar keçirib - özünə qapılıb, depressiyalara düşüb, içində anlaşılmaz bir panika yaranıb və s., ancaq bütün bunlarla bərabər o, daima yazıb və bədii-estetik axtarışlar, ədəbiyyatda özünü tapmaq və təsdiq etmək ehtirası da daima onunla olub.

Ancaq mənə elə gəlir ki, Bekket bəzən ifrata varır və xüsusən onun bəzi səhnəcikləri, sadəcə, söz yığını təsiri bağışlayır və mənasızlıq naminə mənasız yazı yazmaq bir az oyunbazlığa oxşayır (bu sözlər, yəqin, Bekketin ruhunu incitməz - onun şöhrəti və dünya ədəbiyyatındakı nüfuzu müqabilində bu tənqid kiçik bir şeydir!). Misal üçün, onun “Gəliş-gediş” səhnəciyi (Azərbaycan dilinə də tərcümə olunub: “Dünya ədəbiyyatı” dərgisi, 2015, № 2) və buradakı personajlar və onların yaratdığı situasiya, məncə, məhz ifratın, aludəçiliyin ifadəsi və göstəricisidir, nəinki sənətin - buna görə, yenə də, misal üçün, “Kreppin son lenti”dəki, yaxud “Addımlar”dakı, eləcə də radio üçün yazılmış pyeslərindəki emossional təsir gücü “Gəliş-gediş”də yoxdur.

“Düyün” də Bekketin birpərdəli pyesidir və etiraf edim ki, bu kiçik pyesdəki azsaylı dialoqları tərcümə edərkən, mən bir az çətinlik çəkirdim, çünki - bu da bir paradoksdur! - bu dialoqlardakı quruluq, soyuq Bekket dramaturgiyasının səciyyəvi bir cəhətidir, onun bədii-estetik xüsusiyyətidir. Bu yerdə tərcüməçi diqqətli olmalıdır, tərcümə zamanı Bekket dialoqlarını heç vəchlə “ətə-qana doldurmaq”, onlara emossional hərarət vermək olmaz, çünki bu, bədii qüsur yox, bədii üslubdur, stildir və o başqa məsələdir ki, həmin bədii üslubu, stili qəbul edəsən, bəyənəsən, ya da bəyənməyəsən, sənin estetik zövqün üçün məqbuldu, ya yox.

Bekket elə bir dramaturqdur ki, onun pauzaları dialoqlarından az söz demir, bəzi hallarda isə həmin pauzaların dediyi daha da artıq olur.

Bekket “Düyün”ü Vaslav Havelə ithaf edib - Havel çex dramaturqu, sonralar Çexoslovakiyanın Prezidenti, daha sonra isə Çexiyanın Prezideni idi, ancaq 1970-80-ci illərdə o, daha çox bir dissident kimi, Çexoslovakiyanı SSRİ asılığından, totalitar rejimdən qurtarmaq uğrunda mübariz kimi məşhur idi.

Mən bilmirəm, Bekket ilə Havel tanış idilər, ya yox, ancaq görünür, bu ithafda şəxsi münasibətlərdən daha çox, dünyagörüşü doğmalığının, ideya yaxınlığının rolu olub.

“Düyün”də söhbət harasa tələsən rejissorun assistent vasitəsi ilə teatr səhnəsində tamaşa hazırlamasından gedir - zahir bundan ibarətdir, daxil, yəni ideya-bədii mündəricat isə əsarətin və özbaşınalığın (R. - rejissor), itaətin və nifrətin (A. - assistent), tam bir hüquqsuzluq və məlulluğun (Q. - baş qəhrəman) ifadəsindən ibarətdir.

Başqasının kiçicik bir təşəbbüsünü belə qətiyyətlə və dərhal rədd edən R. əmrəmüntəzir A.-nın vasitəsilə bütün kaprizlərə dözən (və görünür, artıq hər cürə kaprizlərə öyrənmiş, bu kaprizləri mənən qəbul etmiş!) Q.-nı səhnədə tədricən soyundurur, bədənini rənglədir, ancaq sonda isə tamaşada Q.-nın yalnız başı göstərilir.

Bekketin “Düyün”də təqdim etdiyi teatr səhnəsi - həyatdır, buradakı riyakarlıq (A.-nın itaətkarlığı və eyni zamanda, R.-nın murdarlığı ona keçməsin deyə, cibində əsgi gəzdirməsi) və mütləq əmrlər, sosial bərabərsizlik və ədalətsizlik Bekket səhnəsinin yox, bəşəri həyatın mahiyyətindədir - dünən də belə idi, bu gün də belədir və Bekket absurdlarının (Bekket ümidsizliyinin) dediyinə görə sabah da belə olacaq.

Ancaq bir cəhəti də qeyd etmək istəyirəm ki, bu dediklərim Bekket yaradıcılığı ilə bağlı mənim düşündüklərim, mənim yozumumdur, bir başqası isə başqa cür düşünə bilər, onun yozumu da fərqli olar. Üçüncü bir nəfər isə, ümumiyyətlə, heç nə düşünməz və oxuduğu absurdu həmişəlik bir kənara atar - Bekket sənətinin özünəməxsusluğu da ondadır ki, həmin üçüncü oxucunun ixtiyarını və səlahiyyətini əlindən almır.

Burası da, yəqin, maraqlı (və paradoksal!) bir faktdır ki, məlum olduğu kimi, Vaslav Havel əsərlərində dünya xəritəsində olmayan “Absurdistan” adlı bir ölkə yaradıb və bu məchul ölkədə qanunların və idarəçiliyin absurdları normaya çevrilib. Bekket isə öz absurdunu “Absurdistan”ın müəllifinə ithaf edib.

17 aprel 2016.

Bakı.

ELÇİN

525-ci qəzet.- 2016.- 11 iyun.- S.14