Bir şeir - bir ensiklopediya

SƏMƏD VURĞUNUN "AZƏRBAYCAN"I HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

(Əvvəli ötən sayımızda)

"Azərbaycan" şeirinin 16-cı bəndində iki dəfə "Qarabağ" sözünü işlətməsi ilə vətənpərvər şair, bir tərəfdən vətənin bu parçasına necə yüksək önəm verdiyini göstərir, digər tərəfdən də o cənnətməkan yerlərin faciəli gələcəyini görürmiş kimi, sövqi-təbii olaraq, narahatçılığını büruzə verirdi. "Könlüm keçir Qarabağdan" ifadəsi ilə duyğusal şairin indi milyonlarla azərbaycanlı üçün könül dağına çevrilmiş o şahənə yerlərə həsrət qalacağımızı sanki irəlicədən duyması heyrət doğurur. Qarabağın himninə çevrilmiş möhtəşəm "Qarabağ şikəstəsi"nin sonunda həmin bəndin oxunması da bu şeirin əzəmətinin göstəricisidir.

Şeirin 18-ci bəndi bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatına, ona verilən dəyərə həsr edilib, S.Vurğun dahi Nizamini və Füzulini xatırlayaraq, əsl sənət əsərlərinin və sənətkarın ölməzlik fikrini önə çəkib. O, "Deyilən söz yadigardır" ideyasına əminlik bildirərək, bütün vətən yazarlarını hünər və cəsarətlə qəlblərindəkini deməyə, yazmağa səsləyir.

Səməd Vurğun şeirlərində heç bir sözü, misranı gəlişigözəl olsun deyə və ya qafiyə xatirinə yazmayıb.

Onun yaradıcılığında hər sözün, hər misranın öz yeri, öz məna yükü var. Məsələn, şeirin 17-ci bəndindəki ilk iki misrasını götürək:

Gözəl vətən! Mənan dərin,

Beşiyisən gözəllərin!

Baxın, dəyərli şair birinci misrada nə demək istəyir? Bilirik ki, vətənimizin adının mənası haqqında çeşidli yozumlar mövcuddur, onun mənası tam dəqiqliyi ilə müəyyən edilməsə də, əksər tədqiqatçılar onun "odlar yurdu", "ərənlər ölkəsi" kimi yozulmasının tərəfdarıdır. Onu "xəzərlər ölkəsi" kimi yozanlar da var. Bu dərin mənanın araşdırılması toponimika elminin predmetidir. İstənilən halda, "Azərbaycan" sözünün mənası üzərində dilçi, tarixçi və coğrafiyaçı alimlərimiz hələ çox işləməlidirlər ki, şair də buna işarə etmişdir.

İkinci misradakı "gözəllər" deyərkən, şair yalnız qadın gözəlliyini nəzərdə tutmur. Həmin misranın sonunda nida işarəsinin qoyulması dahi şairin həm də antropologiya elminin məlum nəticələrindən xəbərdar olduğunu göstərir və bununla o, Azərbaycan xalqının zahiri gözəlliyinin ta qədimdən dəyişməyən avropoid irqinin Qafqaz qoluna məxsus, düzgün fizioloji quruluşa malik olduğunu əminliklə diqqətə çatdırır.

Vətənin tarixi, coğrafiyası, kənd təsərrüfatı, mədəniyyəti haqqında əhatəli məlumatlardan sonra şeirin 19-20-ci bəndlərində qüdrətli şair iqtisadiyyatımızın flaqmanı olan neft-qaz və energetika sənayesindən bəhs edir və "İşıqdadır qüvvət sözü" deyərək, paytaxt Bakının, bütövlükdə ölkəmizin gələcək inkişafının bu enerji növü ilə bağlı olacağını uzaqgörənliklə, iti şair fəhmilə duyurdu, görürdü. Unutmayaq ki, dahi şair bu şeiri yazanda hələ uzaq 1934-cü il idi...

"Azərbaycan" şeirində bütün şeir boyu qırmızı bir xətt keçir. Bəndləri bir-birinə bağlayan bu qırmızı xətt böyük şairin vətən sevgisi, vətənə olan məhəbbətidir. O, bu məhəbbəti bənddən-bəndə yeni rənglərlə, yeni çalarlarla, amma tam səmimiyyətlə izhar edir və sanki onu təkrar-təkrar nümayiş etdirməkdən zövq alır, rahatlıq tapır. Şeirində 16 dəfə vətənlə bağlı ifadə, o cümlədən, dörd dəfə "Azərbaycan", dörd dəfə "vətən", "elim", "obam", "yurdum", "yuvam", "məskənim" və sair bu kimi istilahları sevə-sevə işlətməsi, şairin bu torpağa, bu vətənə, bu yurda bağlılığının bariz nümunəsidir. Ölməz şair:

Anam, doğma vətənimsən!

Ayrılarmı könül candan?

- deyərək, vətəni anası kimi doğma bilir, ona, ən əziz bir insana müraciət edən kimi, hər dəfə "Gözəl vətən!" deyə müraciət edir və bu sevgisini, ülvi hissini ən yüksək mərtəbəyə, ən ali səviyyəyə - uşaq-ana, könül-can səviyyəsinə qaldırır.

Bunun əksini düşünənlər, heç olmasa, bu şeiri bir daha oxusunlar, anlayaraq, başa düşərək, hiss edərək oxusunlar. O insanlara həm də məsləhət görərdim ki, 7 mart 1997-ci ildə Xalq şairi Səməd Vurğunun 90 illik yubileyinə həsr edilmiş gecədə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin söylədiyi nitqi tapıb dönə-dönə oxusunlar. Mən ömrümdə sənətkar haqqında belə möhtəşəm çıxış nə görmüşdüm, nə də eşitmişdim. 20-25 dəqiqəlik nitqi ilə ulu öndər sanki bir alim - filoloq kimi böyük şairin bütün yaradıcılığını təhlil etdi və onun Azərbaycan poeziyasında layiqli qiymətini verdi. Onun hər kəlməsi, hər cümləsi S.Vurğun poeziyasına, S.Vurğun şəxsiyyətinə başdan-başa dərin hörmət, ehtiram və məhəbbətlə dolu idi. Dahi siyasətçinin dahi şair haqqında dediklərini sənətə, sənətkara verilən qiymətin zirvəsi hesab etmək olar. Doğrudan da əsl sənətə qiyməti ixtisasından, peşəsindən asılı olmayaraq, əsl sənətkar verə bilər - istər yazar olsun, istər də siyasətçi... Yoxsa, siyasətdə heç bir uğur qazana bilməyənlər və ya yazılarını ədəbsiz ifadələrlə bəzəyərək, guya yenilik etmək istəyənlər, gündəmdə qalmaq üçün böyük şairə hörmətsizlik göstərməklə, özlərinin nə qədər cılız və istedadsız olduqlarını sübut etmiş olurlar. Bu, ayrıca bir yazının mövzusu olsa da ona bir-iki kəlmə ilə münasibət bildirmədən, yan keçə bilmirəm.

Baxın, görün ulu öndər o nitqində nə deyirdi: "Səməd Vurğun böyük şairdir. Şərq ailəmində şair həmişə ən yüksək hörmətə layiq olubdur. Səməd Vurğun isə öz dövrünün şairlərinin şairi olubdur". Və ya: "Şübhəsiz ki, Səməd Vurğunun əsərləri öz dövründə yazılıbdır. O dövrün hökmü, tələbləri S.Vurğunun əsərlərində də öz əksini tapıbdır. Bu gün heç kəs buna görə Səməd Vurğunun əvəzindən üzr istəməməlidir. Səməd Vurğunun bütün əsərləri ilə Azərbaycan xalqı əvvəldən axıradək fəxr edir, bundan sonra da fəxr edəcəkdir!"

İndi bəzi insanlara sual olunur - məgər siz, siyasətdə zirvələr fəth etmiş, lider olmuş, tarixi, ədəbiyyatı, incəsənəti dərindən bilən və duyan dahi bir şəxsiyyətdən çoxmu bilirsiniz!? Əcəba, doğrudanmı, bəziləri bu qədər kar, kor və anlaqsızdırlar, yoxsa, başqa məqsədlər güdürlər? Amma əbəs yerə! Azərbaycanın ilk Xalq şairinə qara yaxmaq, onun inkaredilməz yaradıcılığını inkar etmək, onu aşağılamağa cəhd etmək heç kimə müyəssər olmayıb, bundan sonra da olmayacaqdır! S.Vurğun yaradıcılığının heç kimin müdafiəsinə də ehtiyacı yoxdur, o, öz təsir gücü ilə nəhəng bir buzqıran gəmi kimi hələ çox buzları sındıracaqdır. O, qiymətli daş-qaşla yüklənmiş bir karvan kimi hələ çox səhralardan, çox səsli-küylü kəndlərdən və şəhərlərdən keçəcəkdir...

İstərdim ki, bu yazıda o əzəmətli nitqdən yeri gəldikcə, iqtibaslar gətirim. Mümkün olmur, onda gərək, ulu öndərin nitqini bütövlüklə bu yazıya köçürəm.

Heydər Əliyev bütövlüklə S.Vurğun yaradıcılığını və xüsusən, "Azərbaycan" şeirini çox sevirdi, yeri gələndə ondan əzbər deyirdi. Ulu öndər yuxarıda qeyd edilən nitqinin sonunda həmin şeirə münasibətini belə bildirdi: "Səməd Vurğunun "Azərbaycan" şeiri dillərdə əzbər olubdur. Bilirsiniz, o qısa sözlərdə o qədər dərin məna var ki, həmin sözləri hər bir insan dilinə gətirib, təkrar edərkən, ölkəsinə bir daha öz məhəbbətini, sevgisini, sədaqətini ifadə edir..." Və şeirin ikinci bəndini özünəməxsus gözəl avazla söylədi:

El bilir ki, sən mənimsən,

Yurdum, yuvam, məskənimsən!

Anam, doğma Vətənimsən!

Ayrılarmı könül candan?

Azərbaycan, Azərbaycan!

Sonra onun ruhu qarşısında baş əydiyimizi dilə gətirərək, "Yaşasın Səməd Vurğun yaradıcılığı! Səməd Vurğuna eşq olsun!" şüarları ilə bənzərsiz nitqini yekunlaşdırdı.

Yəqin ki, dəyərli oxucular ulu öndərin daha bir çıxışını - 2001-ci ildə keçirilmiş Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayındakı məşhur nitqini da yaxşı xatırlayırlar. Həmin görüşdəki nitqini də ulu öndər "Azərbaycan" şeirinin dillər əzbəri olan ikinci bəndi ilə başa vurdu və son misraları söyləyərkən o dahi insanın necə kövrəldiyinin, qəhərləndiyinin şahidi olduq. O an ulu öndərlə bərabər hamımız - salondakılar da, görüşü izləyən milyonlarla tamaşaçı da o kövrək hissləri yaşadıq. Budur, S.Vurğun poeziyasının sehri, tilsimi!

Və nəhayət, son iki bənddə (21-22-ci) S.Vurğun bu möhtəşəm şeirini xoş ovqatla bitirərək, Azərbaycanın uğurlu bir gələcəyə nail olacağına əminlik bildirir:

Güləcəksən hər bir zaman,

Azərbaycan, Azərbaycan!

Baxın, şair sanki dissertasiya işini, elmi monoqrafiyasını tamamlayır, onu nəticəyə bağlayır və gələcəyin proqnozunu verir. Təbii ki, bu, elmi əsər deyil, dərslik deyil, ilk öncə alovlu şair ruhu, şair eşqi ilə yoğrularaq, vətən haqqında yazılmış zəngin informasiya yüklü bir şeirdir, dəyərli bir poeziya nümunəsidir və onu vətən haqqında ballada da adlandırmaq olar, kiçik ensiklopediya da!

Bir daha ulu öndərin həmin çıxışında S.Vurğun şəxsiyyətinə verdiyi qiyməti oxucuların və bəzi ağa qara deməkdə israrlı olanların diqqətinə çatdırmaq istərdim: "Səməd Vurğun o vaxt bizim üçün nümunə - xalqına, ölkəsinə, vətəninə sədaqətlikdə nümunə idi. Səməd Vurğun Azərbaycanı, öz xalqını, öz dilini nə qədər sevirdi! Biz Səməd Vurğunla fəxr edirik!"

Sonda cəsarət edib, dahi sənətkarın məşhur misralarını ona olan xalq, vətən sevgisinin əbədi olacağı ideyasına uyğun dəyişərək, onun ruhuna müraciət etmək istərdim.

El bilir ki, sən dahisən,

Sözü inci, mirvarisən,

Şairlərin, şairisən!

Səninlədir xalqın, yurdun,

Səməd Vurğun, Səməd Vurğun!

Rəşid FƏTƏLİYEV

Geologiya-mineralogiya elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2016.- 15 iyun.- S.4.