“Sözün yeddi gözəli” - az
sözlə ifadə olunan böyük mətləblər
(Əvvəli
17 iyun sayımızda)
Əli Rza Xələflinin bir-birindən fərqli təqdimatları
o qədər dərin, güclü olur ki, oxucu ondan mənəvi
zövq almaqla yanaşı ətraflı bilgiyə də malik
olur. Onun təhlil metodu, üslubu bu sənətkarların
hər birinin fərqli ampulada səciyyəsi ilə yadda
qalır.
Ə.R.Xələflinin
sənətkara ünvanlanmış məktubları
onların mənəvi aləmi, həyat amalları ilə
oxucunu tanış etmək məqsədini
daşıyır. Çox zaman da geniş səpgidə
işlənmiş məktublar qəhrəmanı bütün
cizgiləri, xarakterilə təqdim edir. Şirin
xanım Şadimana ünvanlanmış məktub da bu qəbildəndir.
Müəllifin
Şirin xanım Şadiman haqqında tədqiqat əsəri
üç bölmədə qruplaşdırılıb: 1.
Filisterlər arasında (məktub). 2. Bir əfsanə
yaşayacaq. 3. Şadimanın qırmızı həqiqətləri.
Hər biri olduqca bitkin səslənən
bölmələrdə sənətkara, onun ədəbi irsinə
münasibətin istiliyini duyduq. Nədən,
hardan qaynaqlanır bu istilik? Ə.R.Xələflinin
onun ədəbi mühitdə görünən obrazına,
yaradıcılığına obyektiv münasibətindən,
əsərlərinin daşıdığı xüsusiyyətləri
yaşadığı hadisələri ədəbiyyatda əks
etdirə bilməsi qüdrətindən qaynaqlanıb. Ş.Şadimanın da
yaradıcılığında xalqın
yaşadığı milli faciələr, onun istəyi,
arzuları başlıca mövzulardandır. O,
şairdir, həm də həyat həqiqətlərindən
sözünə libas biçən publisistdir. Yaradıcılığının
hər iki qolunda yazdığı əsərləri
arasında mənəvi yaxınlığı,
doğmalığı var. Elə tədqiqatçının
da təhlilində bu xüsusiyyət paralellik prizmasından
işlənmişdir. Burda müəllifin
də qəlbi qəhrəmanın itkisindən, faciəsindən
alovlandığından sözünü, fikrini yana-yana deyir.
Bunu ən çox da Şirin xanımın
müharibə mövzusunda yazdığı “Balaca, şəhid
Farizin hekayəti” əsərindən də görmək
mümkün olur. Müəllif uşaqlar
üçün ibrətamizlik nümunəsi olan bu əsərdə
uşağın doğulduğu yurda, torpağına
kiçik qəlbində yaranmış sevgisini, vətənə
bağlılığını məharətlə aça
bilmişdir.
Əslində
yaradıcı insanlar da həyat hadisələrini bədii ədəbiyyata
gətirməklə tarixi yazmaq şərəfinə nail
olurlar. Müəllif söhbətini bu məcraya yönəldərkən
Şirin xanımın da yaradıcılıq
missiyasının məhz bundan ibarət olduğuna rəğmən
deyir: “Onsuz da cəmiyyətin tarixi elə mübarizələr
tarixidir. Əqidə və inam uğrunda
aparılan mübarizənin özü tarixi yaradır. Təkcə elə bu səbəbə görə ədəbiyyatı
da tarix adlandırmaq olar. Demək, onda bu
tarixin müəlliflərindən biri də, özü də
çox vicdanlı müəlliflərindən biri də elə
sizsiniz”.
Müharibə zonasında yaşayan bütün analar
kimi balaca Farizin anasının da qəlbi təlaş içindədir. Balasının
həyətdə oynamaq arzusunun qarşısında
özünü-sözünü itirib. Qəfil
atılan düşmən gülləsi onu səksəkə
içərisində yaşadır. Amma
uşaq heç vəchlə inanmır ki, düşmən
balacaları öldürə bilər. Yəqin
onlar da uşaqlara qarşı rəhmli, humanist olarlar. Doğma həyətləri, ağacları,
bağ-bağatları onu çağırır. Odur ki, anasını yola gətirməyə
çalışır.
Burax
gedim, ay ana,
Şadlıq edim, ay ana.
Bu gün
analar günü,
Könlümdə qur düyünü.
İstəyirsən
sənə bir
Şeir
oxuyum, et səbir.
Ana-bala arasında bu şirin dialoq, balacanın qəlbindəki
qönçə arzular nəğmə kimi
pıçıl-pıçıl oxunur. Amma bu arzulara
sarı yürümək istəyinə yetməmiş zavala gəlir.
Erməni gülləsi bu günahsız, dinc körpəni qətlə
yetirir...
Hər kəsin
vətənə bir övladlıq borcu var. Bu üzdən
müəllif də o fikirdədir ki, “Şirin xanım
Şadiman “Balaca, şəhid Farizin hekayəti” əsəri ilə
özünün mənəvi borcunu qismən də olsa ödəyib...”
Bizcə, müəllifin şair, publisist
Ş.Şadimanın zəngin yaradıcılıq yolundan bəhs
edərkən belə bir ibrətamiz, insanı
duyğulandıran, düşmənə nifrət hissini
gücləndirən bir əsəri üzərində təhlillər
aparması əsl vətənpərvərlik, yurda
bağlılıq nümunəsidir. Müəllifin
bu əsəri “qırmızı həqiqətləri”
dünyaya yaymaq gücündə olduğundan oxucunu qane etməklə
yanaşı həm də əsərlərinə
güclü maraq oyadır. Elə ədəbiyyatşünaslığın,
ədəbi tənqidin vəzifəsi həm də bundan ibarətdir.
Çöhrəsindən
çiçək yağışı kimi
axıb-tökülən təbəssümü ilə
çoxumuza tanış olan şair,
publisist, naşir Fəridə Ləman... Ə.R.Xələflinin
Fəridə Ləmana məktubunda məni ən çox
duyğulandıran onun səmimiyyətə söykənən
nəcib keyfiyyətləri oldu. Bu hissin,
duyğunun daşıyıcısı olan söz
adamının yazdıqları heç şübhəsiz,
örnəkdir, gələcəyə əmanətdir. O,
“təbiətdən, tarixdən” yazanda da avazında, ruhunda bir
vətənpərvərlik, insanpərəstlik
çağlayır. Bu keyfiyyətlər onun ədəbi-bədii
yaradıcılığının, ictimai fəaliyyətinin
mayasını təşkil edir. Ə.Xələfli
Fəridənin yaradıcılığından böyük
ürəklə, məhəbbətlə bəhs edir. Və bu, sadəcə bir oxucu fikrini yox, həmkar
duyğusunu, ədəbiyyatşünasın elmi-nəzəri
baxışlarını ifadə edir. F.Ləmanın
poeziyasında çox uğurlu tapıntı olan “ağ
yağış” fikrinin qüvvətli olmasını şərtləndirir.
Tədqiqatçı Fəridənin
yaradıcılığından əxz etdiyi mətləblərin
insanın psixoloji duyumunu açmaq, cəmiyyətdə
mövcud olan hansısa eybəcərliyi, laqeydliyi kəsib-atmaq
qüdrətində olduğunu bildirir. Onun
bu səyləri o qədər zənginliyə,
çoxfaktlılığa qapı açır ki, bu qabiliyyətə,
elmi-ədəbi təfəkkürün sahibinə əhsən
deməyə bilmirsən. “Fəridə Ləman
“Söndür bu tonqalı” şeiri ilə cəmiyyəti
aldadıb özünün iddiaları naminə psixoz bir hala gətirən...
siyasətçilərin yandırdığı tonqalın
mahiyyətini açıqlayır. Bununla da qara əllə
yandırılan tonqalın ətrafında birləşməyin
mümkünsüzlüyünü xatırladır. Onun işığı yoxdur, odu, hərarəti
yoxdur, tüstüsü, hisi daha çoxdur. Bu tərsinə
mənzərə ilə də müəllif istəyinə
nail ola bilir, fikrini, hissini obrazın köməyi ilə
çatdırır”. Bu, istedadlı şair,
yazıçı, zəhmətkeş ədəbiyyatşünasın
böyük ürəklə, səylə, bacarıqla təhlilə
cəlb etdiyi, bir qədər əvvəldə adını
çəkdiyimiz şeiri haqqında nəzəri fikirləridir.
F.Ləmanın yaradıcılığı
haqqında araşdırması başqa elmi mənbələrə,
alimlərin fikirlərinə istinadları ilə əsl tədqiqat
işi olduğunu göstərir. Əli
Rzanın poetik təbiəti ciddi araşdırmasının da
ruhunda özünə vətəndaşlıq qazanıb.
Əslində belə bir üslubda
yazılmış əsəri rahatlıqla oxumaq insana mənəvi
rahatlıq gətirir. Müəllifin
“Ürəyimi sabahlara açıram” kitabını
“sözünə söykənəcək” edən müəllifin
ədəbi təxəyyülünə şair ovqatı
hopduran fikirlərinə nəzər yetirməmək olmur.
“Dağ çiçəklərinin ətri var
ürəyi açmaqda. Çayların
zümzüməsi var, küləklərin sərinliyi. Titrəyişi var ürək açmaqda.
Ürək açmaq insanın xoşbəxtliyidir. Əgər ürəyini
açmağa kimsə varsa... Fəridə Ləman
bu kimsəni tapa bilib. O, sabahlardır - bizim
sabahlarımız, insanların sabahı, insanlığın
sabahı...”
Həmişə “qaynar mühitin içərisində
olan” Fəridə Ləmanın yaradıcılığı
çoxşaxəli, mövzuları rəngarəngdir. Bu xüsusiyyətləri
fikir genişliyində açan təhlil edən müəllifin
tədqiqatından əhatəli bəhs etmək mümkün
olmasa da, zənnimizcə bu ədəbi şəxsiyyətə
olan marağı göstərə bilməyə
çalışdıq.
Əgər “Mundir altında ürək”də xanım sənətkarın
şəkli ilə qarşılaşmasam da bir sözdən,
ifadədən söhbətin köksündə hərbçi
ürəyi gəzdirən şair Zəminə Xınalıdan
getdiyini dərhal duyardım. Sıra yerinə
görə altıncı olan hərbçi şairin
yaradıcılığına, ictimai fəaliyyətinə
yaddaş körpüsü salan Ə.Xələflinin təqdimatında
xanım sənətkar layiq olduğu sözün mərtəbəsində
daha parlaq, ləyaqətli, vətənpərvər bir şəxsiyyət
kimi görünür. “Zəminə
Xınalının mənəvi dünyası haqqında bizim
danışmağa kifayət qədər haqqımız var.
Çünki onun bir-birinin ardınca çap olunan və eyni
zamanda “Kredo” qəzetində işıq üzü görən
çox dəyərli əsərləri onu qələm
adamı kimi, sənət adamı kimi uca tutmağa, dəyərləndirməyə
əsas verir”. Biz də bu təqdimatın
işığında Z.Xınalının ictimai-ədəbi
fəaliyyətinin bütünlükdə xalqına, millətinə,
vətənin işid oğullarına həsr olunduğunu izləyir,
izlədikcə də duyğulanır, bu ədəbi məhsulların
timsalında ona doğmamız kimi rəğbətimiz
yaranır.
Şamaxı
ətrafı, yol kənarında
Bir türk əsgərinin məzarı vardır.
Bu yoldan
ötənlər, keçənlər deyir,
Bu məzar tək-tənha, qərib məzardır.
Hələ
uşaq idim, Nigar nənəm də,
Belə
söylərdi, belə deyərdi...
“Tənha
türk məzarı”
Xatirələrə dalan müəllifin hələ
uşaqlıqdan düşüncəsində formalaşan vətən
məhəbbəti, onun azadlığı uğrunda
döyüşmək, sinəsini - qələmini sipər etmək
sevgisi pöhrə atmışdı. Sözə, əsgər
mundirinə rəğbəti də hələ o zamanlardan
yaranmışdı. Arzularına, məqsədinə
sözünün işığında yol almışdı.
Bu gün bu yola nur çiləyən Ə.R.Xələfli
onun qeyrətli vətən qızı, sinəsi sözlə
dolu qələm sahibi kimi obrazını uğurla yaradıb.
Tariyel Abbaslının “Zəminə
Xınalının yaradıcılığında hərbi vətənpərvərlik”
kitabının da ideyasına diqqət çəkən
müəllif onun ədəbi-ictimai fəaliyyətində
özünə inam və özünə güvənc
qazandığının səciyyəsinə yer vermişdir.
Amma onun “bir sənətkar olaraq Şəhriyar
üslublu, dəyərli bir poemasından, könülləri
oxşayan şeirlərindən söz açmaq imkanı
olmadı”ğını bildirən müəllif qəm yeməsin,
o, Z.Xınalının vətənpərvər şair
obrazını yetərincə çəkə bilib.
Bu da
“Sözün yeddi gözəli”nin yeddinci sənətkar
xanımının, Zərəngiz Dəmirçinin
“Qayalı” kitabına işıq salan Ə.Xələflinin
eyni həyəcanla, məsuliyyətlə, həm də
güclü duyum hissilə
qələmə
aldığı əsərindən sətirlər: “Zərəngiz
Dəmirçinin təsəvvüf ruhlu şeirlərində
Yunis İmrə, Dadaloğlu, Qaracaoğlan, Qurbani, Xəstə
Qasım kökü də var. Lap çoxdan
yaşamış, bizdən çox-çox əvvəl
dünyaya gəlib-getmiş o söz sevdalısının təzədən
bizim zəmanəmizə gəlişi elə beləcə
görünə bilərdi - Zərəngiz Dəmirçi
donunda...” Müəllif Zərəngiz
xanımın mənəvi dünyası ilə şəxsiyyəti
arasındakı paralelliyi söz-söz, ləçək-ləçək
seçib sanballı təqdimatı ilə təhlil müstəvisinə
çıxarır. Tədqiqatçı
Zərəngizin yaradıcılığına dərindən
bələd olduğundan onun şeirlərinin mahiyyətini
bütün gözəlliyi ilə açıqlayır.
Ey
könül, dünyadan xəbərsiz köçmə,
Yüz dəfə
ölçməsən, bir dəfə biçmə!
Dünyanı
candərdi arşınlama gəl,
Dünyada sənətdir hər şeydən əvvəl.
“Müsəlman
namusu, dünya hədəfi”
Z.Dəmirçi şeirlərində çox qafilliklərə
açar salmağa cəhd edir və çox zaman da təxəyyülünün
işığında bunlara cavab tapa bilir. Ə.R.Xələfli
də məhz onun qarşıya çıxardığı
suallara xanımın sözünün məna qatlarında
mübhəm qalan inci fikirləri aşkar edir. Müəllifin onun haqqında qənaətləri o
qədər dolğun, tutumlu, xarakterikdir ki, bu fikirlərin
özündən gələn səmimiyyət ətrini
duymamaq olmur. “Zərəngiz Dəmirçinin
yaşı ilə hesablaşmayan, yaşından böyük
olan müdrikliyi var...”
Əli Rza Xələfli yeddi xanım sənətkarın
yaradıcılığına yekun sözünü sanki
dağ çeşməsitək axıb gələn təbi
ilə birnəfəsə deyir, onu bir içim su təki
gözümüzə, könlümüzə çiləyir. “Sözün
insan varlığında yaranışı üçün
insanın özünün yaranışı qədər vaxt
lazım olub, zaman keçib. Və biz
gözümüzü açıb dünyaya baxanda
sözü bizi dünyaya gətirəndən əmanət
almışıq. Öz ruhumuzda,
varlığımızda onu əzizləyə-əzizləyə,
qoruya-qoruya özümüzdən sonrakı nəsillərə
ötürmək üçün...” Müəllif
söz əmanətçilərinin layiqli təmsilçiləri
arasından sevib-seçdiyi ədəbi şəxsiyyətlərin
hər birini öz rəngində, öz rayihəsində olan
güllərə bənzədir. Düşünür
ki, əgər, “Güllər nəğmə oxuyursa...” o nəğmələri
niyə də eşitməyək, yox, “biz o gülləri niyə
tərənnüm etməyək?!”
Və mənə
elə gəlir ki, orijinal üsluba, fərqli təhlil metoduna,
zəngin təxəyyülə malik olan Əli Rza Xələfli
“Sözün yeddi gözəli”nin
davamı olaraq hələ neçə-neçə sözə
sevdalıları arayacaq, axtaracaq, onların ilk baharla son
payız arası oxuduğu nəğmələri bizə təqdim
edəcək...
Şəfəq Nasir
525-ci qəzet.- 2016.- 22 iyun.- S.4.