Seyran Səxavət
yaradıcılığı: millilikdən bəşəriliyə
Ədəbiyyat o zaman böyük və ciddi sənət
səviyyəsinə yüksəlir ki, orada bədii əksini
tapan problemlər milliliyi, xəlqiliyi və ümumbəşəriliyi
ilə seçilsin.
Bədii əsərlərdə millilik, xəlqilik dedikdə,
xalqın ictimai təfəkkürünün, tarixi
varlığının, milli düşüncə tərzinin,
dilinin, dininin, mədəniyyətinin, mənəvi-əxlaqi dəyərlərinin
dərki və bütün bunların bədii inikası nəzərdə
tutulur. Yazıçı o zaman xalq sənətkarı səviyyəsinə
yüksəlir ki, o, həqiqətən xalqın ruhunu duyur,
onunla birgə nəfəs alır, xalq həyatını
bütün dolğunluğu ilə işıqlandıra bilir.
Ümumbəşəriliyə gedən yol millilikdən
və xəlqilikdən keçir. Bu cəhət
müasir Azərbaycan ədəbiyyatının ən
yaxşı nümunələrində özünü
qabarıq göstərir. Bu baxımdan
çağdaş Azərbaycan nəsrinin görkəmli
nümayəndəsi Seyran Səxavətin
yaradıcılığı milliliyi, xəlqiliyi, toxunduğu
problemlərin aktuallığı və ümumbəşəriliyi
ilə diqqəti cəlb edir. Onun yaratdığı hər
bir xarakter milli koloritlə yanaşı, həm də özündə bəşəri
dəyərləri ehtiva edir. Seyran Səxavətin
əsərlərində millilik ümumiliyin, ümumbəşəriliyin
tərkib hissəsi kimi özünü göstərməklə
yanaşı, həm də obrazların mənəvi-psixoloji
yaşantılarının əsas ifadə vasitələrindən
biri kimi çıxış edir.
Ümumiyyətlə, bədii ədəbiyyatda,
yaradıcılıqda milliliyə, bəşəriliyə
nail olmaq üçün sənətkarın qələmə
aldığı mövzu dərin milli və bəşəri
məzmuna, ictimai-əxlaqi mündəricəyə, həyati əhəmiyyətə
malik olmalı, xalqın taleyi, tarixi müqəddəratı
ilə bağlı işıqlı ideallara, ümumbəşəri
problemlərə cavab verməlidir. Bu mövzunun əsasında dayanan
obrazlar xalqın istək və arzularının həqiqi
daşıyıcıları olmalı, onun milli-mənəvi
xüsusiyyətlərini öz varlığında
yaşatmalı, həm ideya-məfkurə, həm də fərdi
cəhətlərinə görə seçilməli,
dövrün, zamanın tələblərini və ümumxalq
problemlərini həll etməyə qadir olan bütöv, kamil
xarakter səviyyəsinə qalxmalıdır. Bu
əsərlərdə qoyulan problemlər sosial-psixoloji, mənəvi-etik
məzmunca zəngin və aktual olmalı, yüksək səviyyədə
öz həqiqi bədii həllini tapmalı, yaradılan
obrazlar sənətkarlıqla işlənilməlidir.
Qeyd edək ki, bu məsələlər Seyran Səxavətin
yaradıcılığının ana xəttini, özəyini
təşkil edir. Ümumbəşəri mövzular hesab
olunan - həyat və ölüm, dünya və insan, xeyir və
şər, əxlaq və mənəviyyatsızlıq
problemi, fərdin və bütövlükdə cəmiyyətin
faciəsi yazıçının qələmində yüksək
psixoloji səviyyədə, konkret hissi formalarda öz bədii
təcəssümünü tapır. Ədibin
bütün əsərləri problem ciddiliyi, tarixiliklə səsləşən
müasirliyi, həyati materialların zənginliyi, müəllif
mövqeyinin fəallığı ilə diqqəti cəlb
edir.
“Nekroloq”,
“Yəhudi əlifbası”, “Qızıl teşt”, “Sanatoriya”,
“Ocaq daşı”, “Ağrı”, “Persona non qrata” və s. əsərlərində
yazıçı sanki ciddi bir xəbərdarlıq,
çağırış intonasiyası ilə cəmiyyətə
üz tutur, insanları öz tarixi kimliyini, milli mahiyyətini
dərk etməyə çağırır,
düşündürür və düşdüyü bəlalardan
xilas olmağın yollarını göstərir. Bu əsərlərdə insanların pula
satılması, mənəviyyatın kirəcləşməsi,
deformasiyaya uğraması, milli dəyərlərin
aşınması kimi bütün dövrlərdə və cəmiyyətlərdə
özünü göstərən naqisliklər fəal
yazıçı mövqeyindən güclü tənqid
edilib.
Seyran Səxavətin “Yəhudi əlifbası” əsərində
zamanların və nəsillərin əlaqəsi ön planda
verilir. Ədib həyat hadisələrini, real gerçəklikləri
elə işıqlandırır ki, zahirən adi görünən
məsələlərin əslində, mahiyyət etibarilə,
ümumbəşəri problem olduğu aydınlaşır.
O, ümumbəşəri problemlərə və planetar
mövzulara toxunduqca bu və digər dərəcədə
şərti-metaforik üslubun ifadə imkanlarından bəhrələnir.
Şərti-metaforizmdən istifadə
yazıçıya məkan və zaman hüdudlarını
genişləndirmək, ifadə ediləcək mənanı
ümumiləşdirmək, fəlsəfiləşdirmək və
dərinləşdirmək imkanı verir. Bu barədə
professor Tofiq Hüseynoğlu maraqlı bir fikir söyləyir:
“O əsərdə ki, şərti-metaforik plan var, orda fəlsəfə
var, orda əzəli və əbədi məsələlərin
mahiyyətini ifadə edən mənalar var, orda millilik və bəşərilik
var”.
“Yəhudi əlifbası” romanının əvvəlində
yazıçı real həyat həqiqətlərinin, insan cəmiyyətindəki
naqisliklərin, mənəvi
çatışmazlıqların fonunda bəşəriyyəti
uçuruma aparan bir sıra aktual, ümumbəşəri
problemlərə toxunmuşdur. Romanı oxuduqca müəllifin
toplumun köklü problemlərini bədii həqiqətə
çevirmək və həmin əngəllərə
qarşı ictimai mübarizə əzmini gücləndirmək
cəhdi diqqəti cəlb edir. Xalqın
mentalitetində əsrlər boyu qorunub-saxlanmış əxlaq,
davranış, adət-ənənə və bu kimi digər mənəvi
dəyərlər getdikcə sürətlə öz təməlindən
qopur, ayrılır, insanlar şərin, nəfsin və
ehtirasların əsiri, qurbanı olur. Bu
cür sosial ziddiyyətlərin kökündə ictimai ədalətsizlik,
mənəvi kasadlıq kimi amillərin durduğunu
vurğulayan yazıçı əsərin əvvəlində
zamanın, dövrün təzadlarla dolu, acınacaqlı bir mənzərəsini
yaradır.
Seyran Səxavət təkcə bizim cəmiyyətimizi
deyil, bütövlükdə bəşəriyyəti saran
ictimai eyiblərə, naqisliklərə, qüsurlara ayna tutur,
insanlığın mübtəla olduğu bu ümumbəşəri
xəstəlikdən - mənəvi şikəstlikdən xilas
olmağın yollarını arayır. Bu əsəri
oxuduqca müəllifin, sözün həqiqi mənasında,
təkcə özümüzü, öz xalqımızı,
ümmətimizi deyil, bütün bəşəriyyəti
narahat edən məsələlərə eyni həssalıqla
yanaşdığının şahidi oluruq.
“Yəhudi əlifbası” romanını oxuduqca aydın
olur ki, yazıçı insan xislətinin mürəkkəbliyini,
onun təbiətindəki ziddiyyətləri və
insanlığın getdikcə sürətlənən faciəsini
dərindən duyur, bunun etik-psixoloji köklərini təhlil
etməyə çalışır. Bu epizodların təsvirində
Seyran Səxavət şərti-metaforik kolliziyadan istifadə
etsə də, sərt və amansız müəllif
mövqeyi ilə yadda qalır. O, hər bir hadisəyə
yanaşmada şərti-metaforik və satirik üslubun
imkanlarından məharətlə istifadə edib, obrazların
təsvirində güclü psixoloji analizlərə yer verib. Üslubun verdiyi imkanlar daxilində zəngin obrazlar
qalereyası yaradan Seyran Səxavət əsərdə bir
çox məsələlərə zahirən sadə, ancaq
batində məntiqi və dərin yanaşıb. Üslubuna, mövzu aktuallığına, süjetinə,
kompozisiyasına, tamlığına, məzmun-forma
bütövlüyünə görə nəsrimizdə
xüsusi yer tutan bu roman həm milli, həm də bəşəri
problemlərə ayna tutan və onların həllinə
çalışan bir əsər kimi yadda qalır. Əsərdə
mükəmməl ümumiləşdirmə ilə
yaradılmış, düşüncələrimizə
birbaşa təsir edə və yazıçı mövqeyini
dolğun şəkildə ortaya qoya bilən insan xarakterləri
və taleləri diqqəti cəlb edir. Bu
surətlərdən bəziləri tiranlığı,
avtoritarizmi ilə seçilən ümumiləşdirilmiş
obrazlardır. Maraqlı burasıdır ki,
bu qədər obraz və onların yaşantıları,
daxili əzab və sarsıntıları barədə söhbət
açarkən yazıçı əsərin mürəkkəb
süjetini elə sistemlə qurur ki, epizodlar bir-biri ilə tam
məntiqi ardıcıllıqla əlaqələnir. Bu baxımdan Özünü axtaran
adamın Füsunkarla söhbətini əks etdirən səhnə
olduqca maraqlıdır: “Özünü Axtaran Adam
Füsunkardan soruşdu:
- Nəslinizdə-kökünüzdə
şairdən-zaddan olmayıb ki?
- Bu hardan
gəldi ağlına? - Füsunkar onun sualını bir az da suallandırdı.
- Elə-belə
soruşdum... öz adın Füsunkar, atan Qələmkar,
baban Səhlənkar, ulu baban Minnətdar... Hamınız qafiyələnmisiniz,
ona görə... Babalarından heç şair
olanı var?
- Allah eləməsin,
nə danışırsan, bircə elə şairimiz kəmdi.
Mənim babalarımın hamısı tacir olub, elə bu
gün də hamımız tacirik, biznesmen..
- Nə
alıb-satırsınız?
- Hər
şey...
- Hər
şeyi alıb satanlar, axırda, sən deyən kimi, elə hər
şeyi satırlar. Əllərinə bir şey keçməyəndə
satqınlıq eləyirlər, bu da bir növ elə sən
deyən kimi, tacirlikdi, biznesdi...”
Maraqlı bir məqamdır ki, müəllif istehza-satira
yolu ilə yazılan əsərlərin tərbiyəvi-idraki
gücünə inanır. Buna görə də əsərlərində
öldürücü satira vasitələrindən məharətlə
istifadə edərək bu yolla sosial-ictimai qüsurların
islahına çalışır, tipi öz dili ilə
ifşa etməklə hadisə və xarakterlərin təbiətindəki
komizmi, gülünclüyü, naqisliyi oxuculara təqdim edir.
Seyran Səxavət cəmiyyətin inkişafına, tərəqqisinə
mane olan cəhalətə, mənəvi geriliyə rəvac
verən ictimai bəlaları, əxlaqi qüsurları tənqid
edərkən satiranın ən yüksək forması
sayılan ifşaçı gülüşdən məharətlə
istifadə edir. Ümumiyyətlə, real həyatdan və xalq təfəkküründən
qidalanıb meydana çıxan satirik gülüş həmişə
yazıçının əlində ali mərama,
böyük ideallara xidmət edən kəskin ictimai-siyasi
mübarizə silahı mövqeyində olur. Cəmiyyətin,
məişətin, mənəvi həyatın bütün sahələrinə
nüfuz edən, köləlik və istismar
dünyasının ən qaranlıq guşələrini
açıb göstərən, onun çirkin, eybəcər
təbiətini üzə çıxardan satirik
gülüşün tənqid hədəfləri saysız-hesabsız,
təsir dairəsi olduqca genişdir.
“Eybəcərliyin
eybəcər olduğunu dərk etdirən”, ona qarşı
nifrət, mübarizə hissi oyadan bu gülüş öz
nikbin, humanist məzmununa, bəşəri mahiyyətinə
görə həmişə, hər yerdə tənqid atəşinə
tutduğu hədəfdən, qanun və qaydalardan, qüsur və
nöqsanlardan qat-qat yüksəkdə durur, mütərəqqi
fikirlərin, ideyaların tribunasına çevrilir. Həyatın, ictimai varlığın ən eybəcər,
ən iyrənc cəhətlərini ifşa edərkən belə
işıqlı, nurlu təbiətini qoruyub saxlayır.
Satirik, ironik yanaşmanın məzmunu, ictimai kəsəri
onun tənqid hədəfinə çevirdiyi mövzudan, həyat
materialından doğur. Bu isə yazıçıdan həyatı
düzgün əks etdirmək bacarığı ilə bərabər
tənqidi təfəkkür tələb edir. Cəsarətlə
deyə bilərik ki, Seyran Səxavətin bütün
yaradıcılığı bu tələbə ən
yüksək səviyyədə cavab verir, xüsusilə “Yəhudi əlifbası” əsəri
yüksək intellektual səviyyəsi, ictimai haqsızlıq
və ədalətsizliklərə qarşı barışmaz
ruhu, mübarizliyi ilə seçilir.
Cəsarətli, aydın mövqeyi
yazıçının şəxsiyyət və xarakter
bütövlüyü ilə əlaqədardır. Yazıçının
milli-mənəvi varlığında bu xüsusiyyətlər
bütövlüyü və tamlığı ilə üzə
çıxır. Elə buna görə də
onun bədii personajları yaşadığımız
dövrdə nadir rast gəlinən insan mənzərələridir.
İctimai
bəlaları, cəhalət, rəzalət və eybəcərliyi
ifşa cəhətdən Seyran Səxavət sələflərinin
cəsarətli yolunu uğurla davam etdirərək, əsərlərində
satirik gülüşün kinayə, sarkazm, ironiya, məsxərə
kimi formalarından son dərəcə məharətlə
istifadə edib. Onun əsərlərinin özəyini
- obrazlara yazıçı münasibətinin ilk
rüşeymini yumor, istehza və sarkazm təşkil edir.
Məmməd Arif Dadaşzadə yazırdı
ki, Axundovun tənqidi pozitiv səciyyə daşıyır, yəni
bu tənqidin arxasında böyük və müsbət fikir,
gözəl bir məqsəd, müqəddəs bir ideal durur.
Sələfi - böyük mütəfəkkir Mirzə
Fətəli Axundov kimi Seyran Səxavət də “istehza və
məsxərə yolu ilə” yazılan əsərlərin tərbiyəvi-idraki
gücünə inanır. Onun hadisə və
obrazlara bəslədiyi gizli komik münasibət əslində
nikbin əhvali-ruhiyyədən doğur və gülüş
vasitəsilə insanı düşdüyü bəlalardan
arınmağa çağırır. Sənətkar
bu yolla insanın daxilindəki hər cür qüsurları
aradan qaldırmaq, onu düşünməyə sövq etmək,
özünü dərk etməyə və vətəndaş
kimi formalaşmağa, vətənin və millətin taleyi ilə
bağlı düşünməyə yönləndirir.
Yazıçı düşünür ki, milli
birliyə milli şüuru oyatmaqla, milli düşüncəni
formalaşdırmaqla nail olmaq mümkündür. Bu, Seyran Səxavətin sənət kredosu, sənət
konsepsiyasıdır. Əsərlərini təhlil edərkən
aydın hiss olunur ki, yazıçının mövqeyi Mirzə
Ələkbər Sabirlə, Mirzə Cəlillə yaxından
səsləşir.
Seyran Səxavətin əsərləri dərin milli xüsusiyyətlərə malik olduğu kimi həm də ümumbəşəri mahiyyət və məzmun kəsb etməkdədir. O, ən adi həyat hadisələrini belə ümumbəşəri səviyyəyə qaldırmağı, insanın və insanlığın mənafeyi miqyasında ümumiləşdirməyi bacaran sənətkardır. Seyran Səxavət aktuallığına, əhəmiyyətinə baxmayaraq hadisələrin özünü deyil, fəlsəfəsini, mahiyyətini görür və əsərləri vasitəsilə bunu göstərməyə çalışır. Yazıçı əsərlərində insan həyatının, düşüncəsinin köklü problemlərinə müraciət edir və cəmiyyətin sosial-mənəvi bəlalarını bədii sözə çevirir.
Ədib satirik ifadə tərzindən, ironiyadan geniş istifadə ilə yazdığı “Yəhudi əlifbası” romanının hər səhifəsinə tükənməz fantaziyasını, özünün başlıca fikir və ideyalarını, bir sözlə, bütün varlığını hopdurmağa çalışmışdır. Əsərdə bir-birindən maraqlı, təsirli və düşündürücü hadisələr yer alıb ki, bu da oxucuda “roman içində roman aurası” yaradır. Müəllif fikirlərinin birmənalı anlaşılmaması, həmçinin zaman və məkan məhdudiyyətindən uzaqlaşmaq məqsədilə simvolik, rəmzi-alleqorik obrazlardan, şərti-metaforik fiqur, plan və situasiyalardan uğurla istifadə edib. Seyran Səxavət bu romanı yaşadığı dövr və insanlar haqqında tarixi, bədii və psixoloji həqiqət kimi qələmə almışdır. Tarixiliklə müasirliyin vəhdəti, eyni zamanda gələcəyə xitabla yazılmış bu dərin məzmunlu əsər sosial-ictimai problemlərin bədii əksi, psixologizmi, şərti-metaforizmi, problematikası, sənətkarlığı və yüksək bədiiliyi ilə bütün dövrlərin kitabı - özünü dərk etmək iqtidarında bulunan bütün xalqların əlifbası ola bilmək səviyyəsinə yüksəlir. İdeya cəhətdən bütün ciddiyyəti ilə yanaşı “Yəhudi əlifbası” romanı ruhunda azad yaradıcılıq fantaziyasının tam hökm sürdüyü bir romandır.
Seyran Səxavətin bütün əsərlərində bu ana xətt - bəşəriyyətin taleyindən narahat bir ürəyin həyəcanları, pak bir vicdanın səsi adamın ruhunu titrədir, varlığına hakim kəsilir. Bütün əsərlərinin sonunda müəllif dünyanın, bütövlükdə bəşəriyyətin xilasını məsum körpələrin quracağı sağlam gələcəkdə görür. Uşaqların saflığı, məsumiyyəti, paklığı, Tanrının uşaqlara böyük qayğısı, etimadı, uşaqların quracağı dünyanın gözəlliyi və əmin-amanlığı, demək olar ki, bütün əsərlərdə (“Persona non Qrata”, “Nekroloq” və sairə), o cümlədən, “Yəhudi əlifbası” romanında aparıcı məqam kimi yadda qalır: “Dünyanın insan əli, ayağı, nəfəsi dəyməyən cənnət bir güşəsində mələklər körpələri əmizdirirdilər, doğum evinə oxşayırdı buralar, uşaqları da nömrələmişdilər, adları yox idi. Uşaqlar harda olduqlarını bilmirdilər, elə mələklər də. Onları Allah yerbəyer eləmişdi. Bu məkanda demək olmazdı ki, Zaman dayanmışdı, yaxud dayanmamışdı, bu məkanda, ümumiyyətlə, Zaman anlayışı yox idi. Bu uşaqlar nə heykəlləşmiş valideynlərin balaları idilər, nə də Zamanın, bu uşaqlar Allahın balaları idilər. Allahın körpələrə bir az rəhmi gəlmişdi, yəni, əslində, körpələr Allahı bir az rəhmə gətirmişdilər. Və bu rəhm Allahın nə zamansa, adamlara elədiyi rəhmə oxşamırdı və bu rəhmin özü də körpə idi, sanki körpələr üçün idi... Bu körpələr dünyanı xilas etmək üçün xüsusi nəzarətlə böyüdülürdü, Allahın başqa çarəsi qalmamışdı...”
Müəllif uşaqların xilas edəcəyi bir dünyada insanların iç dünyasını elmin, ədəbiyyatın və incəsənətin paklaşdıracağına və uşaqların bizi hüzurlu, azad bir sabaha - Aydınlığa çıxarağına bütün qəlbi ilə inanır.
Seyran Səxavətin yaradıcılığını izlədikcə bu qənaətə gəlirik ki, o, ən adi həyat hadisələrini belə ümumbəşəri səviyyəyə qaldırmağı, insanın və insanlığın mənafeyi miqyasında ümumiləşdirməyi bacaran sənətkardır. Ədib aktuallığını, əhəmiyyətini nəzərə almaqla hadisələrin özünə yox, fəlsəfəsinə, mahiyyətinə daha çox diqqət yetirir. Bu baxımdan Seyran Səxavətin əsərləri milli mənaya və intonasiyaya malik olduğu kimi, həm də ümumbəşəri səciyyə daşıyır. Bu cəhət yazıçının bədii ümumiləşdirmə imkanlarını genişləndirir. Beləliklə, millilikdən ümumbəşəriliyə yol açılır.
Xəyalə
ZƏRRABQIZI
525-ci qəzet.- 2016.- 5 mart.- S.18-19