Elçinin “Baş” romanında xronotop süjetyaradıcı element kimi

Elçin yaradıcılığı bir küll halında Azərbaycan nəsrinin mahiyyətini - onun mövzularını, ideyasını, kompozisiya-struktur özünəməxsusluğunu, maraqlı bədii obrazlarını, poetika sistemini özündə bütöv şəkildə, bir tam halında əks etdirən, hekayə, povest, roman, publisistika, uşaq nəsri, esse, ayrı-ayrı ədəbi şəxsiyyətlərin (istər milli, türk, istərsə də əcnəbi - Avropa, dünya) əsərlərinin incələndiyi, əsasən epiqraf xarakterli, deyim-duyum tutumlu ibarə və ifadələr, vodevil, fars, qrotesk, metamorfoza, dramaturgiya (komik-tragik), ədəbi-tənqidi yanaşmalar, təhlillər, çözümlər, konsepsiyalaşmış araşdırmalarla zəngin polifonik, çoxaspektli və çoxcəhətli yaradıcılıqdır.

Elçində polifonizm dəb, modern yanaşma tərzi yox, sindromçuluq meyli yox, yaradıcı mahiyyətdən gələndir. Bunları biz Elçinin 4 onillikdən üzü bəri uzanıb gələn yaradıcılığının mahiyyət və infrastrukturunda görüb, oxuyub, müəyyənləşdirmişik. Elçinin bədii nəsri, xüsusən romanları tarixi, mifoloji folklor, dini, klassik və modern müstəvidə zühur eləyib ortaya çıxmışdır. “Mahmud və Məryəm”, “Ağ dəvə”, “Ölüm hökmü”, “İlyas Əfəndiyev: şəxsiyyət və sənəti” məhz belə yanaşmanın məhsulu kimi dərk olunmaqda, həzm-rabedən keçirilməkdədir. Elçin nəsri dinamizmli realizm və psixologizm qovuşuğundadır. Elçin yazarkən heç də yalnız intuitiv bacarığına söykənməklə yazmır. O, tarixi mifoloji, folklor, dini, klassik mənbələri, etnik düşüncə tərzini, fəlsəfi-estetik baxışları saf-çürük etdikdən sonra əsərlərini “start xətti”nə çıxarmağa hökm verir və yazdıqlarını sanki birnəfəsə yazır. Bu gün biz Elçin yaradıcılığından danışdıqda “professionallıq” terminindən istifadəyə daha çox meylliyik. Çağdaş nəsrimizdə Elçin yazı texnikasına yüksək şəkildə yiyələnmiş müəllif kimi təqdim və təqdir olunmaqdadır. Bu gün məsuliyyətlə deyə bilərik ki, Elçin nəsri ədəbiyyatımızın nəbzidir. Məmnunuq ki, bu nəbzin döyüntüsü daim öz ritmində, öz halında, öz ovqatındadır. Bu döyüntünün ritmi Elçinin oxuculara və ədəbi ictimaiyyətə yeni təqdim etdiyi “Baş” romanında da qabarıq nəzərə çarpmaqdadır.

“Baş” romanı nəinki XIX əsrin əvvəllərinin, həmin mərhələdən həm öncənin, həm də sonrakı dövrlərin tarixi, siyasi, ideoloji, mənəvi, geosiyasi, coğrafi, “iri derjavaların” maraqlarını özündə ehtiva edən ensiklopedik bədii-psixoloji salnamə, gərəkli mənbədir.

“Baş”da müəllif zehninin, təxəyyülünün zəngin üfüqləri, onun bir bədii əsərin hədlərinə sığışmayan problemləri, daxili çırpıntıları, hiss və duyğuları, psixoloji gərilmələri, ekstremal situasiyaları, siyasi oyunbazlıqları və oyunları əks etdirən, özündə ustalıqla birləşdirə bilən yaradıcı şəxsin uğurları cəmlənmişdir. “Baş”ın problematikası başdan çox-çox yuxarı və əhatəlidir.

“Baş” romanında bir siyasətçinin, bir canişinin taleyi, faciəsi, uğurları, əzazilliyi yox, ondan çox-çox epoxal, çoxşaxəli problemlərin ortada durması görünür. “Baş”ın oxunuşu kommentariyalı oxunuş və səriştəli təhlil tələb edir. Çünki ilk baxışda əsərdə Azərbaycanın faciələri, tarixi-siyasi durumu ortada dayanırsa, dərindən fikir verdikdə burada daha qlobal siyasi hallar və oyunlar, qibtə olunmayacaq məqamlar özünü büruzə verir. Elçin “Baş”da dayanıb, bir tərəfdən, Azərbaycandan - Bakıdan, Gürcüstandan-Tiflisdən, digər tərəfdən, Cənubi Azərbaycandan, İrandan, üçüncü bir tərəfdən, Rusiyadan, dördüncü bir tərəfdən, Avropadan, beşinci bir tərəfdən isə ümumi dünyanın üzərindən dayanıb XIX əsrin əvvəllərində gedən siyasi oyunlara gah azərbaycanlının, gah farsın, gah gürcünün, gah rusun, gah da avropalının gözü ilə baxır. Bu baxışlar o qədər obyektiv, dərin və düşündürücüdür ki, oxucunun gözü önündə çevrəsiz, hüdudsuz bir mənzərə görünməkdədir.

“Baş” romanını müxtəlif müstəvilərdə və yönlərdə təhlillərə cəlb etmək olar və bu, zəruridir. Bu baxımdan onun süjet xətti və kompozisiyası üzərində müşahidələr yetərincə maraq doğurur. Əsərdə hadisələrin seçilməsi (fərqləndirilməsi), süjetin diskret vahidləri və onları mənalarla yükləmək, eləcə də müəyyən zaman-məkan, səbəb-nəticə, yaxud hər hansı sistemə, ardıcıllığa, qaydaya tabe etmə və s. Elçinin “Baş” romanının süjetinin mahiyyətini təşkil edir. Burada yanaşmalar müxtəlif olsa da, biz əsərin süjet xəttinin ümumi hadisələr sisteminə səbəb-nəticə müstəvisində tabe etdirildiyini, personajların xarakterik xüsusiyyətlərini və onların əsərdə gedən hadisələrə təsirini, onlarla bağlı olduğunu görürük.

“Baş” romanının kompozisiya vahidliyinin yaranması funksiyasını faktiki olaraq əsərin formal-məzmunu elementləri: leytmotivlər, obrazların, süjet situasiyalarının təkrarları,baxış bucağının növbələşməsi, personajların hadisələrə münasibəti, təhkiyəçinin bu və ya digər məsələlərin çözümünə özünəməxsus yanaşma tərzi təşkil edir. Eyni zamanda süjetin rolunun təşkiledici xassəsi son dövrlərdə nəinki Azərbaycan, rus, türk, Avropa, həm də bütün dünya ədəbiyyatında müəyyən dərəcədə zəiflənməsini müşahidə etmək olar. Bu, əsasən realizm ənənələrini sındırmağa çalışan yazıçıların yaradıcılığını səciyyələndirən xüsusiyyətdir. Yeni fəlsəfi yanaşmalar, təbiət elmləri sahəsində kəşflər, proseslərə A. Eynşteyn, P.Florenski, M.Baxtin nəzəriyyələri rakursundan yanaşmaq, zaman və məkan konsepsiyasında özünəməxsus gedişlər etmək, dünyanın statik mənzərəsindən imtina, hər hansı obyektin çoxvariantlı təsviri - bütün bunların hamısı ona gətirib çıxardı ki, əvvəlki dövrlərdəki fəlsəfi və bədii təfəkkürün tələblərinə cavab verən bütün hadisələrin səbəb-nəticə əlaqələrindəki pozitivist təsəvvürlər artıq XX əsrin ikinci yarısından öz universallığını itirməyə başladı.

Elçin isə “Baş” romanında başqa bir yolla getməyə üstünlük verir: o, süjetdən imtinanı məqbul hesab etməyib, onu romanın mühüm elementinə çevirməklə bədii zamanı istənilən kimi genişləndirdiyi qədər (məsələn, yazıçı XIX əsrin əvvəllərindən obrazların, yaxud təhkiyəçinin köməyi ilə birdən 500 il əvvəl getməklə), həm də bədii zamanın mühüm hadisələrini əsas etibarı ilə 1806-cı ilin içində sıxlaşdırır. Daha doğrusu, əsərdə gedən başlıca proseslər 1806-cı ildə getsə də, sürətlə 1811-ci ilə keçib sona çatır. Romanda zamanın bu şəkildə sıxılması prinsipinin nə ilə bağlı olması səbəbi bizim (həm də oxucu) üçün tam şəkildə aydın deyildir. Elçin əsasən knyaz Sisianovla bağlı dilə gətirdiklərini Bakının təslim edilib Rusiyaya qatılması (həm də digər ərazilərin Cənubi Azərbaycanın, Azərbaycan xanlıqlarının, Gürcüstan çarlıqlarının və knyazlıqlarının) fonunda ortaya qoyulur. Zamanın belə sıxlaşdırılması roman məkanının lokallaşdırılmasını müəyyənləşdirir. Əsərin başlıca hadisələri Bakı xanlığı ilə İran şahlığı arasında gedərkən, həm də Azərbaycanın digər ərazilərinə keçirilir. Bəzən Muğan, Mil, Arazın o tayı, Şuşa, Dərbənd, Car-Balakən, Tiflis, Kaxetiya, Minqreliya və başqa ərazilərdə davam etdirilir. Xanın sarayı, saraydaxili həyat, nökərlər, kənizlər-cariyələr, bəylərlə onlar arasındakı münasibətlər dövrün adekvat koloriti fonunda göz önündə canlandırılır.

Belə güclü təzyiq (söhbət bədii-estetik təzyiqdən gedir) altında əsərin zaman və məkanın roman şüuru M.Baxtinin xronotop nəzəriyyəsi ilə uyğunlaşır. Bu nəzəriyyə əvvəlki düşüncələrə və nəzər nöqtələrinə söykənsə də, dünyanın zaman- məkan münasibətlərinin fəlsəfi baxımdan sərfi-rahı, müasir insanın (hər şeydən öncə yaradıcı insanın) dünyanı dərkidir.

“Baş” romanında xronotop əsərin mühüm süjetyaradıcı elementi kimi çıxış edir. Buna görə də zamanı və məkanı sıxmaqla Elçin elə bir süjet düyünü qurmağa müvəffəq olur ki, burada nəzərdə tutduğu aparıcı mühüm hadisələri və onların düyünlərini orada yerləşdirə bilir. Burada yer alan personajların əksəriyyəti - bəylər, xanlar, şahlar, knyazlar, baş komandanlar - hamısı mühüm vəzifə sahibidirsə, onların arasında həm də ara vəziyyətində olan at oğrusu Səfər, Lal Qafaroğlu, Sarı Çoban, Sarı Çoban Qızı və qeyriləri də yerləşdirilmişlər. Əsərin süjet xəttinin necə qurulacağı ilə bağlı Elçinin romana yazdığı müxtəsər müqəddimə açar rolunu oynayır. Müəllif yazır ki, əsərin qəhrəmanlarının bir qisminin tarixi şəxsiyyətlər olmasına baxmayaraq, orada tarixi dəqiqlik axtarmaq da əbəsdir, çünki onlar müəllifin qəhrəmanlarıdır. Əsərdəki başlıca xətt müəllifin özünün düşüncələrinin ifadəsi, qeyri-tarixi qəhrəmanlar onun “özününkü”lərdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, Elçin “Baş” romanı üçün özünəməxsus süjet düyünü tapmışdır. Onun zavyazkası Bakının Qoşa Qala Qapısına Rusiya ordusunun və Baş komandan Sərdar Sisianovun yaxınlaşması, Bakının təhqir olunacağı ilə bağlı Hüseynqulu xanın narahatlığı, xanın saray əhlini başına yığıb keçirdiyi məşvərət və gərgin psixoloji anların yaşanıldığı ilə yadda qalır. Zavyazka burada, demək olar ki, əsərin əsas personajlarını, onların içini narahat edən problemləri əks etdirir. Hadisələr əsərdə çevik şəkildə dəyişir və belə hal tezliklə konfliktin yaranmasına gətirib çıxarır: “- Seçim yoxdur, tərəzinin bir gözündə Sərdar Sisianovun zatımızı təhqir edən şərtləridir, o biri gözündə camaatımızın qırğını və ah-vayıdır”.

Elçinin “Baş” romanında zamanın sıxlığına baxmayaraq, bir neçə xronotop fərqləndirmək olar. Onlardan ən mərkəzdə duranı knyaz Sisianovun başının qəssab kötüyünün üstündə kəsilməsidir. Məhz knyaz Sisianovun başının kəsilməsi ilə romanın əsas həlqələri bağlıdır. Burada xarakterizə olunası o qədər məqamlar vardır ki: “- Bilirəm, sənin işindir bu!... Sənin əlini-qolunu zəncirləyəcəyəm, səni qəfəsə salacağam! Sərdarın meyiti ilə bərabər səni ruslara göndərəcəyəm” (s.28).

Burada xeyli personajlar iştirak edir - knyaz Sisianov, Elizbar Eristov, Mahmud bəy, Lal Qafaroğlu, Hüseynqulu xan, Molla Müzəffər Ağa, Qəssab Balarza, onun şəyirdi və b. Adı çəkilən obrazlardan müəllifin rəğbətinin kimin tərəfində olduğu bu şəraitdə o qədər mühüm əhəmiyyət daşımasa da, onlardan hər birinin daxili mənəvi, psixoloji aləminə ekskurs etməsi yetərincə maraqlıdır.

Bütün əsər boyu onun infrastrukturunda yer almış mübahisələr, fikirlərin çarpazlaşması, düşüncələrin toqquşması romanda iştirak edən personajların həyat mövqelərini müqayisə etməyə, onların ideoloji ziddiyyətlərini ortaya qoymağa tuşlanmışdır.

Məhz bu tipli mübahisələr, mövqelər, düşüncə və müşahidələr “Baş” romanının, bir tərəfdən, ideoloji-tarixi və fəlsəfi-psixoloji problematikasını ortaya atırsa, digər tərəfdən, belə bir məzmunu özündə təcəssüm etdirən süjet-kompozisiya strukturunu formalaşdırır. Romanda baş verən hadisələr onun bir sıra səhifələrində özünəməxsus hadisədənkənar cərgə yaradır. Xanlıqlarda, çarlıqlarda və knyazlıqlarda baş gedən proseslər qəhrəmanların dialoji nitqində, onların həyata, ictimai-siyasi şəraitə, dünyanın nizamına olan fikir və nəzər nöqtələrində, daxili nitq kontekstində inkişaf etdirilir.

Bu tipli daxili və zahiri mükalimələrdə romanın tarixi, fəlsəfi, psixoloji, siyasi, mədəni-maarif, hətta elm-texnika və s. bağlı ideyaları ortaya çıxır. Personajların, qəhrəmanların bir-biri ilə mübahisə və düşüncələrində romanın ideoloji və psixoloji problematikası formalaşır.

“Baş” romanında fəlsəfi, siyasi, ictimai, hərbi və ideoloji aspektlərin problematikası əsasında formalaşan dialoqlar, bir tərəfdən, romandakı hadisələrin daxili inkişaf formasını müəyyənləşdirirsə, digər tərəfdən, onun polilojiləşməsini təmin edir. Bax, belə bir zəmində roman polifoniklik xüsusiyyətləri əldə etməklə, həm də müxtəlif çoxsaylı səslərin özünəməxsus mənzərəsini ortaya qoyur. Belə bir müstəvidə roman süjetinin zahiri və daxili zavyazkası araya gəlir. Bununla belə romanın aparıcı xronotopundan digər süjet xətləri formalaşır ki, onlar əsərin ümumi müstəvisində əsaslı rol oynayır. Burada biz Rusiyanın Cənubi Qafqaza yiyələnmək istəyi, Rusiyanın özünün daxilindəki ziddiyyətləri, onu idarə edənlərin Avropa mənşəli olmalarını, əsl rus insanının belə siyasi gedişlərdə, hərbi çəkişmələrdə heç nəyə nail ola bilməməsini, Qacarların Azərbaycan xanlıqları üzərində nəzarəti, Azərbaycan xanlıqlarının, bir tərəfdən, özləri daxilində çəkişmələri, digər tərəfdən, yadellilərə qarşı apardıqları pərakəndə mübarizə cəhdi və s. romandakı başlıca xronotopla, yəni Sisianovun Qoşa Qala Qapısında qətlə yetirilməsi ilə üzvü surətdə bağlanır. Romanın əsas, mərkəz xətti onun zavyazkası, əlbəttə, “Baş”ın (Sisianovun başının) bütün roman boyu hadisələrin diqqət mərkəzində durmasını şərtləndirir. “Baş” romanının ilk səhifələrindən (Mahmud bəyin Elizbar Eristovla birgə Sisianovu qətlə yetirməsi, Sərdarın Qəssab Balarzanın qəssab kötüyü üzərində Lal Qafaroğlu tərəfindən başının və leşinin bir-birindən ayrılması, “Başın” torbaya qoyulub çovğunlu fevral günlərində Bakıdan Tehrana göndərilməsi, Muğanda, digər yaşayış məntəqələrində başı aparanların və onun torbada olmasından xəbər tutanların daxili həyəcanları, ekstremal situasiyalar, başın Abbas Mirzə Qaçara çatdırılması, onun sərbazlarının Mahmud bəy və Lal Qafaroğlu ilə münasibətləri, Mahmud bəy və Lal Qafaroğlunun başın Tehrana özləri tərəfindən çatdırılmasının mütləq nail olunması, Abbas Mirzənin onlarla davranışı, Mahmud bəyin başına gələnlər, onun, nəhayət, Sibirə göndərildikdən sonra qazamatdakı həyatı, başın Tehrana Fətəli şaha çatdırılması, Fətəli şahın özündə belə vəziyyətin qorxunc hallar yaratması, Fətəli şahın xanımı Ağabəyim Ağanın sarayda ayrıca otaqda saxlanılan başı gördükdə “Ya Allah... Bu, buyruq quluydu! Şuşa müsibətinin cəzasını bunların hökmdarına ver! (s.174) deyə keçirdiyi hisslər, Xacə Əbdül Rəhmanın daxili təlatümləri, başın sonrakı aqibətinin müəmmalı qalması, Sisianovun nəşinin 27 noyabr 1811-ci ildə Baş Komandan markiz Pauluççinin Sankt-Peterburqdan gələn əmrinə əsasən Bakının Qoşa Qala qapısının yaxınlığındakı düzənlikdən çıxardılıb Tiflisdə təntənə ilə Sion kilsəsində general Lazarevin yaxınlığında torpağa tapşırılması və s. sonuna qədər gedən bütün hadisələr həm bir-biri ilə bağlı, həm də ayrı-ayrılıqda oxunula və qəbul edilə bilib romanın xronotoplarını formalaşdırmaqda əsaslı rol oynamışdır. Bütün bu söylədiklərimizlə bərabər “Baş”ın digər süjet xəttində həm də knyaz Sisianovun sevgi macəraları dayanmaqdadır.

Əsərdə bundan heç də əhəmiyyəti az olmayan Tiflis polismeysteri, general-mayor İvan Petroviç Lazarevin həyatının müxtəsər mənzərələri göz önündədir. Həcmcə daha az səhifələrdə əksini tapmış Lazarevin gözlənilmədən on altı yaşlı qızı Tatyana və bir il keçməmiş arvadı Zoxranın vəfatı, Xaç suyuna çəkilmiş, mənşəcə Kazan tatarlarından olan Zoxranın vəfatından sonra Polşa zadəganlarından olan, Qafqaza, Tiflisə gələndən sonra tamam tək qalmış İvan Petroviçin əvvəlkindən daha böyük məsuliyyətlə öz hərbi xidmətinə bağlanması, öz gücündən və imperiyanın nüfuzundan istifadə etməklə, bir tərəfdən, gürcü şahzadələrini zərərsizləşdirməsi, digər tərəfdən, onlardan Rusiyaya müxtəlif məqsədlərlə göndərib ruslara rəğbət hissi aşılaması, Dağıstanda böyük nüfuz sahibi olan Avarlı Ömər xanın on beşminlik dəstəsi ilə üz-üzə gəlməsi, çevik və güllədən qorxmaz Lazarevin Baqratın və İoannın köməyi ilə Ömər xanın ordusunu məğlub etməsi, Ömər xanın özünün Dağıstana qayıtması, İsgəndər bəyin əsir düşməsi, çariça Mariya ilə görüşləri, XII İrakli vəfat etdikdən sonra o vaxtkı şahzadələrin Kaxetiya taxt-tacı uğrunda mübarizələri, Kaxetiya tacına Cəbrayılın yiyələnməsi, Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi, Qafqazda ardı-arası kəsilməyən çaxnaşmalar, imperator Aleksandrın knyaz Sisianovu buraya Baş Komandan təyin etməsi, Lazarev və Sisianovların ailələrinə müəllifin retrospektiv baxışları və sairə, romanın daha maraqlı məqamlarındandır.

“Baş” romanının digər xronotopu knyaz Sisianova Markiza Natalya Arkadyevna de Lafonjenin məktublarındadır. Bu məktublarla oxucu romanın iki yerində 93-94 və 99-100-cü səhifələrində rastlaşır. Markiza Natalya da Lafonjenə qədər knyaz Sisianovun həyatında xeyli digər qadınlar olsa da, onların ən incə qəlblisi Natalya idi. Natalya de Lafonjen Peterburq kübar cəmiyyətinin elə gözəl və bədbəxt qızlarından idi ki, o, sevgi ilə ailə qurmamışdı. Bununla belə, Natalya 34 yaşlı polkovnik, Sankt-Peterburq qrenader polkunun komandiri, knyaz Pavel Sisianovu bütün varlığı ilə sevmişdi. Müəllif Lafonjenin knyaz Sisianova sevgi dolu məktubunda öz hissləri ilə bacara, yuxuya gedə bilmədiyini, əzablı gecələr keçirdiyini və içindən gələn güclü bir ehtirasla onu sevdiyini, onlar arasında olan intim hiss və duyğuları böyük ustalıqla təsvir edə bilmişdi.

“Baş” romanında biz başqa bir xronotopla da üzləşirik. Bunu knyaz P.D.Sisianovun qraf N.L.Timofeyev-Boqoyavlenskiyə ünvanladığı məktubunda görürük. Sisianov hələ 1804-cü ildə ona yazdığı ilk məktubunda dörd ay ərzində dörd ilə sığmayan hadisələri danışır. Rusiyanın Gürcüstanda qorunası maraqları, İmeretiya, Quriya, Minqreliya, ətrafdakı Qazax, Borçalı, Şəmsəddin və Pəmbək sultanlıqlarını Rusiyaya qatmaq istəyi, Gəncənin təslimi, onun təkcə Azərbaycanın yox, bütün Zaqafqaziyanın mühüm və nüfuzlu xanlıqlarından biri olması, şəhərin strateji baxımdan ram edilməsi, Cavad xanın layiqli rəqib olması, Gəncənin yerində Yelizavetpol şəhərinin yaradılması və şəhərin adının təkcə tarixçilərdən başqa heç kimin yadında saxlamayacağı, Osmanlı imperiyasını məhv etmək planı, bunun gələcəkdə Rusiyaya şərəf gətirəcəyi, türklərin əsarətində olan xalqları azadlığa çıxarma cəhdi, Cənubda Osmanlı imperiyasının Rusiyanın ən təhlükəli rəqibi olması, Türkiyəni parçalamaq, Rumıniya, Bolqarıstan və Moldoviyanı Rusiyaya qatmaq planı, Alyaskadan tutmuş İstanbulacan dünyanın ən qüdrətli dövlətinin Rusiya olacağı, Nadir şahdan sonra İranda və Zaqafqaziyada yaranmış hərc-mərclikdən Rusiyanın istifadə etməməsi və axta Ağa Məhəmməd şahın ağlı və qəddarlığı nəticəsində İranda, Azərbaycanın cənubunu da özünə tabe edib Qaçar məmləkəti yaratması, Şimali Qafqazı Rusiyaya qatıb, Cənubi Qafqazı başlı-başına buraxmağın təhlükəliliyi və s. yada salınır, yollar axtarılır, planlar cızılır (s.99-106). Yəni bu məktubda ideoloji-siyasi mahiyyəti daha çox diqqət mərkəzində dayanır.

Markiza Natalya de Lafonjenin Sisianova və knyaz Sisianovun qraf N.İ.Timofeyev-Boqoyavlenskiyə yazdıqları məktublar, fikrimizcə, əsərdə ara vəziyyətində olsa da, burada iki bir-birini intim və siyasi müstəvidə birləşdirən və iki bir-birinə qarşı-qarşıya dayanan süjet düyünlərinin zavyazkası və qəhrəmanların iç dünyası görümlü əks olunmaqdadır.

Knyaz R.D. Sisianovun qraf N.İ. Timofeyev-Boqoyavlenskiyə məktubunda romanın həqiqi ideyası - Rusiyanın siyasi maraq və ambisiyalarının mahiyyəti əks etdirməklə, həm də bu xronotop özündə Rusiyanın tarixi gedişlərini, itirilmişlərini göz önündə canlandırmaqdadır.

Romanın xronotopları özünəməxsus daxili dünyası ilə öz ierarxiyasını, öz dəyərlər sistemini, etnik-milli mənəviyyatı, həyatın xeyir və şərlə bağlı mənasını əks etdirməkdədir. Əlbəttə, əsərdə bu anlayışlar əksər hallarda bir-birinə qarşı dayanır. Burada davranış maneraları, adi, məişət, sevgi həyatında olan ünsiyyət, bir xronotopu səciyyələndirdiyi kimi, romanın başqa bir məqamında heç də özünü mütləq kimi əks etdirmir. Və bu da təbiidir.

Bununla belə Elçinin “Baş” romanında hər bir xronotop hər hansı bir mərkəz ətrafında düzülür ki, onlardan özü hər biri əsərin ümumi süjet xəttinə üzvü şəkildə bağlanır. Romanın xronotoplarının hədlərini özündə əks etdirən qəhrəmanların varlığı, onların bir-birini mahiyyət etibarı ilə tamamlaması romandakı geniş obraz-simvol dövrələrinin olması ilə izah edilir.

“Baş” romanının bütün xronotopları süjet zavyazkasının sıxılmış düyününə istiqamət götürməkdədir. Eyni zamanda belə zahiri süjet romanın daxili hadisələrini bir-birinə bağlamağa, onun fəlsəfi, tarixi, psixoloji, ideoloji, siyasi süjetini müəyyənləşdirməyə kömək edir. Süjetin belə inkişaf impulsu qəhrəmanların, onların ideologiyasının, psixoloji vəziyyətinin, fəlsəfi baxışlarının çoxsaylı ziddiyyətləri fonunda əks olunur (Hüseynqulu xanın, knyaz Sisianovun, Molla Müzəffər Ağanın, Mahmud bəyin, Lal Qafaroğlunun, Qəssab Balarzanın, Sarı Çobanın, Sarı Çoban Qızının, Abbas Mirzənin, Xacə Əbdül Rəhmanın, Vaxtanqın, at oğrusu Səfərin və digərlərinin vəziyyətini burada yada salmaq kifayətdir). Beləliklə, “Baş” romanının süjet xəttinin çoxsaylı zahiri və daxili konfliktlər və mübahisələr zəminində qurulmaqla bir bütöv yaratdığını söyləmək mümkündür.

Nizami TAĞISOY

Professor

nizami.mamedov@mail.ru

525-ci qəzet.- 2016.- 5 mart.- S.16-17