İmperiyalar və onların süquta sürüklənməsi

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

3. Karolinq imperiyası

768-ci ildə atası Pipin öldükdən sonra frankların çarlığının taxt-tacına Böyük Karl və ya Şarleman çıxdı. O, qətiyyətli, bacarıqlı və inadkar bir adam idi. Fərasətli döyüşçü olmaqla yanaşı, həm də savadlı dövlət xadimlərinin müdrik bir ağası idi. O, özünün uzun hökmranlığı dövründə Karolinq imperiyasının ərazisini xeyli genişləndirmişdi.

773-cü ildə o, öz ordusunu İtaliya ərazisinə gətirdi, lombardları tarmar etdi və Lombardiya dövlətini öz nəzarətinə götürdü. Oğlu İtaliyanın kralı kimi tanınsa da, hökmdarlığı onun özü edirdi. İtaliyanı tabe etdikdən dörd il sonra İspaniyanın şimalına doğru irəlilədi. Lakin bu kampaniya onun ümidlərini doğrultmadı, vətənə dönəndə Pireneyi keçərkən basklar onun ordusunun aryerqardını tələyə salıb, məhv etdilər.

Şarleman Almaniyanın şərqində saksonlarla vuruşurdu, onları xristianlığa çevirməyə cəhd edirdi. Nəhayət, 804-cü ildə on bir kampaniyadan sonra Saksoniya sakitləşdi və Karolinq əraziləri üzərinə əlavə edildi.

Şarlemanın imperiyası qərbi və mərkəzi Avropanın əksər ərazisini tuturdu, XIX əsrdə Napoleona qədər Avropada heç bir imperiya bu ölçünü görməmişdi. Onun gücü böyüdükcə, bir ən qüdrətli xristian hökmdarı kimi nüfuzu da artırdı. Bir rahib onun imperiyasının “Avropa səltənəti” adlandırmışdı. Şarleman 800-cü ildə romalıların imperatoru kimi yeni titulu qəbul etdi və həmin ili Papa Leo tacı Şarlemanın başına qoyub, onu romalıların imperatoru adlandırdı. Bu hadisə üç yüz il sonra da Roma imperiyasının konsepsiyasının dözə bilən möhkəmliyini nümayiş etdirirdi. Ən əhəmiyyətlisi isə o idi ki, bu roman xristian və alman elementlərinin qarışığını rəmzləndirirdi. Bu, Avropa sivilizasiyasının bünövrəsini təşkil edirdi.

Şarleman şimalda Şimal dənizindən cənubda İtaliyaya qədər və Avropanın qərbində Fransadan mərkəzi Avropada Vyanaya qədər uzanırdı. Bu imperiya Aralıq dənizi dünyasını əhatə edən Roma imperiyasından da əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. Yeni sivilizasiya meydana çıxmışdı və Şarlemanın sonrakı bioqrafiyasını yazanlardan birinin adlandırdığı kimi o, “Avropanın atası” kimi görünürdü.

Şarlemanın 814-cü ildəki ölümündən sonra tezliklə Karolinq imperiyasının parçalanması başlandı. Oğlu Mömin Lui ona varislik etmişdi. Güclü hökmdar olmadığından onun özünün dörd oğlu daim bir-birilə vuruşurdu.

Atalarının 843-cü ildəki ölümündən sonra sağ qalan üç oğul Verden müqaviləsini imzaladılar. Bu saziş Karolinq imperiyasını üç başlıca bölməyə parçaladı. Qərbi Frank torpaqları sonra Fransa krallığının özəyini təşkil etdi. Şərqi ərazilər Almaniyaya çevrildi, “Kiçik çarlıq” isə Şimal dənizindən Aralıq dənizinə qədər uzanmaqla Niderlandı, Reynlandı və Şimali İtaliyanı əhatə edirdi.

3. Müqəddəs Roma imperiyası

Sakson kralları alman krallıqları üzərində öz ağalıqlarını möhkəmləndirib, Şarleman imperiyasını diriltdilər. Sali kralları adlanan yeni sülalə 1024-cü ildən başlayaraq, iki əsrə yaxın müddətdə güclü alman monarxiyası və qüdrətli imperiya yaradıb, ordularını İtaliyaya soxdular. İtaliya müdaxilə üçün olan bir zonaya oxşayırdı, çünki onun mərkəzi siyasi hakimiyyəti yox idi. Mühüm kübarlar şimali İtaliyanı özlərinə tabe etmək üçün mübarizə aparanda, mərkəzi İtaliya Papalıq dövlətlərinin nəzarətində qaldı. Cənubi İtaliyada Lombard Hersoqları, müsəlmanlar və bizanslılar elə bil ki, daimi bir münaqişədə idilər.

Qviskarın (“Hiyləgər”) başçılığı altında bir qrup norman macəra axtaranları İtaliyanın şimalını işğal etdi. Onun qardaşı Rocer 1091-ci ildə müsəlman Siciliyasını özünə tabe etdi, oğlu isə Siciliya kralı kimi taclandı. XII əsrin sonundan Norman krallığı Avropada ən qüdrətli dövlətlərdən biri idi, xristian, yəhudi və müsəlman mədəniyyətlərinin içində qarışdığı bir qazan olmaqla, dövlət öz rəsmi sənədlərini latın, yunan və ərəb dillərində dərc edirdi. Norman krallığı İtaliyanın cənubunda olmaqla, həm də alman krallarının iddialarından uzaqda idi. Lakin alman kralları heç vaxt bütünlüklə imperiyanı bərpa etmək barədəki istəklərindən imtina etmirdilər. Yalnız Hohenştaufen sülaləsi bunu reallığa çevirdi.

Barbarossa kimi tanınan Fridrix yeni növ imperiyanın (1152-1190-cı illər) bünövrəsini yaratmağa cəhd etdi. Hohenştaufen sülaləsindən olmaqla o, kral seçildi. Müqəddəs Roma imperiyası adlandırdığı “müqəddəs imperiyanın” başlıca gəlirini mərkəz kimi İtaliyadan götürməyi planlaşdırırdı. Lakin İtaliyanın şimalını işğal etmək cəhdi çətinliklərə səbəb oldu. Papalıq dövlətini də ona birləşdirmək istəyinə görə Papa bu plana qarşı çıxdı və imperator Fridrixin qüvvələrini 1176-cı ildə məğlub etdi.

Fridrixin ölümündən sonra VI Henri Almaniyaya, şimali və cənubi İtaliyalara nəzarət etməklə Şarlemandan sonra ən güclü Avropa hökmdarına çevrildi. Lakin Henrinin imperiyası tezliklə süqut etdi.

Onun oğlu II Fridrix imperator kimi taclanana qədər vaxtının çoxunu Almaniyada keçirirdi. Onun başlıca vəzifəsi Şimali İtaliyaya nəzarəti əldə etmək idi. Bu, Mərkəzi İtaliyada Papalıq dünyəvi dövlətinin sonu olmalı idi. Şimali İtaliyanın azad şəhərləri də öz azadlıqlarını itirmək istəmirdilər. II Fridrix İtaliyada imperiya yaratmaq üçün 1273-cü ildə Almaniyanı qarışıqlıq və xaos vəziyyətində tərk etdi. Alman kralı olan Müqəddəs Roma imperatoru nə Almaniyada, nə də İtaliyada heç bir real hakimiyyətə malik deyildi.

Fransa və İngiltərədən fərqli olaraq, nə Almaniya, nə də İtaliya orta əsrlərdə birləşmiş milli monarxiya yarada bilmədilər. Onların hər ikisi yüzlərlə kiçik müstəqil dövlətlərin kral və ya imperatorun yayğın idarəçiliyi ilə sərbəst konfederasiyası kimi bir coğrafi məna kəsb etdi. Bu bir faktdır ki, nə Almaniya, nə də İtaliya XIX əsrə qədər birləşmiş dövlətə çevrilə bilmədi. II Fridrixin ölümündən sonra isə İtaliya siyasi qarışıqlıq mühitinə düşdü.

4. Çingiz xanın monqol imperiyası

Monqollar Asiyada qəribə bir sürətlə hakimiyyətə qalxdılar. Müasir Monqolustan regionundakı çoban xalq klanlarda və tayfalarda sərbəst qaydada təşkil olunmuşdular və çox vaxt bir-birilə müharibələr aparırdılar. Liderlərdən biri Temuçin Monqol tayfalarını birləşdirəndə və 1206-cı ildə Çingiz xan (1162-1227-ci illər) titulunu, bu, “Kainat hökmdarı” mənasını verirdi, qəbul edəndə həmin vəziyyət dəyişdi. O vaxtdan etibarən Çingiz xan güclü hərbi qüvvə yaratdı və özünü döyüşlərə, yürüşlərə həsr etdi. Çingiz xan qeyd edirdi ki, “İnsanın ən yüksək sevinci qələbədədir: öz düşmənlərini məğlub etməkdə, onları təqib etməkdə, mülkiyyətlərindən məhrum etməkdə, əzizlərini ağlatmaqda, atlarını çapmaqda, arvadlarını və qızlarını qucaqlamaqdadır”. Çingiz xan öldükdən sonra onu bərabər qaydada səriştəli olan oğlanları və nəvələri əvəz etdi.

Monqollar XIII əsrdə səhnəyə qasırğa kimi çıxdılar, onlar şərqə tərəf irəliləyib, Çini və Koreyanı işğal etdilər. Çingiz xanın nəvələrindən biri Xubilay xan Çində işğalı başa çatdırıb, hökmdarları Yuan kimi tanınan yeni Çin sülaləsini yaratdı. 1279-cu ildə Xubilay xan Çinin paytaxtını Xanbalığa (“Xanın şəhərinə”) köçürdü, sonralar bu şəhər Pekin kimi Çin adı ilə tanındı.

Monqollar həmçinin qərbə tərəf, İslam imperiyasına qarşı hərəkət etdilər. Persiya 1233-cü ildə təslim oldu, 1258-ci ildə isə onlar Bağdadı işğal edib, Abbasid xilafətini məhv etdilər. 1230-cu illərin əvvəllərindən Avropanın içərilərinə hərəkət etdilər. Onlar Rusiyanı işğal edib, Polşaya və Macarıstanın içərilərinə irəlilədilər və 1241-ci ildə polyak qüvvələrini və Tevton cəngavərlərini Sileziyada darmadağın etdilər. Elə bil ki, Avropaya bir xoşbəxtlik bəxş olundu. Monqol orduları daxili vuruşmalara görə geri döndülər. Qərbi və cənubi Avropa beləliklə monqolların qəzəbindən yayınmalı oldu. Bütövlükdə, monqollar Avropada kiçik təsirə malik oldular, baxmayaraq ki, onlar tərəfindən Rusiyanın işğalı müəyyən qədər saxlanıb, qalmaqda davam edən effektlərə malik oldu.

5. Rusiya dövlətinin yaranması

987-ci ildə rəsmi qaydada xristianlığı qəbul edən Kiyev Rus dövləti sonralar xeyli inkişaf etdi. XI əsrin birinci yarısında bu inkişafın yüksək nöqtəsinə çatdı. Kiyev cəmiyyətində boyarlar adlanan torpaq sahiblərindən ibarət olan kübarlar ağalıq edirdi. Kiyev tacirləri şimali-qərbdə Skandinaviya ilə, cənubda isə İslam və Bizans dünyaları ilə daim ticarət əlaqəsi saxlayırdılar. Dağıdıcı vətəndaş müharibələri və Asiya nomadlarının (köçəri xalqlarının) yeni müdaxilələri Kiyev knyazlığının bir neçə hissələrə parçalanmasına səbəb oldu. Gələcək geniş Rusiya imperiyasının bünövrəsi - məkanı sayılan bu ərazi uzun müddət hücumlara və işğallara məruz qaldı. Şimali Rusiya hökmdarları tərəfindən Kiyevin qarət edilməsi ilk Rusiya dövlətini biabırçı sonluğa gətirib çıxardı.

Erkən Rusiyada əsas sivilizasiyalanma və birləşmə gücü kimi xristian kilsəsi çıxış edirdi. Rusiya kilsəsi ibadətlərini və təşkilatlanmasını Bizans imperiyasından götürmüşdü, onun Şərqi Ortodoks (ruslar bunu Pravoslav adlandırmışdı) keşişləri X əsrin sonunda Kiyev rusunu xristianlığa çevirdilər. Rusiya kilsəsi özünün sərt dini ortodoksiyaya çevrilməsi ilə tanındı. Baxmayaraq ki, xristianlıq Rusiya və Avropa sivilizasiyası arasında ümumi bənd kimi çıxış edirdi, Rusiyanın dini inkişafı hətta Rusiya və Bizans sivilizasiyaları arasındakı yaxın oxşarlığa təminat verirdi.

XIII əsrdə monqollar Rusiyanı işğal edib, onu Qərbi Avropadan hətta daha çox qaydada ayırdılar. Monqollar sayca o qədər çox deyildilər ki, geniş Rusiya torpaqlarını məskunlaşdıra bilsinlər. Lakin aşağı Volqa, Xəzər və Qara dənizlərin şimalını Kiyevə qədər birbaşa idarə etməyə başladılar, birbaşa olmayan ağalıqlarını isə hər yerdə həyata keçirirdilər. Axırıncılarda Rusiya hökmdarlarından öz monqol ağalarına bac vermək tələb olunurdu.

Rusiya hökmdarlarından biri tezliklə digərlərindən daha güclü oldu. Aleksandr Nevski (1220-1263-cü illər) Novqorod hökmdarı olmaqla, 1242-ci ildə Buz gölü döyüşündə müdaxilə edən alman ordusunu məğlub etdi. Onun monqollarla birgə əlaqəsi, bura öz qardaşını məhkum etməsi və yerli vergi qiyamçılarını darmadağın etməsi də həmçinin daxildir, ona monqolların rəğbətini qazandırmışdı. Monqol imperiyasının qərb hissəsinin tanınmış lideri olan xan, Aleksandr Nevskini böyük hökmdar titulu ilə mükafatlandırmışdı, bu isə onun varislərinə Moskvanın və bütün Rusiyanın hökmdarlarına çevrilmək hüququ verirdi.

1380-ci ildəki Kulikovo döyüşündən sonra monqol zülmü nominal xarakter daşımağa başladı, yüz il sonra isə monqol ağalığının bütün cəhətlərinə son qoyuldu.

XV əsrdə yeni rus dövləti - Moskva knyazlığı əmələ gəldi. Böyük Moskva knyazı III İvan Vasilyeviç Yaroslavlı, Novqorodu, Tveri və başqalarını birləşdirdi, onun dövründə tatar-monqol boyunduruğuna tamamilə son qoyuldu. Rusiya dövlətinin beynəlxalq nüfuzu yüksəldi. XVI əsrdə isə birinci rus çarı IV İvan Vasilyeviç (o, Qroznı adını daşıyırdı) Qazan və Həştərxan xanlıqlarını işğal etdi. Onun hökmranlığı dövründə İngiltərə ilə ticarət əlaqəsi yarandı və Sibirin birləşdirilməsinə başlandı.

XVIII əsrin başlanğıcında Rusiya daha da böyüdü. Daimi islahatlar keçirməkdə Böyük Pyotrun məqsədi Rusiyanı böyük dövlətə çevirmək və onu hərbi qüdrətə yiyələndirmək idi. Onun başlıca məqsədi “Avropaya pəncərə açmaq” olmaqla, bu qitəyə asan çıxmağa imkan verən liman yaratmaq idi. Buna isə yalnız Baltik dənizində nail olmaq olardı, lakin həmin vaxt onun sahillərinə şimali Avropada ən mühüm qüvvə olan isveçlər nəzarət edirdi. İsveçin gənc kralı XII Karl 1700-cü ildəki Narva döyüşündə 8 minlik qoşunu ilə rusların 40 min nəfərlik ordusunu məğlub etdi. Lakin Pyotr 1709-cu ildəki Poltava döyüşündə Karlın ordusu üzərində həlledici qələbə çaldı.

İsveç ikinci dərəcəli dövlətə çevrildi, Rusiya isə Pyotrun istədiyi kimi bu vaxt böyük Avropa dövləti oldu. Pyotr yeni şəhər olan Sankt-Peterburqu saldı, onun Qərbə baxan pəncərəsi Rusiyanın qərbə tərəf, Avropaya baxmasının simvolu idi. Şəhərin tikintisi Pyotrun sağlığında başa çatdı və 1917-ci ilə kimi Rusiyanın paytaxtı oldu.

Pyotrun modernləşdirdiyi və qərbləşdirdiyi Rusiya 1725-ci ildə Pyotr ölərkən Avropa dövlət sisteminin mühüm üzvünə çevrildi. Ancaq qərbləşmə əslində xəyal idi, çünki Qərb mədəniyyəti yalnız yuxarı siniflərə gəlib çatmışdı. Güclü orduya malik olmaq isə Rusiya xalq kütləsi üzərində olan yükü daha da ağırlaşdırmışdı.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2016.- 19 mart.- S.20