İşığın zülmətlə bitməyən savaşı

YAZIÇI-PUBLİSİST ZÖHRƏ ƏSGƏROVANIN "TARİXİ YADDAŞ VƏ QONDARMA ƏHVALATLAR" KİTABI HAQQINDA QEYDLƏR

Bəzən tarixin yaddaşına yazılmış hadisələri, baş vermiş qovğaları şərh etməyə sözün, dərk etməyə ağlın gücü yetmir.

Ən azı ona görə ki, baş vermiş tarixi cinayətlər, tökülmüş qanlar kimsəyə dərs olmayacaq qədər bu gün də, özü də daha dəhşətli formada davam edir. Nə silahın səsi susur, nə yalanın kökü kəsilir. Amma haqq-həqiqət axtarışında olanlarımızın minbir zəhməti, gərgin axtarışı, ürək ağrısı hesabına ərsəyə gətirdikləri yazılar çox qaranlıq hadisələrə gün kimi aydınlıq gətirməkdədir. Yazıçı-publisist Zöhrə Əsgərovanın "Tarixi yaddaş və qondarma əhvalatlar" kitabı bu şərəfli missiyanın bəhrəsidir. Kitabda çox vaxt, necə deyərlər, "pərdəarxasında" cərəyan edən tarixi hadisələrin şahidi olur, məşhur simaları daha yaxından tanımaq imkanı əldə edirik. Çar Rusiyasında, Sovet dövlətində əsasən dinlə bağlı məsələlər, dövlət xadimlərinin apardığı milli siyasət müəllif tərəfidən araşdırılıb. Qeyd edək ki, kitab esse janrında yazıldığı üçün toxunulan fəlsəfi fikirlərlə yanaşı lirik ovqatlı hadisələr əsəri daha yadda qalan, oxunaqlı edir.

Ötən ilin sonlarında çapdan çıxmış "Tarixi yaddaş və qondarma əhvalatlar" kitabında dünyanı bürümüş ateizmin sosial hərəkat kimi formalaşmasının səbəbləri və törətdiyi nəticələr, dinlə siyasətin qarşılıqlı təsirləri şərh olunur. Siyasət pərdəsi arxasında gizlənən Allahsız şərin məkrli oyunları ilə tarixin yaddaşına yazdığı qondarma əhvalatların iç üzü sərgilənir.

Kitabda mövzu qlobal götürülsə də, Rusiyada baş verən tarixi proseslərin şərhinə daha çox yer ayrılıb. Əsrlərdir Azərbaycanın təbii sərvətlərinə göz dikən, torpağımıza, mədəniyyətimizə sahib olmaq istəyən siyasi qüvvələrin, ermənilərin işğalçı planlarını ardıcıl olaraq araşdıran müəllif yazır: "Oxucuda belə bir fikir oyana bilər ki, mən kitabda rus dövlətinin, xalqının tarixinə daha geniş yer verirəm. İlk baxışdan bu belədir. Axı, Azərbaycanın taleyində məhz rus dövlətinin təsiri, təcavüzü tarixi faktlarla zəngindir. Çar Rusiyasının Azərbaycana qarşı xarici siyasətini dərindən dərk etməsək, bu gün onu obyektiv qiymətləndirməkdə çətinlik çəkə bilərik".

Rus çarı I Pyotr haqqında müəllif maraqlı məqamlara toxunur. Onun verdiyi fərmanlar, rus kilsələrindən çıxarılan zənglərin müharibə üçün əridilib silaha çevrilməsi, monastrların sayının azaldılması və bir çox hadisələr oxucunun marağına səbəb olacaq. Z.Əsgərova kitabda yazır ki, I Pyotr müsəlmanları Avropa ilə ünsiyyətdən məhrum etməyi tövsiyə edirdi: "Azərbaycanı zəbt etmək əsas planlardan biri idi. Bu məsələdə ermənilərin özünəməxsus rolu olmuşdur".

Qeyd edək ki, Rus imperiyasının 45 cildlik qanunlar külliyyatını hazırlayan M.M.Speranski Peterburqda Neva prospektində yerləşən ermənilərin ucaltdığı binalarının birində erməni knyazı Abaməlik Lazarevin evində ailəsi ilə yaşamışdır. Sözsüz ki, erməni qəyyumların, dostların təsir dairəsi saraylarda xidmət edən dövlət xadimləri arasında daim genişlənmişdir.

General-adyutant Loris Məlikov kimi ermənilər isə həmişə Rus çarlarının yanında olmaqla türklərə, azərbaycanlılara qarşı məkrli siyasət yeritməyi bacarmışlar. "Türklərin qanına susayan erməni qraf Loris Məlikov 1877-78-ci illərdə rus-türk müharibəsində təcavüzkar fəaliyyəti ilə xüsusi seçilir. Qarsı alandan sonra 17 min türk əsir götürülür. Ərzurumu mühasirəyə alarkən Loris Məlikova orda yaşayan ermənilərə hər cür yardım göstərirlər...Türk xalqına qarşı məkrli, namərd planlar amansızlıqla həyata keçirilir. Loris Məlikova Rusiya dövlətinin verdiyi hər bir orden və medal türklərin qanına bulaşmışdır." Məsələn, Loris Məlikov II Aleksandrın dövründə daxili işlər naziri təyin ediləndən sonra çarın təhlükəsizliyini qoruya bilmir, ona sui-qəsd olunur. Loris Məlikovun hazırladığı liberal konstitusiya bu ərəfədə təsdiq edilmir. Z.Əsgərova apardığı araşdırmalarda tarixin pərdəsini qaldırır, unudulmuş hadisələrə sanki yeni can, nəfəs verir. Kitabda müəllif sağlam düşüncəli saray xadimlərinin fəaliyyətini də xüsusi qeyd etməyi unutmur. II Aleksandrın ölümündən sarsılan ober-prokuror K.P.Pobedonotsev yeni çar III Aleksandra məktub yazır: "...Qraf Loris Məlikovu saxlamayın. Mən ona inanmıram. O, məzhəkəçi kimi ikili oyun oynaya bilər. Əgər Siz özünüzü onun əlinə versəniz Rusiyanı və Sizi məhvə doğru aparar".

Kitabda yer alan qondarma əhvalatlardan biri isə arximandrit Avqustinin "Peterburqda erməni xristian cəmiyyəti" yazısında qəribə "faktlarla" şərh olunur: "O, qeyd edir ki, erməni xristianları Sankt-Peterburq salınmazdan əvvəl Nevanın sahillərində olmuşlar. Ermənilərin sevdiyi ən sevimli ticarət yolu Həştərxandan Volqa boyunun yuxarı hissəsində yerləşən Kostramadan keçmiş, Ağ dənizdən isə Skandinaviya ölkələrinə çatmışdır. Bu ticarət yolu "erməni yolu" adlanırdı. Hətta, İvan Qroznı ermənilərdən əvvəl bu istiqamətdən xəbərsiz idi. Bununla da arximandrit Avqustin (Nikitin) sübut etmək istəyir ki, ermənilərin bu şəhərdə məskunlaşma tarixi daha qədimdir, nəinki rusların. Necə ki, Azərbaycan ərazisində yerləşən qədim alban mədəniyyətini özəlləşdirməklə ermənilər ağız dolusu bu ərazinin əsl sahibi olduğunu sübut etməyə çalışırlar. Arximandrit Avqustin növbəti tarixi yalanını yazır: "Erməni xalqının fars əsarətinə qarşı azadlıq mübarizəsinin ən aktiv nümayəndələrindən biri arsaxdan (Qarabağdan) müqəddəs Yəhya monastrının arximandriti Vardapet Minas Tiqranyan olmuşdur. 1701-ci ildə o, ilk dəfə Rusiyaya gəlir və sonralar vaxtaşırı Rusiyanın Eçmiadzinlə, farslarla, Qərbi Avropa və Roma papası ilə əlaqələrini yaradır. O, Xəzər dənizinin sahilində böyük bir monastrın ucaldılmasının vacib olduğunu I Pyotrun diqqətinə çatdırmaq istəyir, çünki o, həmçinin, müdafiə qalası kimi də əhəmiyyət kəsb edə bilərdi".

Bu cür qondarma "oyunların" əslində faciələrə yol açdığını vurğulayan yazıçı Zöhrə Əsgərova onu törədənlərin kimliyinə diqqət çəkir: "Fikir versək, ermənilərin ən böyük siyasi təbliğatçısı, strateji qüvvəsi onların dini liderləri olmuşdur. Yalnız onların aktiv iştirakı ilə xalqlar arasında ayrı-seçkilik, soyqırımlar baş vermişdir".

Hər abzası bir tarix olan kitabda günümüzlə səsləşən hadisələr, işğalçılıq iddiaları insanı düşünməyə vadar edir: "Unutmayaq ki, 1676-1878-ci illər arasında on bir rus-türk müharibəsi aparılmışdır. Bu dövr ərzində Rusiya maddi cəhətdən ağır itkilərə məruz qalsa da əsas strateji məqsəd Konstantinopoldan müsəlmanları qovmaq idi. B.Kutuzov rusların türklərə qarşı apardığı siyasətə aydınlıq gətirir. Rusiya 1914-cü ildə Dünya müharibəsinin siyasi-təcavüzkar oyununa qatılır. Onun qeydlərinə görə, müharibədə qələbə çalmaq arzusuyla hətta əvvəlcədən Ayasofiya məscidi üzərində ucaltmaq üçün xaç hazırlanır. Bu fakt yarım əsrdən çox hamıdan məxfi saxlanılır".

Din və siyasət: xalqların, cəmiyyətlərin taleyindən keçən bu iki böyük qüvvə zaman-zaman çəkişmələrə, müharibələrə, inqilablara səbəb olmuş. "Din siyasətə çevriləndə onun acı nəticələri daha amansız olur..."deyən müəllifin yazdıqlarından: "İ.L.Soloneviçin yazısında diqqət çəkən fikirlərə müraciət edək: "İki yüz il əvvəl Yekaterinanın hakimiyyəti dövründə knyaz Potyomkin Rusiyanın hazırkı cənub hissəsini, o cümlədən, Krımı fəth edir... Rusiyanın cənubunda müharibə çox amansız olub. Tatarlar Krımın şimal hissəsində var gücü ilə müqavimət görtərsələr də demək olar ki, çoxu məhv edildi. Qafqaz müharibələri də təxmini belə bir şəkildə aparıldı... Krımın kapitulyasiyasından sonra onun əhalisi qarşısında seçim qoyulur: ya Rusiyada qalmaq, ya da Türkiyəyə mühacirətə getmək. Knyaz Potyomkin 1787-ci ildə çariça II Yekaterinanın Krıma səyahəti ilə bağlı böyük tədbirlər görür... Krımda yerləşən Oarasubazar sarayında çariça yüksək səviyyədə dincəlib orada gecələmişdi. Təəssüf ki, bu gün o saraydan heç bir daş da qalmayıb... Knyaz Potyomkinin dahiliyi onda idi ki, II Yekaterinanı inandıra bilmişdi ki, (yol boyu butafor evciklər təşkil edir, uzaq kəndlərdən gətirilmiş kasıb kəndlilər - bu evlərin müvəqqəti sakinləri çariçanı yolboyu salamlayırlar) Osman imperiyasından qoparılan ölkə "çiçəklənməkdədir" və bu tərəqqidə knyazın "xidmətləri" böyükdür. Avropanın turizm sahəsində bu, ən bahalı səyahət sayılırdı. II Yekaterinanın Krımla tanışlığı çar xəzinəsinə 15 milyon rubla başa gəlmişdir. O özünü sanki cənnətdə hiss edirdi". Əslində çariçanın burada olmasında əsas məqsəd Avstriya imperatoru II İosif ilə Osman imperiyasına qarşı gələcək planlarını müzakirə etmək idi.

Kitabda qeyd olunur ki, xarici ölkələrə təcavüzlə yanaşı, XVIII-XX əsrlərdə milli dövlətçilik ideyaları, azadlıq uğrunda xalq hərəkatı rus hakimiyyəti qüvvələri tərəfindən həmişə amansızlıqla yatırılırdı. Ona görə də Asiya, Krım, Qafqaz müsəlmanlarının "Turan" dövləti"ni qurmaq istəyi çox çətin həyata keçə bilən arzu idi. Buna baxmayaraq 200 ildir ki, turançılıq ideyalarının həyata keçirilməsi uğrunda mübarizə bu gün də türk dövlətlərinin qarşısında duran aktual məsələlərdən biridir.

Yazı üzərində işləyərkən kitabı təkrar-təkrar gözdən keçirdim. Faktlar çox və biri-birindən diqqət çəkən olduğundan hansını qeyd edəcəyimi xeyli düşünməli oldum. Leninlə bağlı yazılanlara qısa da olsa toxunmadan keçə bilmirəm.

XIX əsrdə Rusiyada çar hakimiyyətinin devrilməsinə can atan anarxist inqilabçılar Bakunin, Neçayevin ideyalarından bəhrələnən Lenin Tkaçevin "Dövlətin hakimiyyətinin zəbt edilməsi" ilə bağlı konsepsiyasından öz inqilabi fəaliyyətində məharətlə istifadə edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Lenin, Naçayev, Bakunin əslində blankist idilər. G.Plexanov 1906-cı ildə bu haqda yazmışdır: "Əvvəldən Lenin marksist olmaqdan çox blankist idi. Öz blankist "qaçaqmalını" ən ciddi marksist ortodoks bayrağının altından keçirmişdir. "Blankizm" sol inqilabi cərəyandır. Hakimiyyətə qarşı mübarizədə terror vasitəsinə üstünlük verilir".

"Vaxtı ilə pastor Con Oşennon öz kitabını İngiltərə muzeyinin kitabxanasında Leninlə tanış olarkən ona hədiyyə etmişdi. Keşişlə unudulmaz söhbət, kitab Leninin ən yadda qalan xatirələrindən birinə çevrilir. 1919-cu ildə Lenin bu kitabdan istifadə etməyin vaxtı çatdığını dərk edir". Kitabda proletarların rəhbərini özünə cəlb edən məsələ belə qeyd olunur: ümumi razılığa gəlmək üçün əhalinin sayı azaldılmalıdır. Lenin bu kitabdakı fikirləri yüksək qiymətləndirir, onların həyata keçirilməsində maraqlı olduğunu gizlətmir. Təsadüfi deyil ki, qırmızı terror, Vətəndaş müharibəsi, əhali arasında kütləvi aclıq ölkədə ölüm hallarının sayını artırmışdı... (indi də bu ideyalardan "bəhrələnən" dünya siyasətçiləri az deyil) İngilis pastoru Oşennonun bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş kitabının həcmi kiçik olsa da, onun qurbanlarının sayı milyonlarladır. Təəssüf ki, kitab Lenin kimi insanların əlində amansız, qorxunc silaha çevrilir..."

"Siyasi cəbhələrə bölünən cəmiyyətdə sözsüz ki, sabitlik, əmin-amanlıq yaratmaq çətindir, xüsusilə də dini məsələlərdə," - deyir yazıçı. Bütün dövrlərdə olduğundan daha çox bu gün dünyanı bürümüş dini qarşıdurmalar isə böyük ölkələri öz ardıyca az qala Üçüncü Dünya müharibəsinə sürükləyir. Əslində isə səmavi kitabların dedikləri ilə deyil, şeytanın sözünə uyanlar törədir bu fitnə-fəsadları.

"Tarixi yaddaş və qondarma əhvalatlar" kitabının ikinci hissəsində islam haqqında bir çox dünya mütəfəkkirlərinin, şərqşünasların fikirləri, səmimi etirafları öz əksini tapıb.

Milliyyətcə polyak olsa da Şamaxıda doğulub böyümüş şərqşünas Teodor Şumovskinin Quranın poetik tərcüməsi isə dünyanın şərqşünaslıq sahəsində ən qiymətli kitablardan biri sayılır. Onun "Quran" Şumovskinin bədii tərcüməsi" kitabından görünür ki, Şamaxının insanları, təbiəti ilə yanaşı, müsəlman xalqın dini inancları da gənc Teodorun islama münasibətində əhəmiyyətli rol oynayıb. Bu sözlər isə onundur: "İnqilablar baş qaldırmış dağılmış, dövlətlər əmələ gəlmiş məhv olmuş, insanın gözləri qarşısında yeni ölkələr yaranmış Quran isə yaşayıb yaşayır".

"Zaman kitabı deyil, kitab zamanı öz içində yaşatmağa qadirdir. Məhz buna görə dillərdə həqiqətin ucalması salnaməçilərin, tarixçilərin, alimlərin, yazıçıların siyasi mövqeyindən və əqidəsindən çox asılıdır. Kəskin sözlərlə xalqlar arasında soyuq müharibələr, ədalətli sözlərlə sülh yaratmaq olar... Biz sülhün, ədalətin tərəfdarıyıq!"- deyir Zöhrə xanım.

Əslində tarixi araşdırma olan bu səpkidə yazılmış kitablar hər birimizin stolüstü kitabı olmalıdır. Və biz bunları bir dəfə deyil, həmişə oxuyub öyrənməli, təbliğ etməliyik. Bu, bəşəriyyətin baş bəlası olan dini fanatizmlə siyasətin təzadları, mənim xalqımın keçmişi, onun taleyində İŞIĞIN ZÜLMƏTLƏ BİTMƏYƏN SAVAŞIdır. Ona görə də kitabdakı hər tarixi yaddaşı, yaxud da şər qüvvələrin törətdiyi faciələri ürəyində göynəyən yara kimi ağrısını yaşaya-yaşaya oxuyursan.

Böyük tarixin qapısından boylanıb görə bildiklərindən yazmağa çalışdığını deyən Zöhrə Əsgərova qeyd edir ki, "ən böyük arzumuz siyasiləşmiş dünyada məhəbbətin, sülhün təntənəsini görməkdir. Siyasətdə məhəbbətə yer olmadığı kimi, məhəbbət də siyasətdən uzaqdır. Vətənə, anaya olan məhəbbət hər hansı bir siyasətdən daha uca, daha müqəddəsdir. Siyasət bizim həyatımızda o vaxt baş qaldırıb silaha çevrilməlidir ki, təhlükədə olan ana torpağı müdafiə etmək lazımdır!"

Zöhrə xanım, ömrün bu çağında, 65 yaşın astanasında belə bir kitabla oxucu qarşısına çıxmaq, düşünürəm ki, çox böyük uğurdur. Və Siz bununla vətəndaş, ziyalı, yazıçı olaraq böyük bir missiyanı yerinə yetirmək üçün dünyaya gəldiyinizi bəlli etdiniz. Bu işinizi yolun başlanğıcı kimi də qiymətləndirmək olar. Sizə fikirlərinizlə silahlanmış minlərlə oxucu ordusu arzulayıram. Yolunuz mübarək, Zöhrə xanım!

Günəş RƏCƏBQIZI

525-ci qəzet.- 2016.- 31 mart.- S.6