Ceyhun Hacıbəyli irsində folklor motivləri

Ceyhun Hacıbəyli-125

"Ceyhun Hacıbəyli və folklor" mövzusundan bəhs edərkən, fikrimizcə, problemə bir neçə aspektdən (Ceyhun Hacıbəyli - folklor toplayıcısı, folklor tədqiqatçısı, folklor nümunələrindən yaradıcı şəkildə, yerli-yerində istifadə edən yazıçı kimi) yanaşmaqla daha sanballı, daha dolğun və doğru elmi-nəzəri nəticələr əldə etmək olar.

Folklor toplayıcısı və tədqiqatçısı kimi Ceyhun Hacıbəylinin fəaliyyəti ilə əlaqədar dərc olunmuş materiallar artıq sahə mütəxəssisləri arasında müəyyən fikir formalaşdırıb. Şübhəsiz ki, bu rəyin ərsəyə gəlməsində fəlsəfə doktoru Bayram Ağayevin böyük xidmətləri olub. Bildiyiniz kimi o, Ceyhun Hacıbəylinin hələ mühacirətdən xeyli əvvəl topladığı, yazmağa başladığı və 1934 -cü ildə Parisdə fransız dilində nəşr olunan "Asiya" jurnalında dərc etdirdiyi "Qarabağın dialekt və folkloru (Qafqaz Azərbaycanı)" adlı əsərini dilimizə çevirərək 1999-cu ildə kitab şəklində "Ozan"nəşriyyatında buraxdırıb. Bu sətirlərin müəllifi Ceyhun bəyin folklorla bağlı araşdırmaları haqqında vaxtı ilə mətbuatda məqalələrlə çıxış edib.( C. Hacıbəyli folklor tədqiqatçısı kimi. "525-ci qəzet", 3 fevral 1999; "Dədə Qorqud", elmi-ədəbi toplu, № 4, 2004. AMEA Folklor İnstitutu).

Yuxarıda deyildiyi kimi, C. Hacıbəylinin "Qarabağın dialekt və folkloru (Qafqaz Azərbaycanı)" adlı əsəri haqqında müəyyən mülahizələr söylənilib və inanırıq ki, bundan sonra da Ceyhun bəyin folklor toplayıcısı və tədqiqatçısı kimi fəaliyyəti barədə daha geniş bəhs ediləcəkdir. Biz bu dəfə Ceyhun Hacıbəylinin istər mühacirətəqədərki və istərsə də, mühacirət dövrü bədii və publisistik yaradıcılığında rast gəlinən folklor nümunələrindən və ümumiyyətlə, onun irsindəki folklor motivlərindən söz açmaq istərdik.

Azərbaycan, rus və fransız dillərində yazan Ceyhun Hacıbəyli hər üç dildə qələmə aldığı yazılarda Azərbaycan folklor xəzinəsindən gen-bol istifadə edib. Əcnəbi dildəki əsərlərində müəllif folklor nümunələrindən ya hərfi, ya bədii tərcümə yolu, ya da olduğu kimi verməklə bəhrələnib. Azərbaycan Maarifçilik hərəkatının, maarifçi-realist nəsrimizin tanınmış nümayəndəsi Ceyhun bəyin ilk yaradıcılıq sınaqlarından hekayə, felyeton və məqalələrində folklordan məharətlə istifadə etməsi təsadüfi deyil. O, ətalət, cəhalət, mövhumat içində çapalayan, boğulan cəmiyyəti maarifləndirmək, insanların həyat və təfəkkür tərzini dəyişmək, onları biganəliyə, laqeydliyə, mütüliyə, köləliyə, zülmə, ədalətsizliyə son qoymaq, elmə, maarifə, mədəni tərəqqiyə səsləmək üçün əsərlərində xalqın özünün əsrlər boyu yaratdığı milli-mənəvi sərvətdən - şifahi ədəbi nümunələrdən istifadəyə üstünlük verirdi. Ceyhun bəy əmin idi ki, canlı, obrazlı, lakonik, didaktik, ibrətamiz deyimlər daha təsirli, həm də milli düşüncə tərzinə doğmadır.

Ceyhun Hacıbəyli Şərq folklor nümunələrinin - əfsanə, rəvayət və nağıllarının mütərəqqi ideyasından yaradıcılıqla istifadə edərək yeni, yerli mühitə uyğun, aktual mövzularda hekayələr qələmə alırdı. Bu baxımdan onun "Barışmaz ata" ("Kaspi" qəzeti, 1912-ci il 22 aprel, № 91), "Nümunəvi sübut" ("Kaspi" qəzeti, 1912-ci il 11 may, № 105), "Müdrik hakim "("Kaspi" qəzeti. 1912. 3 may. № 100) və digər hekayə, felyetonları diqqəti çəkir. "Barışmaz ata" kəskin süjetlidir. Hekayə həyəcansız oxunmur. Hadisələr gah aramla, gah da ildırım sürətilə cərəyan edir. Əsərin əvvəlində C. Hacıbəyli göstərir ki, Amrul-As Abu Nisar tayfasının çox şöhrətli kişilərindəndir. Onun zəngin var-dövləti, saysız-hesabsız dəvələri, gen-bol həyatı dillər əzbəridir. Amma çoxu bütün bunlara görə yox, onun xanım-xatın həyat yoldaşı Zeynəbə görə Amrul-Asa paxıllıq edir, ona həsəd aparırdı. Ərəb gecəsi Zeynəbin üzünün nuru ilə işıqlanırdı. Zeynəb bazara çıxanda adamlar onu günəş əvəzi qarşılayırdılar. Onun gözləri alışıb-yanırdı. O, güləndə adamlar özlərini itirirdi. Zeynəbin zümrüd dişləri, parlaq gözləri çoxunun qəlbini fəth etmişdi.

Bir gün Amrul-As Zeynəbin ona xəyanət etdiyini görür, dəhşətə gəlir. "Bundan sonra yaşamağa dəyməz"- deyib intihar etmək istəyir. Körpə qızı Fatimənin ona uzanan əlləri və göz yaşları özünəqəsdin qarşısını alır. Lakin Amrul-As sakitləşmir, rahatlıq tapmır. Elə həmin gecə namusunun, duyğularının təhqir edildiyi yerdən, öz tayfasından əbədi ayrılmaq qərarına gəlir. Qızı Fatimə ilə yola düşür. Dəvə karvanı bir çaya yaxınlaşır. Çayı keçmək və yolu davam etmək lazımdır. Bir köşək şıltaqlıq edir, sahibinin hədə və oxşamalarına baxmayaraq, çaya düşmürdü. "Vaxt keçir, ərəb həyəcanlanırdı". Bu zaman Fatimə atasını səsləyir və deyir: "Ata, bax, o kənardakı dəvəni görürsən? Onu çaya sal, keçsə, balaca da keçəcək". Təəccüblənmiş ərəb qızının dediyi kimi hərəkət edir. Onun arxasınca da köşək suya düşür və çayı keçir.

Ata üzünü qızına tutur: "Ağıllı qızım, bu sənin ağlına hardan gəldi?

"Ata, bu dəvə onun anasıdır, axı" - deyə qızcığaz cavab verdi.

Ərəbin üzünü duman bürüdü, gözlərində şimşək çaxdı:

-Ana, ana... Elə isə sən də məhv ol ki, ananın yolu ilə getməyəsən.

Fatimənin al qanı gümüşü qumun üstünə töküldü".

Mövzusu qədim ərəb əfsanəsindən götürülən bu hekayədə Ceynun bəy övlad tərbiyəsində, ailənin möhkəmliyində qadının rolunu göstərməyə çalışıb. Elə bədii əsərlər var ki, müəllif bu və ya başqa obraza öz məhəbbətini gizlətmir. Elə əsərlər də var ki, müəllif qəhrəmanlara münasibətini açıq bildirməsə də, ayrı-ayrı epizod, dialoq, yaxud təsvirlərdən müəllifin obrazlara qarşı mövqeyini oxucu duyur. Bəzən də müəllif hadisə və obrazları yalnız oxucuya təqdim etməklə kifayətlənir. "Barışmaz ata" belə bədii nümunələrdəndir. Oxucunun bir tərəfdən kəskin süjetli hekayədəki hadisələr, digər tərəfdən müəllifin mövqeyi düşündürür: Görəsən, müəllif barışmaz atanın- Amrul- Asın hərəkətini təqdir, yaxud tənqid edir? Obrazların dialoq və hərəkətlərində "müəllifin görünməməsi" bir tərəfdən, oxucunu daha dərindən düşünməyə vadar edirsə, digər tərəfdən bu hekayənin bədii dəyərini azaltmır.

Başqa bir xalq yaradıcılığı nümunəsi əsasında yazılmış "Müdrik hakim" hekayəsi kompozisiya, mövzu və ideya baxımından çox maraqlıdır. Burada xeyrin şərlə, doğrunun böhtanla, həqiqətin yalanla mübarizəsi müxtəlif obrazlar vasitəsilə əks etdirilib. Xəlifə Harun ər-Rəşid tacir paltarında atı ilə Bağdada qayıdanda ona bir axsaq kişi rast düşür. Axsaq xəlifəyə yalvarır ki, şikəstəm, yazığın gəlsin, məni də atın təkində şəhərə apar. Xəlifə etiraz etmir. Atlılar şəhərə çatanda Harun ər-Rəşid axsağa müraciət edir ki, mənzilə yetişdik, düşə bilərsən. Axsaq xəlifəyə deyir ki, mən yox, sən düşməlisən. Axı, at mənimdir. Xəlifə təəccüblənir, axsağın hay-küyü onu çaşdırır. Axsaq getdikcə toplaşan adamlara üz tutur: "Ay camaat, mən şikəstəm, heç piyada gəzə bilmirəm. Atımla Bağdaddan gəlirdim. Bu tacir mənə yalvardı ki, yorğunam, məni də şəhərə kimi götür. Mən də onu atın təkinə aldım. İndi mənə deyir ki, atdan düş, at mənimdir". Vəziyyətin getdikcə gərginləşdiyini görən Harun ər-Rəşid təklif edir ki, hakimə müraciət edək. Onlar hakimə üz tuturlar. Hakim xəlifə ilə axsağa qulaq asıb yem verməmək şərti ilə atı tövləyə bağlamağı, mübahisə edənləri isə sabah gəlməyi tapşırır.

Ertəsi gün hakim qərarını elan edir. Bəlli olur ki, at tacirindir. Heç demə, hakim gecə ikən özünü axsaqlığa vurub tövləyə girmiş, ac at bu gəlişə heç bir reaksiya verməmişdi. Hakim tacir libasında tövləyə daxil olanda isə at hərəkətə gəlmiş, kişnəmiş, yem istəyib. "Deməli, at tacirindir" -hakim bu qənaətə gəlib. Harun ər-Rəşid hakimin fərasətinə, müdrikliyinə, qabiliyyətinə, güclü məntiqinə, ədalətinə heyran qalır və onu şeyxülislam təyin edir.

Hekayənin süjeti sadə, həcmi kiçik olsa da, müəllif oxucunu zəngin və ibrətamiz hadisələrlə tanış etməyə müvəffəq olub. Xalq yaradıcılığından qaynaqlanan kəskin dialoqlar, kontrastlar, obrazların dinamizmi, güclü məntiq hekayənin səciyyəvi xüsusiyyətlərindəndir. Hekayədə təqdim olunan axsağın C.Hacıbəyli əslində mənəvi şikəstliyini daha çox qabardıb. Onun yalançı hay-küyü, böhtanı, həyasızlığı bu surətə qarşı bir nifrət hissi oyadır. Şərq, Azərbaycan şifahi ədəbi nümunələrində hakim-qazı obrazı adətən, kütbeyin, ədalətsiz və rüşvətxor təsvir edilir. C.Hacıbəyli isə bu ənənə ilə getməyib, müdrik hakim obrazını yaradıb. O, dərhal nəticə çıxarmır, məsələlərə ağılla, təmkinlə, ehtiyatla yanaşır, nəticədə güclü məntiqə söykənən müdrik qərar verir. Hekayənin əhəmiyyəti böyükdür... O, oxucuda ağlın, ədalətin, həqiqətin gec-tez təntənəsinə inam yaradır, adamları yalandan, fırıldaqdan uzaqlaşmağa səsləyir.

(Ardı var)

Tahirli Abid

525-ci qəzet.- 2016.- 11 may.- S.4.