Ceyhun Hacıbəyli irsində folklor motivləri

Ceyhun Hacıbəyli-125

(Əvvəli ötən sayımızda)

Ceyhun Hacıbəylinin "Nümunəvi sübut" hekayəsinin mövzusu da populyar Şərq əfsanələrindən götürülüb. Müəllif əsərin əvvəlində göstərir ki, bütün Bağdad əhlini bir dərviş ağlı ilə heyrətə gətirib, heyran edib. Heç bir alim, molla onunla mübahisəyə tab gətirmir. Xəlifə Harun ər-Rəşid yaxın məsləhətçisi Cəfərlə dərvişi sınamaq qərarına gəlir. Cəfər görüşə ciddi hazırlaşır. Xəlifə və məsləhətçisi libaslarını dəyişib dərvişin görüşünə yola düşürlər. Cəfər əvvəlcədən hazırladığı üç sualla dərvişə müraciət edir: "Deyirlər, Allahın əli hər yerə çatır. Bu necə olur? Hər şey Allahdan asılıdırsa, onun iradəsi ilə baş verirsə, insan öz pis əməli üçün günahkardırmı? Şeytan oddan törənibsə, oddan niyə qorxur?" Cəfərin sualları bitər-bitməz dərviş yerdən bir ovuc torpaq götürüb onun başına çırpır. Ara qarışır, hay-küy düşür. Günahkarı tapmaq, cəzalandırmaq üçün hakimin yanına gedirlər.

Hakim şikayətçini dinləyəndən sonra üzünü dərvişə tutur. Dərviş halını pozmadan deyir ki, mən hərəkətimlə onun suallarına cavab vermişəm. O məndən Allahın hansı an, harada olduğunu soruşdu. Mən onun başına vurdum. Orada ağrı əmələ gəldi. Ayağına vursaydım, həmin an ağrı orada olacaqdı. O soruşur ki, hər şeyi Allah idarə etdiyi təqdirdə pis əməllərinə görə insan günahkardırmı? İndi o mənə desin görək, mən günahkarammı? O soruşur ki, şeytan oddan törənibsə, oddan niyə qorxur? Mən onu torpaqla, onun əmələ gəldiyi maddə ilə vurdum. İndi o desin görək, o qorxdu, yoxsa yox?

Xəlifə dərviş haqqında eşitdiklərini öz gözü ilə görür və onu mükafatlandırır. Görundüyü kimi, hekayədə toxunulan mövzu, təsvir edilən hadisələr sadə olsa da, dərin ideya-bədii dəyəri var: Ağlın təntənəsi! Dərviş obrazı folklordan süzülərək yazıçı təxəyyülünün sayəsində yeni keyfiyyətlər əxz edir, yaddaqalan, ibrətamiz yeni qəhrəmana çevrilir. Verilən sualların ağırlığı, çətinliyi dərvişi qorxutmur, o məntiqin gücünə söykənərək əsaslandırılmış cavab verir. Müəllif bu hekayə ilə ağlın qüdrətinə, qələbəsinə inandığını bədii yolla bir daha oxucusuna çatdırır, onu da inandırır.

"Doğru cavab" felyetonunda da ("Proqress", № 5) Ceyhun bəy məharətlə mövcud hökumətin yararsızlığını, xalqı aldatdığını göstərir və bu zaman daha çox şifahi bədii nümunələr üçün xarakterik olan və "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin üslubunu xatırladan piyomdan istifadə edir. Ac xalq hökumətdən çörək tələb edir. Hökumət isə xalqın tələbindən yayınmaq üçün şərt təklif edir: əgər xalq bilsə ki, xalqın bu tələbi üçün hansı cavab hazırlanır, o zaman çörək veriləcək, yox bilməsə, çörək olmayacaq! Xalq isə bu şərtə belə cavab verir: Hökumət belə cavab gözləyir ki, biz ondan heç nə istəməyək. Nağıllarımızı xatırladan "Tamamilə qənaətbəxşdir" ("Proqress" № 5) felyetonunda hökumət nümayəndələrinin hiyləgərliyindən, xalqı aldatmaqla baş dolandırmalarından bəhs edilir. Müxtəlif fəlakətlərdən zərər çəkən xalq dövlət xəzinəsinə iki xahişlə müraciət edir: Müəyyən miqdarda kömək etmək və həmin məbləği ödəmək üçün bir il möhlət vermək. Xalqın bu tələbinə xəzinənin nümayəndəsi cavab verir ki, sizin birinci istəyinizə, ikinci xahişinizə əməl edirəm. Birinci xahişlə başqasına müraciət edin.

"Bu, elə özüdür" (Proqress, № 5) felyetonunda müəllif mövqeyini bir qədər də sətrləşdirir, bu dəfə tənqid hədəfi daha yuxarı dairəyə - vəzirə tuşlanır. Xalq üsyanını yatırmaq üçün vəzir cürbəcür tədbirlərə əl atır, üsyançıları asır, sürgün edir. Lakin üsyan daha da alovlanır. Vəzir bir dəfə yuxuda uzun saqqallı bir şeytan görür, fikirləşir ki, xalqı yoldan çıxaran yəqin, elə budur. Şeytanın saqqalını əlinə keçirib qışqırır: "Ah, sən lənətə gəlmiş şeytan! Heç bu saqqalından utanırsan, bəlkə bu saqqal sənə Allah adamlarını yoldan çıxarmağa, suyu bulandırmağa lazımdır?". Vəzir qəfil yuxudan ayılır və öz saqqalından möhkəm yapışdığını görür. C.Hacıbəyli çox yığcam şəkildə, ustalıqla xalqın vəziyyətini, üsyanın səbəbini göstərir və ona bais dövlət rəhbərlərini öz dili ilə ifşa edir. Bu hekayədə də müəllifin xalq arasında müxtəlif hadisələrlə bağlı gəzən lətifələrdən ustalıqla bəhrələndiyi açıq-aşkardır.

Yazıçının mühacirətdə qələmə aldığı bədii və publisistik əsərlərində- "Mindiyimiz səfinə", "Toy", "Baş tutmayan ziyarət", "Səhər", "Məmmədqulunun səyahəti", "Müəzzinin lənəti", "Stalinin öpüşü və ya staxanovçu Fatimə", "Nejdanovun işi", "Bir il xəyallarda... və bütöv bir ömür", "Batum təəssüratı", "İlk Azərbaycan operası necə yarandı" kimi hekayə və xatirələrində Ceyhun Hacıbəyli şifahi bədii nümunələrdən - atalar sözü, məsəllər, alqış, qarğışlardan bacarıqla isifadə edib. Nasirin bədii obraz kimi baş və sevimli qəhrəmanı Hacı Kərimdir. Onun Hacı Kərimlə bağlı 8 hekayəsi - "Hacı Kərimin səhəri", "Zəruri şər", "Hacı Kərim iş başında", "Hacı Kərim qonaqlıqda", "Hacı Kərimin məhəbbəti", "Hacı Kərimin səfərə hazırlığı", "Hacı Kərim toyda", "Hacı Kərim hamamda" adlı əsərləri mühacirətə qədərki dövr yaradıcılığının məhsuludur. Mühacirətdən sonra da Ceyhun bəy bu mövzuya müraciət edib, yuxarıda adları çəkilən hekayələrdən bəzilərini fransız dilinə çevirib, "Baş tutmayan ziyarət" adlı daha bir hekayə də qələmə alıb. İstisnasız olaraq bütün hekayələr folklor nümunələri, motivləri ilə zəngindir.

Alqış və qarğışlarla dolu səhnələrin olduğu "Hacı Kərim iş başında" hekayəsi qəhrəmanın hiyləgər, fırıldaqçı, mənəviyyatca kasıb, eyni zamanda zirək, çevik, ayıq olduğunu göstərir. O, dükana parça almağa gələn müştəriləri əliboş yola salmamaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır, hər cür dona girir, hər şərəfsizliyə əl atır: ən əvvəl kənddən gələn utancaq, çəkincən müştərilərə onların imtina edəcəklərini bildiyi halda, təkidlə çay, sonra hətta kabab təklif edir; bu yolla "tələyə düşməyən ovuna" atam sizə qurban", "anam sizə qurban" - deyə "şirin" dilini işə salır; parçanın baha satıldığını fikirləşməsinlər deyə, and- aman içməyə başlayır: "Sizdən ən yaxın adamlarım kimi bir qəpik də artıq almaram. Yalan deyirəmsə, müqəddəs məscid məni vursun! Yalan deyirəmsə, Yezidəm". Bunlar da kara gəlməyəndə müştərini tərifləməyə başlayır, ona indiki təbirlə desək, komplimentlər yağdırır: "Maşallah, maşallah, necə yaraşıqlısan, bəd nəzərdən uzaq! Qızım olsaydı, sənə verməsəydim, it oğluyam!" Hacı Kərim yalan söyləmək ustasıdır. Övladları hələ uşaq olsa da, onları səriştəli tacir kimi öyməkdən utanmır, usanmır: "O, parçanı kəndlilərə göstərdi: - Möcüzə maldır, baxın, toxunun! Dünən oğlum Firənistandan gətirib. Hamısını satmışam, qalan elə budur. Dünyanın harasına getsəniz, belə mal tapmazsınız, tapsanız, atama lənət!". Ceyhun Hacıbəylinin qəhrəmanı nəinki kəndliləri, az qalır oxucunu da dediklərinə inandırsın.

Hacı Kərimin bazarda təsviri həm gülüş, həm nifrət, təəccüb, həm də acı təəssüf doğurur. O, öz həmkəndlilərinə parçanı sırımaq üçün and-aman edir, "ata-babasını qəbirdən çıxarır", özündən ixtiyarsız o qədər həvəslə, həyəcanla, ehtirasla müştərilərə dil-ağız edir ki, axırda təngənəfəs olur, bununla belə istəyinə də çatır.

"Baş tutmayan ziyarət" hekayəsindəki Əbdül Kərim hələ "Hacı" titulunu əldə etməyib və "Bəlkə, sən qiymətdə aldadırsan" - sualı ilə ona müraciət edən müştəriyə əzəmətli səslə "Müqəddəs Kəbə belimi qırsın, əgər mən sizə insafsız qiymət deyirəmsə", yaxud "Əgər yalan deyirəmsə, ziyarət etdiyim müqəddəs Məkkə məni yerimdəcə ildırımla vursun" - deyə bilmirdi. İndi Əbdül Kərim ən yaxşı halda yazıq görkəmlə hər kəsin işlətdiyi bayağı, duzsuz, təsirsiz andlardan istifadə edirdi: "Yalan deyirəmsə, uşaqlarım ölsün", "Meyidini görüm, səni qəbrə qoyum, əgər..." Bəzən belə ikibaşlı və çox mənalı ifadələr nəinki müştərinin ürəyincə olmur, onu cəlb etmir, əksinə Əbdül Kərimi çıxılmaz vəziyyətə salır: "Elə öz meyidini gör. Özünü qəbrə qoy" - deyə uzaqlaşan alıcı yaxınlıqdakı Məşədi Qasım və ya Kərbəlayi Əhmədin dükanına tərəf gedirlər". Hacı Kərimin baş qəhrəman olduğu digər hekayələrdə də müəllif öz duyğu və düşüncələrini oxucuya daha canlı, obrazlı, təsirli çatdırmaq üçün folklor nümunələrindən yerli- yerində və bacarıqla istifadə edib.

(Ardı var)

Abid Tahirli

525-ci qəzet.- 2016.- 13 may.- S.4