Nizami Gəncəvinin ədəbi kimliyi: filosof, şair, mücahid...

Camaləddin əbu Muhəmməd İlyas bin Yusuf bin Zəkiəddin bin Müəyyəddin əl-Gəncəvi Azərbaycan türküdür, tövhid, iman, ədalət şairidir. O, irfan bilgi sisteminə bağlıdır.

Nizaminin müasirləri və sonrakı dövrlərin alimləri onu tanıdarkən üç özəlliyini göstərmişlər: O, dindardır, din alimidir, arifdir, irfan əhlidir, "əl-həkim", "əl-kamil"dir (filosofdur, alimdir, mütəfəkkirdir).

İslam bilgi (elm) sistemi üçdür: Bəyan bilgi sistemi, bürhan bilgi sistemi, irfan bilgi sistemi. Bəyan bilgi sistemi naslara, yəni uca Allahın nazil etdiyi elmə bağlıdır, qaynağı Qurani-Kərimdir. Biz əminliklə deyirik ki, Nizami kamil din alimidir, Onun dastanları Qurani-Kərimin bədii təfsiridir.

Bürhan (dəlil) bilgi sistemi ağıl və məntiqlə öyrənilən elmdir, məsələn, fəlsəfə, riyaziyyat, tibb bu sırada yer alır. Şübhə yoxdur ki, Nizami alimdir, filosofdur, varlığın, həyatın, insanın mənası ilə bağlı önəmli ölçülər vermişdir.

İrfan bilgi sisteminin qaynağı sezgidir (ilham, kəşf), mərkəzi insanın qəlbidir. İrfan bilgi sistemində iki ana damar var: Seyri-suluki-ənfusi - insanın içə doğru yolçuluğu, inziva, riyazət və başqa metodlarla qəlbi arındırmaq, mərifətə (uca Allahı tanımaq) qovuşmaq. Seyri-suluki-afaqi - içdən dışa doğru yolçuluq, uca Allahın kainat ayələrinə qoyduğu elmi öyrənərək Onu tanımaq. İrfan əhli olan aşiqlər, ariflər bu elm məktəbinə bağlıdırlar. Onlar şeyx mürid sistemi ilə çalışırlar, bağlı olduqları məktəbin müəyyən etdiyi metod və üsullarla insanın qəlbini mənəvi kirlərdən təmizləyirlər. Bu yolla da arınmış qəlb ilahi mənaların təcəlli etdiyi mərkəz halına gəlir. Biz əminliklə deyirik ki, Nizami arifdir, irfan əhlidir. Təsadüfi deyil ki, şair "Sirlər xəzinəsi" dastanında insan qəlbinin özəllikləri ilə bağlı beş bölmə yazmış, qəlbi "xacə" (müəllim) adlandırmış, qəlbin tərbiyəsi üçün riyazət metodunu təklif etmişdir. Bu metodun məqsədi mənəvi hal və məqamlar əldə etməkdir. Ariflər hal və məqam deyərkən bunları nəzərdə tuturlar:

-"hal" sözünün lüğəvi mənası dəyişmədir, hal dəyişməsə idi, hal adını almazdı, dəyişən hər şey yox olur;

-masivadan (uca Allahdan başqa hər şeydən) qəlbin əlaqəsini kəsərək özünü hər an Onun hüzurunda hiss etmək;

-hal qulun niyyətidir, qəlbə gələn sevinc, hüzn, rahatlıq, sıxıntı, şövq, dərd, heybət, həyəcandır;

-hallar uca Allahın vergisidir, məqam isə çalışaraq qazanılır. Hallar Onun səxavət və lütfündən gəlir, məqamlar isə cəhd və qeyrətə bağlıdır. Məqamı olan məqamında təmkin sahibidir, hal sahibi isə halı içində hər an yüksəlişdədir (məqamda sabitlik, halda isə dəyişmə var);

-hallar şimşək kimidir, parlayar və qeyb olar;

-hallar davamlı olmasa, ard-arda gəlməsə, hal olmaz;

-hal nurları zühur edincə parlayar, zühur edən bu parıltılar güclənəndə gizli sirlər ortaya çıxar;

-məqam insanın təkrar edə-edə qazandığı, xarakter halına gətirdiyi ədəb və əxlaqdır;

-bir insanın məqamı çalışaraq ucaldığı yerdir;

-məqam riyazət (mücahidə, cəhd, çalışma) yolu ilə qazanılır;

-məqamın şərti var: bir məqamı gerçəkləşdirmədən ondan sonrakı məqama göz dikmə, belə ki qənaət məqamını gerçəkləşdirməyənin təvəkkül məqamı doğru olmaz, təvəkkül məqamını əldə etməyənin təslim məqamı doğru olmaz;

Nizami riyazət, yəni mücahidə, çalışma yolunu təklif edərkən bunları nəzərdə tutur:

-"mücahidə" sözünün lüğəvi mənaları var: "cihad", "savaş", "savaşmaq", "cəhd", "qeyrət", "çalışmaq", "riyazət" (çətinlik), "pəhrizə əməl etmək";

-"mücahidə" sözünün irfan bilgi sistemində terminoloji mənası da var: "nəfslə savaşmaq", "nəfsə savaş elan etmək", "qəlbi mənəvi kirlərdən təmizləmək";

-mücahidəsi (əməyi, cəhdi, fədakarlığı) olmayanın müşahidəsi, yəni məna kəşfi də yoxdur;

-sıxıntı və məşəqqət çəkməyənin qəlbi təmizlənməz, qəlbi təmizlənməyən hüzura qovuşmaz;

-mücahidənin şüarı var: hərəkət bərəkətdir;

- irfan üç şey üzərində qurulmuşdur: zərurət olmadıqca yeməmək, yuxuya məğlub olmadıqca yatmamaq, məcbur qalmadıqca danışmamaq;

-nəfsi əziz olanın dini zəlil olar, yəni nəfsinə dəyər verən dininə dəyər verməz;

-başqasının əməyi ilə yaşayan irfan əhli olmaz;

-mücahidə və riyazət metodunun əsası var: uşağı süddən kəsən kimi, nəfsi vərdişlərdən kəsmək, hər zaman nəfsin arzusunun əksinə hərəkət etmək;

-ac və yuxusuz qalmaq asandır, mənəvi mikroblara bulaşmış qəlbi təmizləmək isə çətindir;

-mücadilə təşəbbüskar olmaqdır;

-rahatlıq nəfsani arzulardan xilas olmaqdır;

-nəfsin zindanındır, ondan çıxdınsa, əbədi rahatlığa qovuşacaqsan;

Nizami "Xosrov və Şirin" dastanında ona verilən nemətin, istedadın, mənaların uca Allahdan olduğunu vurğulayır, deyir ki, ilahi neməti haqq etməyin tək bir yolu var, o da ilahi iradəyə təslim olmaqdır:

... Ancaq ondan (Allahdan) fərman xətti gəlməyincə,

Heç bir vücuda can gəlməz.

Hər bir Allaha pərəstiş edən Allahı sevən deyil,

Özünü qiblə etdiyi üçün xudpərəstdir.

Allahpərəstlik özündən üz döndərməkdir,

Gündüzlə gecənin ülfəti olmaz.

Allah ibadət edənlərdən o adamı sevir ki,

Allah yolunda özünü unutsun.

Nizami, vüsal şərabını o gecə içərsən ki,

Onun (Allahın) yadı ilə (zikri, xatırlanması ilə) özünü unutmuş olasan.

Nizami irfan bilgi sisteminin ölçülərinə uyğun olaraq uca Allahdan elm almağın şərtlərini açıqlayır:

-könlünü təmizlə ("bütxanəni bütdən təmizlə");

-bütləri tapdala ("bütə ayaq bassan, tapdalasan, nicat taparsan");

-ilahi xəzinəni (mənalar aləmini) tapmaq üçün çox çalış ("bağlı tilsimi zəhmətlə aça bilərsən");

-nəfsini öldür, tərbiyə et ("nəfsin gözlərini bir-bir kor elə");

-təsadüfə bel bağlama, sirr təsadüflə açılmaz ("fələyin naxışına aldanma, o, xəyaldır");

-hər şeyin sahibinin, onları yaradıb hərəkət etdirənin uca Allah olduğunu bil, Ona təslim ol ("dolananı bir dolandıran var");

-hər şeyi Allahdan bil, elmin qaynağı Odur, Onun elm xəzinəsi tükənməzdir, Ona təslim ol, çalış və dua et ("Onunla axtarsan, şəvədən nur taparsan, Ondan istəməsən, Aydan nur tapa bilməzsən");

-uca Allaha gedən yolda Peyğəmbəri özünə öndər seç, Ona tabe ol, O, hidayət rəhbəridir ("dərdli beynimə dərman et, onun dərmanını Mustafanın ayağının torpağından et");

"Riyazət" (mücahidə) metodunun məqsədi insanın qəlbini nəfsin əsarətindən xilas etməkdir. İrfan bilgi sistemində nəfs deyərkən bunlar nəzərdə tutulur:

-nəfs bir şeyin varlığı, özü, içi, zatı, həqiqəti, canı, ruhu, bədənidir;

- irfan düşüncə sistemində nəfs insan varlığının ən aşağı təbəqəsidir, ona görə də Nizami nəfsə "torpaq", yəni ən aşağı olan deyir;

-nəfs cismani qəlibin içinə qoyulmuş bir varlıqdır, tərbiyə olunmamış nəfs bütün mənfi xüsusiyyətlərin qaynağıdır, ruhun ziddidir;

-tərbiyə olunmamış nəfs pisliklərin, ağıl elmin, ruh yaxşılığın, qəlb mərifətin və məhəbbətin mərkəzidir;

-qəlb nəfsə meyil edərsə onun, ruha meyil edərsə onun özəlliklərini daşıyır;

-irfan əhli tərbiyə olunmamış nəfsin düşmən olduğunu bildirir;

-irfan əhli nəfsə qarşı mücadiləni insanın vəzifəsi sayır;

-irfan əhli nəfs deyərkən insanın mənfi xasiyyətlərini və əməllərini nəzərdə tutur;

-irfan əhli insanın mənfi xüsusiyyət və əməllərini iki yerə ayırır: insanın öz iradəsi ilə qazandığı günahlar, ilahi iradəyə zidd olan əməllər, bir də insanı pisliklərə yönəldən duyğular;

-irfan əhli deyir ki, insan tərbiyəyə möhtacdır, tərbiyə yolu ilə nəfsə nəzarət mümkündür;

-nəfsə aid olan birinci qisim hökmlər haram olan və edilməsi bəyənilməyən şeylərdir. İkinci qisim hökmlər isə qəzəb, təkəbbür, kin, həsəd, dözümsüzlük kimi insanı dəyərsizləşdirən duyğulardır;

-nəfsani arzuları tərk, onu qırmaq, istəklərinin ziddinə hərəkət etmək bir tərbiyə metodudur;

-Nizami deyir ki, dünyanın köləsi olmaq istəmirsənsə (dünyaya kölə olan axirəti qazana bilməz), nəfsinə qarşı müxalifət mövqeyində dayanacaqsan;

-nəfsə qarşı olmaq ibadətdir;

-nəfsin başını elm qılıncı ilə kəs;

-qəlbinin səmasında nəfsin ulduzları doğarsa, uca Allahla ünsiyyət günəşi batar;

-ibadətin açarı düşünməkdir, doğru yolda olmağın əlaməti nəfsə müxalifətdir;

-nəfsə müxalif olmaq onun arzularını tərk etməkdir;

-nəfsin üsyanı mənfi, azmış, yoldan və nəzarətdən çıxmış duyğuların insanın varlığına hakim olmasıdır, insanın ağıl və ruhun göstərdiyi yoldan çıxmasıdır. Bu, nəfsin qudurması, qayda, ölçü, nizam tanımaması, həddini aşmasıdır;

-nəfsin afəti deyərkən ondan doğan qüsurlar, müsibət, bəla, təhlükə və zərərlər nəzərdə tutulur;

-nəfsə müxalifət uca Allaha, Onun əmrlərinə tabe olmaqdır, nəfsə itaət də Ona üsyandır;

-nəfsə müxalif olmaqda xeyir, müvafiq olmaqda şər var;

-tərbiyə olunmamış nəfs ədəbsizdir;

-nəfsin cilovunu əlindən buraxan həlak olar;

-tərbiyəsiz nəfs dünyanın dostudur;

-ən böyük nemət nəfs diyarından çıxmaqdır;

-insan üçün fəlakət nəfsindən razı olmaqdır;

-cilovunu nəfsin əlinə versən, o səni qaranlığa aparar;

Nizami deyir ki, nəfsinin əsarətindən qurtulan azad olar. İrfan düşüncə sistemində azadlıq:

- dünyəvi ehtiraslardan qurtulmaqdır;

- qulun (insanın) məxluqatın köləliyi altında olmamasıdır;

- maddi gücün ona təsir etməməsidir;

- maddi olanların dəyərlisi ilə dəyərsizi arasında fərq olmamasıdır;

- ancaq uca Allaha qul olmaqdır, Ona təslim olan azad olar, azad olanın dəyəri olar, dəyərin azad olduğun qədərdir;

- bu dünyaya kölə olmayan axirətdə dünya məsələlərindən hesaba çəkilməz;

- həqiqi hürriyyət qulluqda kamal halıdır;

- uca Allaha qulluqda sadiq olan başqalarına kölə olmaq boyunduruğundan qurtular;

- nəfsani arzulara sahib olan kamil mənada hürr olmaz;

- hürr və kərəm sahibi olan insan dünyadan ölümlə çıxarılmadan öncə özü dünyadan çıxar;

Nizami bəyan, bürhan, irfan bilgi sisteminin (məscid, mədrəsə, təkkə; vəhy, ağıl, duyğu) yetişdirdiyi kamil insandır, onun şəxsiyyəti, düşüncəsi və dastanları hər üç sistemin (məktəbin) dəyərləri ilə yoğrulmuşdur. Nizami vəhy, ağıl və duyğunu, məscid, mədrəsə və təkkəni bir-birindən ayırmır, əksinə, onları bir-birinə bağlayır. (Məscid, mədrəsə və təkkənin bir-birindən ayrılması, qarşı-qarşıya qoyulması irfan düşüncəsinin sonrakı mərhələsinə, təriqətlər dönəminə aiddir və bu bölünmə yanlışdır. Nizami deyir ki, qəlb duyğuların mərkəzidir, o, dəyişkəndir - "qəlb" sözü ilə "inqilab" sözü eyni kökdəndir - onu vəhylə ağıla bağla).

Nizami elə bir alim, elə bir filosof, elə bir arifdir ki, onu barmaqla göstərirlər, fikirləri ilə hesablaşırlar, ondan öyrənirlər. O, şeyxdir, pirdir, ustaddır, müəllimdir.

(Ardı var)

Siracəddin HACI

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2016.- 18 may.- S.4.