"Qətl günü"nə daha bir
baxış: "əyilən müstəvi" reallıq
qiyafəsində
(Əvvəli
ötən sayımızda)
Romanda hər hansı passajda qoyulan məsələ,
deyilən, irad edilən fikir-ideya növbəti pasajlarda ya təkrar
edilir, ətə-qana doldurulur, ya da sadəcə paralellik
yaradılır.
Yəni, dövrlər, insanlar, şəxsiyyətlər
və olaylar arasında zahirən heç bir nüfuz edilmədən
təqdim edilən paralellik romanın əsas aparıcı xəttidir. Onlardan biri də "hədd"dir.
"Mahmud qırx beş illik ömründə,
ağlı kəsən gündən dəfələrlə
sınamışdı ki, həmişə bir əhvalat
baş verəndə, daha doğrusu qan qaraldan, könül
bulandıran hadisələrlə rastlaşanda, əksərən
bu əhvalatlar, hadisələr axırda
arxayınçılıqla qurtarırdı. Yəni,
bu arxayınçılıq həmişə şadlıq,
ürək xoşluğu demək deyildi. Arxayınçılıq
onun zənnincə, nəyinsə sonu idi, nəyinsə
hüdudu idi". Daha sonra: "...Mahmud bilirdi ki,
Allahın bəndələrinə göndərdiyi
azar-bezarın da hüdudu var, ilan-qurbağa xətti ilə
yazılmış uzun, sicilləmə bir cümlənin
axırında nöqtə qoyulduğu kimi, bu azar-bezar da,
dünyanın çox-çox əhvalatları da nöqtə
ilə qurtarır. Ya o yanlıq, ya bu yanlıq.
Əgər dünyada hüdud deyilən şey olmasaydı, yəqin
nə ot, nə ağac bitər, nə həşərat,
nə adam yaşardı. Çünki onda cücüdən
tutmuş vələsə kimi hər şeyin elə
yarandığı gündən bağrı çatlayıb
tələf olardı..." Amma hər şey
Mahmudun düşündüyü məntiqlə baş vermir.
Olur ki, bir zalımlığa qol çəkirsən,
şərik olursan, günahsız bir insanı qanına qəltan
edirsən. Və yaşayırsan. Hara qaçsan da, haqq-hesab gəlir, qəfil dərk
edirsən ki, həmin qanın töküldüyü tarixdən
səni dünyada saxlayan hər şey - dağlar, dərələr,
güllər, bülbül səsi... hər şey əlindən
alınıbmış. Sinəni qəfəs
kimi sıxan daş ovxarlanıb aha çevrilir, o ah ordan
qopmamış alınan şeylər geri verilmir. Bu ah
uçub getmir, üst-üstə yığılır,
keçmiş zamanda qalır, sənin ixtiyarından
çıxır, sənin bir qətrən olsa da...
Zülfüqar
kişi "sağalandan" sonra qəfil
yuxuda dağı-daşı lərzəyə gətirən
bir ah çəkir. Hər şey bundan sonra
başlayır.
Sarıca oğlu Məhəmmədin səsini
eşitdiyi anda "Zülfüqar kişiyə elə bil
dünyanı bağışladılar". Amma Sarıca
oğlu Məhəmməd adını deyən kimi,
"Zülfüqar kişinin əlindən elə bil
dünyanı aldılar". "... və
eyni zamanda alınan şeylərin hamısı yeni, indiyə
kimi duymadığı, dərk eləmədiyi bir ürək
döyüntüsü, damarlarında yeni qan dövranı
kimi ona bağışlandı. Verən günənə
qurban olum, ay tanrı!". Ölüm
təşrif gətirir. Romanda göstərilən
birinci ölüm. Zülfüqar kişinin əlindən
hər şeyini alan və bunları ona tam
yeni formada bağışlayan, həm də sakrallıq
daşıyan, kəsb edən... ölüm. Necə deyərlər,
Zülfüqar kişi bir səsə, bir
çağırışa qurban gedir. Amma sonra
bilinir ki, o elə ömrü boyu bu səsin intizarında
imiş, xilaskar kimi. Zülfüqar kişinin
ölümü mistika haləsinə bürünüb, onunla
məna qazanır, ölüm məhz burdan start götürüb
əsərin bütün məkanına yayılır, məhz
bundan sonra bir azdan canını tapşıracaq adamlara xəbərdarlıq
edilir, onlar buna inanmasalar da, bəzən bunu təbəssümlə
qarşılasalar da o gəlir. Mütləq gəlir.
"... Dərd də azar kimi gələndə batmannan gəlir..."
Baba Kaha, tatar Temirin yuxusuna girən qotur canavar
"zahiri işarəlikdən" (strukturalistlərin təbirincə,
artefaktlıqdan-!) çıxıb gerçək dünyaya təsir
göstərir, onun düzümünə əl gəzdirir.
Ağır xəstəlikdən sonra dirçələn,
özünə gələn insanın başının
üstünü kəsdirir. Burada, əsərdəki
"metaforik dumanda" iksir rolunu mey, şərab....
oynayır. Zülfüqar kişi, feldşer Mahmud, Xəstə...
içir, sonra canlarını
tapşırırlar. Məhz bu anda dünyada
sevdiyin bütün şeylər əlindən alınır.
Ağrını görür, tanıyırsan.
Əks tərəfdə, düzümdəki
(keçmişdəki-!) qəhrəmanlar isə bihuşedici
qəbul edirlər, ağrını unutmaq, keyləşdirmək
üçün. Demək, yuxarıda misal
çəkdiyimiz paralellik zahiri bir şeydir, kompozisiyada dərində
gizlənən şey - zamanın çarxı döndükcə
bizə paralel kimi görünən şeylər özünün
əksinə çevrilir, taleyə dönür.
Bir anlığa dözülməz ağrı unudulur,
Baba Kahadan axıb gələn soyuq küləyin təsiri keyləşir
və sən göydəki ulduzların qəribə şəklində
parıldadığını görürsən. Göylər, hərəsi
bir alma boyda par-par yanan ulduzlarıyla birgə
insanın ruhuna, cisminə hopur. Mətndə bütün
zamanlar ona görə bir-birinə qarışıb, həm də
bir-birinin içindən çıxır ki, insanın
törətdiyi günah bütün zamanları dövrələyir
(bu səbəbdən əsərin komposiya tipi dairəvidir-!),
bu günahın zərrələri hamıya yoluxur, hamını
bir-birinə bağlayır, biri sürüşdümü, dərhal
digərlərinə təsir edir və bu "total
günah"dan xilas olmaq mümkün deyildir. Bu mənada əsərin
kompozisiyasında yuxu metaforası mühüm rol oynayır.
Əsəri mistik mənalar müstəvisindən
nəzərdən keçirdikdə mətn, doğrudan da
yuxudur, elə bir yuxu kimi ondan oyanmaq, silkinib çıxmaq
qeyri-mümkündür. Əsər həm
Sədi Əfəndinin, həm Xəstənin, həm də
Yusif Səmədoğlunun mətnidir. Bu
üçbucaq-həndəsi fiqur təsadüfi deyildir.
Eyni zamanda həm də qum saatıdır.
Boşaldıqca öz-özünə işləyir, hərəkət
dayanmır, şüşə kolba çat verir, yaddaş
yaralanır. Unudulmamaq üçün. Oxu
prosesində mətnin yuxu qatıyla gerçək qatı
arasındakı məsamə hiss edilmir, onların birindən
digərinə keçid ani, sürəklə baş verir. Bəzən
bu iki qat arasında hadisələr elə sürəklə
baş verir ki, ona tuş gələn insan bunun həqiqətən
olub-olmamasını kəsdirə bilmir. İlk
dəfə zibillikdə Kirlikirlə qarşılaşan Xəstə
eyni hadisəni Sədi Əfəndinin gündəliklərində
də oxuyur. Və özünün
başına gələn hadisəni unudur, bunu ancaq Sədi
Əfəndi ilə əlaqələndirir.
Bütün
bunlara şərh, yaxud izah kimi roman mətnində "kilidli
qapılar" ifadəsi var. Konkret bir situasiyada hansısa
söz, ifadə deyilir, həmin məqamda bu ifadə qaibdən
gələn səs kimi eşidilir, həm də bir növ
hadisə və olaya dəqiq münasibət kimi bu səs
insanların yaddaşına soyuq qar kimi yağır. Zaman keçir, bu ifadə insanı bir də
yaxalayır, özü də ən kritik məqamda. Nə qədər çalışsa, cəhd etsə
də o ifadəni kimin, hansı məqamda dediyini yadına sala
bilmir. Çünki beyindəki qırışlar,
o kilidli qapılar açılmır. Bu cəhdlər səni
ölümə qədər apara bilər, amma yerini nişan verməz. Bunu bilmək sənə
müəssər olmayacaq. Yəni, səs,
doğrudan da qaibdən gəlir. Bu anlamda roman mətnini
duman kimi alan "yuxu"
metaforasını çözmək lazımdır. Yuxu - o dünya ilə bu dünya, real gerçəklik
ilə irreal, utopik gerçəklik arasındakı,
onların sərhəddindəki olaydır. Məhz sərhəd situasiyasında yerləşdiyindən,
deyək ki, xəstənin "inanan inansın, inanmayan
inanmasın" deyimini yada salmaq cəhdi uğursuzluqla sonuclanır.
Məhz elə bu səbəbdən xəstənin
Kirlikirlə görüşü də şübhə toruna
bürünür, bu görüş doğrudanmı olubmu?
Dünya insanların günahından qan ağlayır,
tökülən qanlar, yıxılan evlər, qırılan
qəlblər... bir neçə zaman kəsimini bir araya gətirir;
bunlardan hansı hansını doğurur, məlum deyil,
romandakı obrazlar hər an nələrisə yada salmaq istəyirlər,
alınmır, hər şey dağılıb gedir. Məntiq
qapıların o tayında qalır. İnsan
qəlbinin dibindəki irrasionallıq, fərhedilməzlik,
yaşamağı, özü də azad yaşamağı həmişə
sonraya saxlaması... belə bir təəssürat yaradır
ki, sən oyunçusan, nə qədər ki, tamaşa davam
edir, səhnəni tərk edə, ssenaridən kənara
çıxa bilməzsən, bu təsadüfdə "sən
özün bir sözsən" (Ə.Xaqani), özünü
tərk edib kənardakı şeyləri adlandıra, yada sala
bilməzsən. Amma bir gün tamaşa
bitir, anidən başına nələrin gəldiyini dərk
edir, qəlbinin içindən gələn ağrıya dayana
bilməyib yıxılırsan. Modernist
mündəricə. Bu, məsələnin
bir tərəfidir, yəni qəzavü-qədər. Bu mənada romanda insanların
ölümü səbəbsiz, heç nədən baş
verir, ortada bircə əlahəzrət fakt var: Baba Kaha!
Əslində insanlar bu kahadan gələn soyuq küləyi
bilir, hiss edirlər, amma tez də unudurlar, daha doğrusu
, onu bilməkdən, anlamaqdan qaçırlar
(...ölüm onsuz da var-!). İnsanlar gerçəkliklə,
rejimlə yox, özləri, taleləri ilə dava edirlər.
Qaçış, taledən qaçış belə
baş verir. Eyni labirintin içində qaçış. Bir insanın əməli bütün insanları,
bütün zamanı sarır, həmin labirintin içinə
salır, orta əsrlər, repressiya dönəmi və
sonrakı dövr - bütün zaman bu labirintin içindədir.
Romanda bir şeyi xatırlayıb yada salmaqla bərabər hər
şeyi unutmaq nüansı da var. Yer kürəsinin,
böyük, ucsuz-bucaqsız bir ölkənin müxtəlif
bucaqlarında baş verən hadisələrin insanlara təsiri
fərqli nəticələr də doğura bilər, insan
taleyinə diametral əks təsirlər də göstərə
bilər. Ancaq ikinci təsadüfdə hadisəni
zorla unutmaq, üstündən keçmək bəlası da
elə sonradan onu xatırlaya bilməməklə paralelləşir.
Yəni, bəzən fərqli semantika eyni, bəlli
nəticə də doğura bilər. Xəstənin
həkimi - Berqman Jitomir yəhudisidir, keçən əsrin
30-cu illərində Bakıya köçüb. Ancaq
onun, atasının, nəslinin başına gələnlər
o qədər cansıxıcı, o qədər vəhşətlə
doludur ki, bu adam bütün ömrü
boyu xatirələrini silməklə məşğul olur. Unutmaq cəhdləri boşa çıxır.
Arzusuna çatar-çatmaz evinin pəncərəsindən
görünən mənzərə, səmanın ortasında
futbol topuna bənzəyən bulud onu labirintin içiylə
geri qaytarır. "...Allahdan diləyi bu idi ki, kaş o bulud
yerə enib, onu ağacların arasında ürəyinin
çapalamasından əsim-əsim əsən bu oğlan
uşağını qalın yorğan kimi örtüb
görünməz eləyəydi, at ayaqlarından və
sivrilmiş qılınclardan qoruyaydı. Kaş
bir də onun qulaqları "jidovskoe otrodye" sözlərini
eşitməyəydi. Çünki bu
sözlərdən sonra həmişə onun uşaq burnuna
laxtalanmış qan iyi dolurdu".
Romanda xəstə obrazı funksional baxımdan
çoxqatlı deyil, ancaq necə deyərlər,
üstündəki "qat"ı oxumaq üçün dərinlərə
baş vurmalısan, çünki bunu elə obrazın
xarakteri tələb edir. Xəstə, ilkin olaraq bunu deyək, təsadüfən
(necə ki, digər obrazlar qəfil tələf olur, bihudə
yerə ölürlər-!~) bu azara tutulub
(Kirlikirlə görüşdən sonra), Berqmanın dediyinə
görə, orqanizmində hormonal dəyişiklik baş verib.
Ancaq bu, məsələnin zahiri, bəlkə də
lazımsız tərəfidir. Əsas səbəb
suallardır. Onların cavabı isə
yoxdur. Yatdığı otağın
qapı-pəncərəsi kip örtülür, içəri
soyuq keçməsin, bronxlara soyuq dəyə bilər. Hamı başı üstündə əsir. Və heç kəs də kəsdirmir ki, əslində
onu qətrə-qətrə öldürməklə,
ölümünə tamaşa etməklə məşğuldular.
Otaqda, Berqmanla Zəminə qəfildən xəstəylə
arvadının 25 il qabaq olan toyunu
xatırlayırlar. Vaxt nə tez keçdi! Buna
heç kəs inanmır. Deyib-gülür,
zarafat edirlər. Xəstəsə bu
olaydan sıyrılıb, kəndə, təbiətin qoynuna
qayıdır, bakirə sulardan ovuclayıb üzünə
vurur. Düşünür ki, tək qala
bilsəydi, bəlkə beynindəki, yaddaşındakı
qapıların kilidi açıla bilərdi. Ancaq bu qapılar ömürlük bağlanıb.
Üstünə möhür də vurulub ki, açmaq
qadağandır, yaxınlaşmaq belə! "...İnsanın əlindən
hər şeyi almaq mümkündür, amma tənhalıq
hüququnu onun əlindən alanda o, əksər hallarda qəfəsə
düşmüş quş kimi çabalayıb qalır;
çünki səmanı görür, havanı duyur və
sevinib, qanad çalıb uçmaq istəyir, amma nə illah
eləyirsə, qəfəsin darlığından qurtula
bilmir. Çünki yalnız qəfəsin
dəmir millərini görə bilmir. Eşq olsun min-min
illər bundan qabaq dəmir milləri icad etmiş naməlum
ustada!". Modernist mündəricənin
başqa bir tərəfi - məhkumluq! Mikayıl
Müşfiqin də taleyi yada düşür, o cür
eşqlə türkülər oxuyur, içində
çabaladığı qəfəsin dəmir millərini
görmür...
Xəstənin obrazının bütövləşməsində xatirləri əsas rol oynayır. Özü dediyi kimi, burulğanın səthində köpüyə bənzər, işıqlı, işığı sönməyən, sozalmayan xatirələr, bir də onu ağrıdan, incidən anımlar. Bunların ikisinin kəsişdiyi yerdə yaddaşsızlıq yaranır. Çünki nə illah eləyirsə özüylə tək qala bilmir. Xəyalından keçən şeylər ona fantastika kimi gəlir. Bütün gücünü bir nöqtəyə düyüb keçmişə qayıtmaq, başını dizləri üstünə qoyub dalmaq, keçmişdən bir əziz səsi eşitmək: dur, yat ay yetim, yat... Bunu bacarmır, alınmır, çünki qəfəsdəki o quş kimi o da dəmir milləri görmür, ancaq səmanı görür. Bir də detal kimi qoca canavarın gözlərində par-par yanan ulduzlar, Zülfüqar kişi, bircə anın içində əlindən hər şeyi alınan və hər şeyi ona təzə libasda verən dövran... Bu fakta adi epitet, yaxud metaforik anlam kimi baxmaq olmaz. Yəni, xatirələrin obrazın xarakterini bəlləməsi məsələsində ortaya bir sıra cizgilər çıxır. Təsəvvür edin. Otaqda Zəminə ilə Berqman danışır. Keçmiş xatirələri dilə gətirirlər. Xəstə virtual aləmdədir, o, istədiyi effekti əldə etmək üçün "suyun altına" baş vurur. Bu iki "hadisə" arasındakı sahə minalanmış əraziyə bənzəyir. Xəstə aralarındakı bu az məsafədən qulağına çatan səsləri fərqli rakursdan dərk edir. Onların nə danışdıqları gün kimi aydın olsa da, bu sözlərin, cümlələrin arasında keçmişdən qəribə, həm də qorxulu səslər daxil olur. Məsələn, "cəllad" sözü. "Cəllad oğlu cəllad, qırdı, tökdü milləti". Yəni, hansı məqamdasa elə bir hadisə baş verib ki, bu insan dünyanın, içində yaşadığı ölkənin bütün azar-bezarını içindən keçirmək məcburiyyətində qalıb. Yüz illərin bütün ağrı-acıları onun içindən keçir, bu adam hansısa gözəgörünməz qüvvənin təkidi ilə bu dərdləri daşımağa məhkum edilib, ona kəsilən bu "iş"dən bəraət yoxdu və təkcə Marqoya etdiyi xəyanətə görə yox!
Romanda qəribə bir yer var. Yazının sonu
üçün seçildi. Xatirələrlə
bağlı. Unutmaq, həsrət və
nisgil barədə. Xəstə sağalana yaxın
arvadından xahiş edir ki, ailə albomunu ona versin.
"...İnsan həyatı tərk edəndə
bütünlüklə tərk etməlidir, özündən
sonra zahirini, səsini yalnız xəyallarda və qulaqlarda
qoruyub getməlidir və əgər sağ qalanlar çay
içə-içə, çörək yeyə-yeyə
ölülərin şəklinə, gündəlik həyatın
adi şeylərinə tamaşa edirlərmiş kimi
baxırlarsa, ya da daha pisi, ölülərin
sağlığında maqnitofona yazılmış səsinə
qulaq asırlarsa, bu, ölümün müqəddəsliyinə
xələl gətirir, bu, ölülərlə dirilər
arasında yaranmış zaman distansiyasında insanın ən
qiymətli və kövrək hisslərini - intizarını və həsrətini
tədricən əridib yoxa çıxardır..."
Cavanşir Yusifli
525-ci qəzet.-
2016.- 15 noyabr.- S.6.