“Əli və Nino” müəllifinin gizlinləri...

Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatına daxil olan bütün forma və janrlar (poeziya, publisistika, dramaturgiya, nəsr və s.) içərisində ən məşhur əsər Qurban Səidin “Əli və Nino” romanıdır.

İndiyədək kim tərəfindən və hansı dildə yazıldığı barədə mübahisələrin kəsilmədiyi bu roman hətta populyarlığın miqyası, coğrafiyasına görə kiçik həcmli şeirləri belə arxada qoyur. Nəinki mühacirət ədəbiyyatı, eləcə də vətəndə yazılan bütün bədii düşüncə məhsullarından başqa dillərə tərcüməsi baxımından da roman hələ ki, milli arenada öncüllüyü özündə saxlayır. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, otuzdan çox dilə tərcümə olunan bu əsər son on ildə dünyada ən çox oxunan əsərlərdən olmuş və bestsellerə çevrilmişdir. Bu cəhətdən əsərin bu aqibətini Mirzə Şəfi Vazehin “Şərqilər”i ilə müqayisə etmək olar. Əgər Mirzə Şəfi “Şərqilər”i XIX əsrdə bütün Avropanı dolaşmışdısa, XX əsrdə həmin uğuru “Əli və Nino” yaşadı. Ancaq Mirzə Şəfi “Şərqilər”i yalnız Avropanı dolaşmışdısa, “Əli və Nino” bütün dünyaya səs salmışdır. Maraqlıdır ki, hər iki fakt Avropada reallaşmış və bu ədəbi hadisələrin milli düşüncə orbitinə daxil olması üçün biz istər-istəməz Avropaya minnətdar olmuşuq. Lakin onu da demək lazımdır ki, hər iki hadisə Azərbaycan ədəbi mühitinin faktına çox sonralar, ən azı yazıldığı dövrdən əlli il sonra daxil olub. Belə bir paralellik də diqqəti cəlb edir ki, hər iki hadisə üzərinə Avropada elə bir halə çəkilib ki, onlarla tədqiqatların yazılmasına rəğmən, hələ də bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək mümkün olmayıb. “Əli və Nino” müəllifi üzərindəki gizlinləri də indiyədək davam edir.

“Əli və Nino” romanı və onun müəllifi ədəbiyyatşünas və tənqidçilərin qarşısında hələ ki, bir dilemma olaraq qalır. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 90-cı illərin sonlarında bir dəfə bu problemi müzakirə etsə də, bir nəticə hasil olmamışdır. Artıq yarım əsrə yaxındır ki, “Əli və Nino” əsəri dünyanı dolaşmaqla yanaşı, özü ilə müəllif dilemmasını da gəzdirir. Əsərin müəllifi olaraq gah Məhəmməd Əsəd bəy, gah Yusif Vəzir Çəmənzəminli, gah da müxtəlif adlar keçir. Hətta Qurban Səid adının yanına “Məhəmməd Əsəd bəy”, yaxud “Yusif Vəzir Çəmənzəminli” adlarını qoşmaqla əsər bir neçə dəfə fərqli məkanlarda nəşr də olunub. Əsərin “Qurban Səid” adından başqa adlarla nəşr olunması müəlliflik sahəsində hələ yekdil bir fikrin olmamasını göstərir. Bu, əslində, ədəbiyyatşünaslığımızın bu fakta biganə yanaşması, uzun müddət roman ətrafında gedən mübahisələri seyrçi kimi izləməsindən irəli gəlmişdir. Bu cəhətdən Mirzə Şəfi Vazehlə “Əli və Nino”nun müəllifi Qurban Səidin (hələ ki, şərti olaraq təxəllüs deyil, şəxsiyyət hesab edək!) müəlliflik dilemmasında bir oxşarlıq mövcuddur. Fərq burasındadır ki, M.Ş.Vazehin F.F.Bodenştedtin tərcüməsində Avropada şöhrət tapmış şeirlərinin müəlliflik hüququnun bərpasına şansı çox az olduğu halda, eləcə də mövcud ədəbiyyatşünaslığın imkanlarının məhdud olduğu bir zamanda ədəbiyyatşünaslıq bu sirrin üstünü aça bildi (bu da 20-30-cu illər ədəbiyyatşünaslığının zəhməti və intellekti sayəsində mümkün oldu!), “Əli və Nino”nun müəllifliyi isə artıq yetmiş ildən çoxdur ki, həll olunmamış qalır. Bu günə qədər otuzdan çox müxtəlif dünya dillərinə tərcümə olunan “Əli və Nino” romanı haqqında onlarla tədqiqat əsəri yazılsa da, müəlliflik məsələsi hələ də açıq qalır. Lakin onu da demək lazımdır ki, roman haqqında yazılanlarla, müəllif şəxsiyyəti barədə yazılanlar bir-birinə tərs mütənasibdir. Romanın mahiyyəti, obrazları, süjet xətti, bir sözlə poetikası və strukturu ilə bağlı çox az yazılmışsa, müəllifliyi ilə bağlı həddindən çox tədqiqatlar aparılmışdır. Aparılan bu tədqiqatlar isə roman müəllifinin həqiqi kimliyini üzə çıxarmaq məsələsində bir addım belə irəli gedə bilməmişdir, bəlkə də bir az da dolaşıqlıq yaradılmışdır.

“Əli və Nino” romanı ilk dəfə Vyananın “Tall” nəşriyyatında alman dilində nəşr olunur; lakin o qədər də diqqəti cəlb etməyərək bir müddət unudulur. Tədqiqatçılar bunun səbəbini faşistlərin Avstriyanı işğal etməsi və kitab mağazalarında bəyənmədikləri kitabların yandırılması ilə bağlayırlar. Bir müddət “Əli və Nino” əsəri tamamilə yaddan çıxır. 1970-ci ildə İngiltərədə dərc olunur, bir il sonra isə Amerikada çap olunduqdan sonra bestsellerə çevrilir. Əsərə yazılan bu ilk “Ön söz”də əsərin məzmunu və müəllifi haqqında fikirlər irəli sürülür. Müəllif Qurban Səidin Azərbaycandan olan bir türk yazarı olduğunu, bolşeviklərin gəlişi ilə vətənini tərk etdiyini, Avropada mühacir olaraq yaşadığını yazırdı. Bu nəşrlərdən dərhal sonra əsər Türkiyədə ingiliscədən tərcümə edilərək nəşr edilir (1971). İlk dəfə olaraq tərcüməçi Semih Yazıçıoğlu əsərə yazdığı “Ön söz”də sonralar Amerikaya köçmüş Mustafa Türkəqul və azərbaycanlı mühacir Yusif Qəhrəmana istinadən bu romanın Y.V.Çəmənzəminliyə aid olduğunu irəli sürür. (Kurban Seid. Ali ile Nino. İstanbul, “Hüriyyet” Yayın Evi, 1971, s.5).

Əgər əlyazmaya ikinci bir iddiaçı olmasaydı, bəlkə də bu yazılanlara inanmaq olardı, ancaq hər şey sənədlərdən asılı olmalı, mənbələrlə təsdiq edilməlidir. Üstəlik, əlyazma əldə olmadığı halda S.Yazıçıoğlu əsərin “azəri türkcəsilə” yazıldığını iddia edir. Təəssüf ki, bu iddianı təsdiq edən arqumentlər olmadığından bu fikirlər havadan asılı qalmış olur. Ümumiyyətlə, romanın müəllifliyi ilə bağlı irəli sürülən arqumentlərin əksəriyyəti faktlara söykənmədiyindən sadəcə ehtimal olaraq yaşaya bilir. Məsələn, amerikalı B.Bleyer əsəri Y.V.Çəmənzəminliyə aid etmək üçün 101 ehtimal irəli sürür. Halbuki 101 ehtimaldan isə bircə fakt göstərsəydi daha yaxşı olardı. Bütün bunlar getdikcə romanın müəllifliyi qarşısında çıxılmazlıq yaratmış olur.

Romanın müəllifliyi tam aydınlaşdırılmadığından onun araşdırılması da çətinləşir, burada psixoloji aspektlərin də rolu az deyil; bəziləri bu əsərdə yəhudi izi axtarır, bəziləri isə onu, ümumiyyətlə Azərbaycan ədəbiyyatının faktoru hesab etməyə tələsmirlər. Qərbdə roman müəllifinin (yəni Lev Nissimbaum (Məhəmməd Əsəd bəy) yəhudi kimi qələmə verilməsi ədəbiyyatşünaslarımızı narahat edir. Etnik mənsubiyyətin Azərbaycan ədəbiyyatının yaradılması prosesində iştirakı ilk dəfə olmasa da, bu romanla bağlı müzakirələr, müəllifliyi azmış kimi, milli mənsubiyyəti məsələsində də acı bağırsaq kimi uzanır. Əslində roman müəllifliyi məsələsinə nöqtə qoyulmamış, onun milli mənşəyi barədə söhbət açılması müəllif dilemmasının öz həllini tapması demək olardı. Lakin hələ ki, nə müəlliflik məsələsi, nə də yazarın milli mənsubiyyəti öz aktuallığını itirməyib. Romanın uzun müddət ədəbiyyatşünaslığımızın tədqiqat orbitinə daxil olmamasının təməl nədənlərindən biri də onun müəllifinin bilərəkdən və bilməyərəkdən yadlaşdırılmasıdır. Bu fikrin tərəfdarları romandakı bəzi parçalara əsaslanır və bu fikirlərə əsasən əsərin müəllifinin azərbaycanlı olmasına şübhə ilə baxmağa çalışırlar.

Öncə, onu qeyd etmək lazımdır ki, əsərin müəllifi romanda olan bütün hadisə və fikirlərə görə məsuliyyət daşımır; ikincisi, “Qurban Səid” adının roman üzərində olması, onun milli mənsubiyyətini, hələ ki, tam ifadə edir. Əgər tədqiqatlar bu addan imtina etməmişlərsə, hansı əsasla yazarın milli mənsubiyyətini şübhə altına alırıq. Romanın hansı dildə yazıldığı, tərcüməçilər (əgər orijinalda yazılmamışsa!) və redaktorlar tərəfindən əl gəzdirilməsi faktını da unutmamaq lazımdır. Ədəbiyyat tariximizin müxtəlif dövrlərində tərcüməçilərin, yaxud redaktorların, naşirlərin bu cür təhriflərə yol verməsinin az şahidi olmamışıq. Bununla belə, romanda müəllifin milli mənsubiyyətini doğmalaşdıran arqumentlər yadlaşdıran səhifələrdən bir neçə dəfə çoxdur. Bütün bunlardan başqa “Əli və Nino” hər cəhətdən (mövzu, problematika, hadisələr və s.) sırf Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının məhsuludur. Elə buna görə də biz bu əsəri “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” (Bakı, 2010) dərsliyimizdə milli mühacirət ədəbiyyatı nümunəsi olaraq təqdim etmişik.

Romanın Məhəmməd Əsəd bəyə aid edən tədqiqatçı Nuridə Atəşi özünün “Yüz ilin sirləri açılır” (Bakı, Nurlan, 2007) kitabında romanın dərc olunmaq üçün nəşriyyatla bağlanan müqaviləsini də təqdim edir. Həmin müqavilə isə Qurban Səidin vəkil etdiyi şəxs kimi Elfride Ehrenfelsin adına bağlanmışdır. Ehrenfelsin varisləri isə bu romanın Ehrenfelsin yazmış olduğu iddiasını irəli sürürlər və hələ ki, romanın qonorarları onlara məxsus olur. E.Ehrenfelsin Bakıda yaşamadığı və romandakı hadisələrlə ilişkisi olmadığını nəzərə alsaq bu ehtimalın yalnız qonorar üçün olduğunu görərik. N.Atəşinin son araşdırmaları nəticəsində Qurban Səid imzası ilə Məhəmməd Əsəd bəyin “Sevgidən bixəbər kişi” əsərinin tapılması vəziyyəti bir qədər də aydınlaşdırır. Bu zaman Ehrenfelslərin bu imzaya iddiaları öz qüvvəsini itirir. Beləliklə, romanın müəllifliyi ilə bağlı mübahisələr hələ ki, bu iki yazıçının-Məhəmməd Əsəd bəy və Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin üzərində gedir. Lakin axtarışlardan sonra əldə etdiyimiz mənbələr “Əli və Nino” romanının M.Əsəd bəyə məxsus olması barədə qəti hökm verməyə imkan verir.

Əvvəlcə keçmişə nəzər salaq; Azərbaycanda roman haqda ilk məlumatı “Bakı” qəzeti vermişdir. Məntiqə Muradovanın “Ədəbi əlaqələr genişlənir” (“Bakı” qəzeti, 1971, 31 iyul) məqaləsində Q.Səidin “Əli və Nino” romanının İraqda “Qardaşlıq” jurnalında dərc olunması ilə bağlı məlumat verilirdi. Burada müəlliflik məsələsinə toxunulmurdu. Lakin Bəylər Məmmədovun “Qurban Səid kimdir?” məqaləsində ilk dəfə olaraq Azərbaycanda romanın müəlliflik məsələsinə münasibət bildirilir. Müəllif əlinin altında olan məhdud sayda faktları araşdıraraq S.Yazıçıoğlunun gəldiyi sonuncunu təsdiq etməyə çalışır.

Romanın müəllifliyi ilə bağlı mübahisələr bundan sonra da davam etmişdir. Abbas Abdulla Hacaloğlu “Bilərəkdən unutduqlarımız” məqaləsində əsərin müəllifinin Y.V.Çəmənzəminli olduğu fikrini irəli sürür (Ədəbiyyat qəzeti, 1991, 14 iyun). Müzakirələrə Y.V.Çəmənzəminlinin oğulları Fikrət və Orxan Vəzirovlar da qoşulur; onlar “Əli və Nino”da olan bəzi fikirlərlə Çəmənzəminlinin əsərləri və gündəliklərindəki fikirlərin üst-üstə düşdüyünə diqqət çəkir və onun atalarına məxsus olduğunu bildirirdilər (Ədəbiyyat qəzeti, 1992, 14 avqust) Bu fikir yazıçı Qılman İlkinin. Q.İlkin. (“Əli və Nino” romanının müəllifi Yusif Vəzir Çəmənzəminlidir.Azərbaycan, 1994, 21 iyun) və Süleyman Vəliyevin məqalələri ilə daha da möhkəmlənir (S.Vəliyev. Böyük sənətkarın sirləri. Respublika, 1994, 26 iyun). Bir qədər sonra isə (7 mart 1995-ci il) bir qrup yazıçı Azərbaycan Mətbuat və informasiya naziri S.Rüstəmxanlıya romanın Y.V.Çəmənzəminlinin adına çap olunmasını xahiş edirlər. Ədəbiyyat İnstitutu məsələyə münasibət bildirsə də mübahisələr səngimir. Burada və Yazıçılar Birliyində gedən müzakirələrdə romanın Y.V.Çəmənzəminliyə aid olduğu bir daha iddia edilir (Vacib müzakirə. Ədəbiyyat qəzeti, 1996, 26 aprel).

Bundan sonra mübahisələrə YUNESKO-da o zaman şöbə müdiri işləyən Ramiz Abutalıbov, professor Pənah Xəlilov, professor Tofik Hüseynoğlu, professor Şamil Cəmşidov, professor Zeydulla Ağayev, professor Çingiz Qurbanlı da qoşulur. Uzun müddət Parisdə yaşayaraq Azərbaycan mühacirət tarixi ilə yaxından maraqlanan R.Abutalıbovun araşdırmaları faktoloji tərəfi və obyektivliyi ilə fərqlənir. Professor P.Xəlilovun məqalələrində də məsələyə aydınlıq gətirilməyə çalışılır. Tədqiqatçı problemlə bağlı məqalələrini toplayaraq “Əli və Nino” problemləri” (B., “Nurlan”, 2000) adlı kitab da nəşr etdirir. P.Xəlilovun tədqiqatlarının əsasında S.Yazıçıoğlunun istinadları (M.Türkəqul və Y.Qəhrəmanın fikirləri), eləcə də Y.Vəzirin əsərləri ilə səsləşən arqumentlər dayanırdı.

Professor Şamil Cəmşidov isə problemə faktoloji cəhətdən deyil, Y.V.Çəmənzəminlinin arxivi və əsərləri ilə səsləşən hissələrə əsasən yanaşır. Tədqiqatçı Y.Vəzirin “Bir qaçqının dəftərindən” hekayəsinə istinadən Fransada olduğu müddətdə dolanışıq ucbatından mühacir-yazıçının özünün yazılarını satması bədii faktına diqqət çəkir. Bu fakt romanın Y.V.Çəmənzəminli tərəfdarlarının fikrini qüvvətləndirdi. Tədqiqatçı Əlyazmaları İnstitutundan yazıçının gündəliyinin bir hissəsini və “Qurban Səid Çəmənzəminlidir, Əsəd bəy Qurban Səid deyil” məqaləsini çap etdirdi (Panorama, 1997, 25 yanvar). Ədəbiyyatşünas alim bir qədər də irəliyə gedərək Yusif Vəzirin “Xolodnıy potseluy” hekayəsinin “Əli və Nino” romanının orijinal variantı olduğunu da irəli sürdü.

Araşdırmalar paralel olaraq Avropada da davam etdirilirdi; burada ayrı-ayrı epizodik qəzet məqalələrini nəzərə almasaq, ən çox professor Gerhard Höp və Tom Reisin tədqiqatlarının adını çəkmək olar. Professor G.Höp uzun müddət Lev Nissimbaum, Məhəmməd Əsəd bəyin yaradıcılığı ilə bağlı apardığı araşdırmaların sonucunda bizi maraqlandıran “Əli və Nino” müəllifini aydınlaşdırmaqda çətinlik çəkir. Professor Çingiz Abdullayevin yazdığına görə əsərin müəllifi ilə bağlı o, qəti fikir bildirməmişdir. Kifayət qədər arxiv materialları araşdıran Gerhard Hop bununla belə əsərin müəllifliyi məsələsində qəti fikir söyləməkdən çəkinib.

Tamamilə doğru nəticədir və bu nəticəyə problemlə epizodik məşğul olan alim deyil, ömrünün böyük bir hissəsini sərf etmiş elm adamı gəlir. Çünki o yaxşı bilir ki, əsərin hər hansı bir yazara məxsus olmasını sübut etmək üçün yüz ehtimaldansa, bir və bir neçə “əlahəzrət fakt”ın olması vacibdir. Araşdırmalara görə Tom Reisin “Orientalist” əsərində də romanın müəllifliyinə əlavələr edəcək faktlar verilmir və müəllifin qarşısında tamamilə başqa məqsədlər dayanırdı. Onun tədqiqatının başlıca amacı Məhəmməd Əsəd bəyi yəhudi kimi təqdim etmək və bu fikri möhkəmləndirmək olub.

Yeni əsrdən başlayaraq “Əli və Nino” problemlərinə və Qurban Səid təxəllüsünün kimliyinə aydınlıq gətirmək işində Almaniyada yaşayan həmyerlimiz Nuridə xanım Atəşi və Amerikada yaşayan Betti Bleyerin imzası görünür. Hər iki tədqiqatçının araşdırmaları problemin həllində yeni mərhələ təşkil edir. Belə ki, buna qədər azərbaycanlı tədqiqatçıların araşdırmaları yalnız mülahizə, ehtimal şəklində irəli sürülürdüsə, bu iki tədqiqatçının dövrəyə xarici və yerli arxiv materiallarını gətirməsi Qurbansəidşünaslıqda yeni situasiya yaratmış oldu. Bu durumda daha çox Nuridə Atəşi ilə Betti Bleyerin araşdırmaları yeni cəbhə formalaşdırır. Birinci, əsərin müəllifliyini qəti olaraq Məhəmməd Əsəd bəyə, ikinci isə Yusif Vəzirə verməyi üstün tutur. Lakin B.Bleyer Y.Vəzirə aid edərkən “qaş düzəltdiyi yerdə vurub gözünü də çıxarır”, əsərdə gürcü izi axtarır və gürcü yazıçısından köçürmələrin olduğunu iddia edir. N.Atəşi “Sirlər açılır” kitabında verdiyi sənədlər (və onların surətləri) hesabına (hərçənd bu sənədlərin heç birinin mənbəyi göstərilməyib, bu sənədlər ya müəllifin əlinə hardansa keçmiş, ya da qəsdən mənbəni göstərməmişdir. Hər halda mənbələrin mütləq şəkildə göstərilməsi ədəbiyyatşünaslıqda vacib amillərdən biridir!) mövqelərini bir qədər də möhkəmləndirir. “525-ci qəzet”in baş redaktoru Rəşad Məcid də böyük bir məqalə ilə N.Atəşinin arqumentlərinin doğru olmasını təsdiqləyir. O, məqaləsində “Əli və Nino” romanında M.Əsəd bəyin digər əsərindən parçalar olduğu faktına diqqət çəkirdi. Bu iddialar dərhal Yusif vəzirşünasların təpkisi ilə qarşılaşır və əks arqumentlər irəli sürülür. “Azərbaycan interneşnl” jurnalının redaktoru Betti Bleyer “Ciddi problem ciddi tədqiqat tələb edir” (Ədəbiyyat qəzeti, 2007, 17 avqust 19) məqaləsi ilə cavab verir. Daha sonra onun Azərbaycan arxivlərində uzun çalışmaların məhsulu olan “Azərbaycan İnterneşnl” jurnalının bir sayı bu problemə həsr olunmuş və jurnalın təqdimat mərasimlərində (Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, Azərbaycan Dillər Universiteti, Bakı Slavyan Universiteti və s.) M.Əsəd bəyin tərcümeyi-halı, ədəbi fəaliyyəti və romanın müəllifliyinə iddiasının olmaması ilə bağlı əks arqumentlər gətirmişdir. Tədqiqatçı Y.Vəzirin əsərin müəllifi olması ilə bağlı 101 ehtimal göstərir (?!). Halbuki 101 ehtimaldansa bir fakt kifayət edir...

Hər iki gözlənilməz (ona görə gözlənilməz deyirik ki, onları bu mövzuya bağlayan peşə fəaliyyətləri deyil, hansısa maraqlar olduğu hiss edilir) tədqiqatçı fikirlərində və üslubunda bir-birinə qarşı kəskin mövqelərdən belə çəkinmir, elmi arqumentlərdən daha çox, publisistik pafosla qarşısındakının arqumentlərini heçə çıxarmaq yolunu tutur. Əlbəttə, demək olmaz ki, onların tədqiqatlarında faktlar, araşdırmalar azdır, sadəcə olaraq bu arqumentlərə yanaşmada və dəyərləndirmədə peşəkarlıq, elmi üslub və yanaşma çatışmır. Həm də opponentə qarşı bir qəzəb, hirs hökm sürməkdə idi, halbuki əsl alim üçün əsərin kimin olması o qədər də vacib olmamalı, daha çox həqiqətin üzə çıxması əhəmiyyət daşımalıdır. Qurban Səidin kimliyi ona görə üzə çıxa bilmir ki, problemə yanaşanlar bəri başdan araşdırmalarının nəticəsini “bilir” və bu nəticəni təsdiq etməyə çalışırlar. Əslində isə problem o zaman həll olunacaq ki, ortaya yeni mötəbər sənədlər, yaxud da əsərin əlyazması üzə çıxsın. İkinci ehtimal çox azdır, lap əlyazma tapılsa belə, vəziyyətin dəyişəcəyini güman etmək olmaz. Çünki orada belə “Qurban Səid” yazıla bilər ki, bu da nəticədə heç nəyi dəyişmir. Beləliklə, roman və onun müəllifi ilə bağlı bəzi sənədlər, faktlar üzə çıxsa da anlaşılmazlıq hələ davam edir. Bu anlaşılmazlığın bir çoxunu isə roman üzərində öz mövqeyini təsdiqləməyə çalışan tədqiqatçılar özləri yaradır.

“Əli və Nino” romanını məchulluqdan qurtarmaq üçün romanın hansı dildə yazıldığını müəyyənləşdirmək əsas problemlərdən biridir. Əsərin türk dilinə tərcüməçisi Semih Yazıçıoğlu romanın Azəri türkcəsi ilə yazıldığını Mustafa Türkəqula istinadən iddia edir: “Əli və Nino”nun orijinal olaraq, Azərbaycan türkcəsi ilə yazıldığı dəqiqdir. Sonradan Yusif Vəzir bu əsəri bir alman dostunun köməyi ilə almanca yazır. Sonradan bu əsərin almancası Avstriyanın mərkəzi Vyana şəhərində bir nəşriyyat evinə təqdim edilir”. Göründüyü kimi, bu əsərin azərbaycanca yazılması ona görə sübut edilməyə çalışılır ki, onun müəllifliyi Y.V.Çəmənzəminliyə aid edilsin. Roman müəllifliyi ilə bağlı B.Bleyerin səhv yanaşmasından biri də romanda tərcümeyi-halın izlərini axtarmasıdır. Tədqiqatçı araşdırmalarında onlarla bu cür izlər, ehtimallar irəli sürür. Maraqlıdır ki, N.Atəşi də romanda bu cür izlər axtarır. Olsun ki, romandakı epizodlarla yazıçının tərcümeyi halının üst-üstə düşən məqamları olsun. Lakin “Əli və Nino”nu nə dərəcədə tərcümeyi-hal romanı hesab etmək olar!? Əgər belədirsə, bəs “İstanbullu qız” romanı niyə diqqətdən kənarda qalır?

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu problemin siyasiləşdiyini, bir qədər də korporativ maraqların üstün gəlməsi bəlkə də “Qurban Səid” təxəllüsünün kimə məxsus olmasını aydınlaşdırmaq olar. Əslində, “Əli və Nino” romanının müəllifliyi ilə bağlı həqiqətlər ötən yüzilliyin 70-ci illərində üzə çıxa bilərdi, əgər ədəbiyyatşünas A.Zamanov əlində olan sənədi mətbuata çıxara bilsəydi...

80-ci illərin əvvəllərində Baş Arxiv İdarəsində işləyərkən görkəmli ədəbiyyatşünas alim Abbas Zamanovun evindən növbəti sənədləri gətirib (A.Zamanov son dərəcə zəngin arxivi olan elm adamlarımızdan biri kimi sovetlər dönəmində xarici ölkələrin alimləri, yazarları ilə intensiv yazışırdı) elmi-texniki cəhətdən qaydaya salmaqla məşğul idim. Bu zaman onun sənədləri arasında ingilis dilində bir jurnal gözümə dəydi. Poliqrafiya, format və dizayn baxımından Sovetlər zamanı analoqu olmayan bir dərgini qeyri-ixtiyari vərəqləyərkən diqqətimi “Kurban Said “Ali and Nino” başlığı və roman daxilində verilən orijinal Şərq ornamentli rəsmlər çəkdi. İngilis dilini bilməsəm də romanı vərəqlədikcə burada söhbətin Azərbaycandan getdiyinin və obrazların azərbaycanlı olduğunun fərqinə vardım. A.Zamanovun məktublaşmalarından əsərin müəllifinin kimliyi barədə mübahisələrin getdiyini aydın görmək olardı. Məktublaşmalarda əsərin müəllifi barədə mübahisələr də gedirdi. O zaman bu mübahisələr məhdud ziyalılar arasında getsə də, geniş oxucu kütləsinə çıxarılmamışdı. Görünür, mövcud ictimai-siyasi durum və sərt senzura mühacirət əsərinin məzmunu və müəllifi barədə geniş müzakirəyə ehtiyac görmürdü. Bir arxiv işçisinin isə plan işi olmayan bu mövzunu tədqiq etməyə icazə verilmirdi; verilsə belə mənim bu problemə baş vurmağım son dərəcə çətin idi. Nədən ki, problem haqqında əlimizdə nə geniş material, nə də doğru-dürüst informasiyalar vardı. Bu yaxınlarda mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırmalar apararkən yenidən A.Zamanovun fonduna müraciət etdim. A.Zamanovun sənədləri arasında alman şərqşünası, tərcüməçisi Əhməd Şmidedən gələn məktub diqqətimi cəlb etdi. A.Zamanov romanla S.Yazıçıoğlunun türk dilinə tərcüməsində tanış olduqdan sonra Almaniyadan Ə.Şmideyə müraciət etmiş və bu əsərin müəllifliyi haqqında ondan məlumat almaq istəmişdi, o isə araşdırma apararaq A.Zamanova cavab ünvanlamışdı. Sonralar Y.V.Çəmənzəminlinin oğlu Orxan Vəzirovun bu sətirlərin müəllifinə bildirdiyinə görə romanın müəllifi məsələsini “lap əvvəldən dolaşdıran A.Zamanov” olmuşdur. Görünür, bunu deyərkən O.Vəzirov A.Zamanovun Ə.Şmide ilə yazışmalarını nəzərdə tutmuşdu. Ancaq A.Zamanov nə etsin ki, həqiqəti öyrənmək cəhdi o zaman Y.V.Çəmənzəminlinin xeyrinə olmamışdı (bu yazışmalar 1974-cü ildə getmişdir).

Ə.Şmide S.Yazıçıoğlunun əsəri türk dilinə çevirisi ilə tanış olduqdan sonra M.Əsəd bəyin tərcümeyi-halı ilə bağlı bəzi məlumatlar vermiş, onun özünün və qəbrinin bir neçə şəklini də göndərmişdi. Məktublarının birində “Bir isnadın aqibəti” adlı məqaləsini də əlavə etmişdi. Məqaləsinə bir türk atasözü (“Yalançının mumu yatsıya kadar yanar”) ilə başlayan müəllif S.Yazıçıoğlunun isnadının iki qurbanı (L.Nissimbaum (M.Əsəd bəy) və Y.V.Çəmənzəminli) olduğunu bildirir və bir qədər də əsəbi şəkildə məsələyə münasibətini bildirərək yazırdı: “1971 yılında “Hürriyyət” yayınları meyanında Qurban Səid deyə bir kimsənin adı altında çıxan “Əli və Nino” adlı bir roman diqqətimi çəkdi. Kitabın ön sözündə, bu Qurban Səid adının təxəllüs olduğu açıqlanaraq, romanın əsl müəllifinin azərbaycanlı ədib Yusif Vəzir Çəmənzəminli olduğu iddia edilirdi. Akabində eyni əsərin almanca olaraq “Ştern” məcmuəsində tefriqə şəklində yayımlandığını, daha sonra 1973-cü ildə kapışılan bir kitab halında görüncə, etiraf etməliyəm ki, azəri ədəbiyyatının heyranı olaraq bir azərbaycanlı yazarın Qərbdəki bu uğuru -kitabın mündəricatı nə olursa olsun-mənə çox cəzbedici gəldi. Çünki bu roman eyni zamanda digər bəzi Qərb ölkələrində, bu meyarda İngiltərə və Birləşmiş Amerikada da böyük tirajlarla piyasaya çıxmış və bestseller olmuşdu”.

Ə.Şmide S.Yazıçıoğlunun əsər, onun dili və müəllifi ilə bağlı fikirlərinə istinad edərək heç cür onunla razılaşa bilmir. Birincisi, tərcüməçinin əsərin dili ilə bağlı mülahizələri faktlarla təsdiq olunmur, yalnız mülahizə şəklində səslənir. İkincisi, Y.V.Çəmənzəminlinin əsərin müəllifi olaraq verilməsi Amerikada yaşayan Mustafa Türkəqul və Yusif Qəhrəmana istinad edilməsi Ə.Şmideyə inandırıcı görünməmişdi. O, əsərin yazıldığı dil və müəllifi haqqında yazır: “Yuxarıda gördüyümüz kimi, “Əli və Nino” adlı romanın Almancaya və ya digər bəzi kimsələrin iddia etdiyi kimi ruscadan almancaya çevrilmiş olduğu irəli sürülməkdədir. Türkcə nəşrini oxuduqdan sonra almancanı ələ aldım. Özüm tərcüməçi, ana dilim almancadır. Almanca mətnin tərcümə deyil, bilavasitə telif olduğu mənə gün qədər aydın oldu. Və üslubunun mənə yabançı olmadığını hiss edər kimi oldum (seçmələr mənimdir-B.Ə.). Buna rağmən, əsər yenə Yusif Vəzirin ola bilirdi. Onu həqiqətən bir alman dostunun köməyi ilə niyə yazmış olmasın da? Digər tərəfdən Türkəqul bir azəri orijinalının mütləq mövcud olması gərəkdiyindən danışırdı.

Yaxşı bu orijinal haradadır? Münxendə kain alman nəşriyyat evi ilə təmas qurub orijinal müsveddenin aqibəti haqqında bir şeylər bilinib bilinmədiyini sordum. Oradakı ilgili şəxs mənə Türkəqul və Qəhrəman adlı azərbaycanlıların iddialarından xəbərdar olduğunu, eyni zamanda bir çox kimsələr tərəfindən romanın Lev Nissimbaum isimli, babası musəvi, anası da bir azəri müslüman qadını olan, Bakıda doğulmuş vefakat Oktyabr inqilabı zamanında Avropaya qaçmış və buralarda Əsəd bəy təxəllüsü altında bir sıra kitab müəllifi olan biri tərəfindən yazıldığına inanıldığını söylədi”.

Bundan sonra problemlə yaxından maraqlanan Ə.Şmide yuqoslaviyalı türkoloq Dr. Smail Baliçin “Der islam in Selbstzeugnissen” adlı müxtəsər biblioqrafiyası ilə tanış olur və orada Əsəd bəyin adı çəkildiyi üçün müəllifə məktub yazır. S.Baliç cavabında yazır: “Qurban Səid” Barones Elfride Erenfels von Bodmershof ile Leo Nissembaumun müştərək təxəllüsüdür”.

Baliç Ehrenfels deyincə Ə.Şmidenin ilk ağlına gələn professor Ömər von Ehrenfels olur və onun yardımı ilə boşanmış zövcəsi Elfriede Ehrenfelsə bu barədə məktub yazaraq bu məsələdə həqiqəti öyrənmək istəyir. Barones Ehrenfels ona aşağıdakı məzmunda cavab göndərir:

“ A-3522 Lixhtenau, N.Ö.,

10 haziran 1974

Herrn

H.A.Şmiede, BDÜ

Sonnenstrabe 11

D-8059 Moosinning

Sayın Bay Şchmiede,

Baküya səyahət etmiş türk dilləri mütərcimi olan sizə bunu bildirmək istəyirəm: Qurban Səid təxəllüsü, Bakılı Məhəmməd Əsəd bəyin yazarlık təxəllüslərindəndir. Adı keçənlə birlikdə mən 1938-ci ildə Vyanada “Das Madchen vom Goldenen Horn” romanını nəşr etdirmişdim.

Səmimi salamlarımla

(imza) Elfriede Ehrenfels,

Bodmershof”.

Beləliklə, Qurban Səidin kimliyi haqqında ciddi bir şübhə qalmamışdır”.

Sonuncu sətir E.Ehrenfelsin məktubundan sonra tərcüməçi Ə.Şmidenin ötən əsrin 70-ci illərində gəldiyi sonucdur, özü də roman müəllifliyinin hələ siyasiləşmədiyi bir zamanda faktlara dayanan və romanın nəşrində, müqavilənin imzalanmasında şəxsən iştirak edən iki nəfərdən biri (digəri “Qurban Səid” adı ilə romanın müəllifi Məhəmməd Əsəd bəydir) Elfride Ehrenfelsin şahidliyinə istinadən gəldiyi nəticədir. Romanın hələ bestsellerə çevrilmədiyi bir zamanda E.Ehrenfelsin həqiqəti etiraf etməkdən başqa əlacı olmamışdır. Həm də E.Ehrenfels öz məktubunda “Əli və Nino” əsərinə heç bir iddia etməmişdir. Necə olmuşdur ki, romanın müəllifi problemi ilə məşğul olan ədəbiyyatşünaslar, tədqiqatçılar belə bir faktı nəzərdən qaçırmışlar. B.Bleyer və onun komandası Azərbaycan arxivlərində apardığı araşdırmalarda bu faktın üzərindən nədən sükutla keçmişdir?

Beləliklə, bu məktubun yazıldığı vaxtdan qırx ildən çox zaman keçdikdən sonra Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük uğurlarından birinin müəllifliyinə aydınlıq gətirməmək üçün elə bir səbəb qalmır. Ən əsası isə romanın orijinal olduğu, tərcümə olmadığı Ə.Şmide tərəfindən təsdiq edilir. Bu isə o deməkdir ki, azərbaycandilli yazıçının alman dilində əsər yazması istisna olunur. Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqatçılarından və tərcüməçilərindən biri Ə.Şmide Ehrenfelsin ona məktubunu da olduğu kimi verməklə həqiqətin tərəfində durmuş və A.Zamanova qəti şəkildə roman müəllifinin M.Əsəd bəy olduğunu bir daha göstərmişdir. Peşəkar bir ədəbiyyatşünas kimi bizim isə işimiz bu faktı ilk dəfə olaraq ortaya çıxarmaq və “Qurban Səid” adı ilə dünyanı dolaşan “Əli və Nino” romanının gerçək müəllifinin Məhəmməd Əsəd bəy olduğunu bir daha ədəbi, elmi cameəyə bildirməkdir. Bu fikri təsdiq, ya da təkzib edəcək yalnız bir amil qalır; o da əlyazmanın üzə çıxmasıdır...

Bədirxan ƏHMƏDOV

525-ci qəzet.- 2016.- 19 noyabr.- S.18-19;24.