Afaq Məsud - bütün cizgiləri ilə
Azərbaycan
filologiya elmi mühitində istər klassik anlamda, istərsə
də müasir zamanda ünlü alimlərimiz çoxdur.
Bu
sırada AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri
doktoru, professor Nizami Cəfərovun ayrıca yeri var. Və həm
də ona görə ayrıca ki, bir sıra həmkarlarından
fərqli olaraq, Nizami Cəfərov təkcə filoloji istiqamətdə
deyil, filoloji sahənin dəyib toxunduğu bütün sahələrdə
özünün məhsuldar elmi fəaliyyəti və orijinal
elmi yanaşmaları ilə xeyli dərəcədə fərqlənən
bir ziyalıdır. Onun təkcə son iki illik - 2014-2016-cı
illər elmi yaradıcılığının yalnız
monoqrafiya - kitab formatlarına nəzər salsaq,
qarşımıza ən azı on ədəd səviyyəli
kitab çıxacaq. Bu kitablar: “Türkologiyaya giriş” (15,5
çap vərəqi), “Azərbaycan xalqının tarixi və
ya “tərcümeyi-halı” (9 çap vərəqi), “Türk
dünyasından türkün dünyasına” (7 çap vərəqi),
“Səməd Vurğun və Səmədoğlular” (7 çap
vərəqi), “Məqalələr” (Mərhum akademik Tofiq
Hacıyevlə birlikdə -8 çap vərəqi),
“Elçin” - portret cizgiləri” (4 çap vərəqi), “Ədəbiyyatın
müstəqilliyindən müstəqilliyin ədəbiyyatına”
(12 çap vərəqi), “Afaq Məsud dünyası” (12
çap vərəqi) kimi çoxçeşidli tematikada olub
ictimai-filoloji həyatımızın mühüm tərəflərini
əks etdirir. Mən indi bu məhsuldar filoloqun təkcə son
iki ildə nəşr etdirdiyi kitablarının çap vərəqinin
həcmini hesablayıram və belə bir rəqəm
alınır: təxminən 74 çap vərəqi. Və mən
nəşriyyat işinə nabələd oxucu
üçün deyirəm ki, bir çap vərəqi on
altı səhifə deməkdir. Onda mən 74 çap vərəqini
16 səhifəyə vururam və belə bir rəqəm
alınır: 1224. Deməli, Nizami Cəfərovun son iki ildəki
kitab məhsuldarlığı 1224 səhifədir.
Bütün bunlar və üstəgəl bu böyük
filoloq, politoloq, sosioloq... alimin dövrü mətbuatda iki ildə
dərc edilən saysız-hesabsız məqalələri. Bu məqalələri
də təxmini olaraq çap vərəqi ilə hesablasaq və
onları da 16 səhifəyə vursaq ən azı 300 səhifə
həcminə gələcək.
Elmi məhsuldarlığına
görə Nizami Cəfərovu böyük rus
yazıçı və jurnalisti A.P.Çexovun jurnalist məhsuldarlığı
ilə müqayisə etmək olar.
Nizami Cəfərov,
əlbəttə, hər şeydən əvvəl,
filoloq-türkoloq, filoloq-ədəbiyyatşünasdır. Onun
ən maraqlı xarakterik elmi xüsusiyyətlərindən
biri budur ki, qələmə aldığı, tədqiq etdiyi
yazıçı və şairlər ədəbi prosesdə
mütləq hadisə səciyyəsi
daşımalıdır. Onun əsərlərində Anar,
Elçin, Vaqif Səmədoğlu, Tofiq Hacıyev, Asif Əfəndiyev,
Ramiz Rövşən, Məmməd Oruc, Zəlimxan Yaqub, Zakir
Fəxri, Sadıq Elcanlı, Rəşad Məcid, Yunus
Oğuz, Pərvin və s. yaradıcı şəxsiyyətlər,
həqiqətən, ədəbi mühitdə hadisə kimi
qarşılanmış və qarşılanmaqdadır. Bu
sırada Nizami Cəfərovun bədii
yaradıcılığına çox böyük hörmət
etdiyi və bu yaradıcılığı bütün istiqamətləri
üzrə bəyəndiyi yazıçı Afaq Məsud
ayrıca yer tutur. “Ayrıca” deyirəm ona görə ki,
filoloq-alim bu fenomenal yazıçının yaradıcılığını
“525-ci qəzet”də silsilə məqalələri ilə təhlil
etmiş və bu elmi təhlillərini indi ayrıca monoqrafiya
halında nəşr etdirmişdir. Mən bu məqalədə
məhz həmin kitab üzərində- “Afaq Məsud
dünyası” adlanan monoqrafiya üzərində dayanmaq istəyindəyəm.
Bu istək iki cəhətdən irəli gəldi. Birincisi,
yaradıcılığını mənim də çox bəyəndiyim
və hər əsərini müasir ədəbiyyatımızda
hadisə kimi qəbul etdiyim Afaq Məsud haqqında bu kitab təkcə
bir yazıçını deyil, bir sənətkarın
yaradıcılığı fonunda çağdaş nəsrimizin
uğurlarını ortaya qoyması ilə; ikincisi, əsərin
haçansa mənim də tələbəm olmuş Afaq Məsud
haqqında bu kitab təkcə bir yazıçını
deyil, bir sənətkarın yaradıcılığı
fonunda çağdaş nəsrimizin uğurlarını
ortaya qoyması ilə.
Mən
ilk növbədə belə bir qəti fikir demək istərdim:
Afaq Məsudu bir sənətkar kimi (hətta bir şəxsiyyət
kimi) tanımaq üçün “Afaq Məsud
dünyası”nı oxumaq da kifayət edər. Çünki
bu kitab Afaq Məsud yaradıcılığını əvvəldən
bu günədək təhlil süzgəcindən keçirir
və təhlil süzgəcində o əsərlərin
geniş kontent əhvalı ortaya qoyulur.
“Afaq Məsud
dünyası”nın maraqlı bir “Ön söz”ü var. Bu
ön sözün maraqlılığı orasındadır
ki, əsərə bir prelüdiya formatı kimi oxucunu əvvəlcədən
geniş təhlillərə hazırlayan yol göstəricisidir.
Elə ilk cümlədən N. Cəfərov Afaq Məsudu
“yalnız Azərbaycan yox, ümumən dünya miqyasında
özünü təsdiq etmiş böyük bir
yazıçı” kimi təqdim edir. Bəs bu qiymət Afaq Məsud
yaradıcılığında özünü necə
doğruldur? Suala əsərin bütöv kompozisiyası cavab
verir. Amma yenə təkrar edirəm, bu qısa ön sözdə
Afaq Məsudun yaradıcı ziyalı obrazı əvvəlcədən
oxucunu böyük bir ədəbiyyat söhbətinə
hazırlayır. “Ön söz”ün ilk sətirləri
obyektin böyük təhlilə layiq olduğunu vəd edir.
Kitab sanki
böyük və tükənmək bilməyən bir dialoqa
bənzəyir. Bu, ədəbiyyat ətrafında söhbətin
yeni formatı kimi də maraqlıdır. Çünki əsərin
müəllifi bu təhlilləri Afaq Məsudun polifonik əsərləri
ətrafında indiyə qədər söz demiş peşəkar
yazıçı və tənqidçilərin, ədəbiyyatşünasların
fikirləri ilə - məqalələrinə intensiv müraciətləri
ilə dialoqlaşır, bəzi hallarda polemika səviyyəsinə
istiqamətlənir. Maraqlı bir də orasıdır ki,
alimin diqqətlə oxuduğu məqalələr bir yandan
yazıçının və onun haqqında yazanların
fikirləri ilə, digər tərəfdən bu
yazıçının əsərlərindən gətirilən
illüstrativ misallarla zənginləşir və dediyimiz
dialoqu bir sıra hallarda poliloq formatına salır. Bu poliloq
formatının iştirakçıları sadə adamlar
deyil, onların hər biri ədəbiyyatın, tənqidin
elitar qüvvələridir: Anar, Elçin, Ramiz Rövşən,
Vaqif Bayatlı, Vaqif Yusifli, Nurlana Əliyeva və s.
Nizami Cəfərovun
bütün əsərlərinə xas olan bir keyfiyyət bu
kitabda bir az da qabarıq görünür: əsər dəqiq,
cəzbedici bir kompozisiya üzərində qurulur. Bu kompozisiya
özü ədəbiyyatşünaslığın, sinkretik
humanitar elmin, ədəbi tənqidin, bir sıra hallarda ədəbiyyat
tarixinin və bir də bu yerdə çox vacib olan
publisistikanın sintezindədir. Və bütün bu dərinlikləri
bir kənara qoysaq, əsərin əsas kompozisiyasını
üç fundamental bölmə müəyyənləşdirir:
Afaq Məsudun
hekayə dünyası
Afaq Məsudun
roman dünyası
Afaq Məsudun
dramaturgiya dünyası
Yəni
müasir çağımızın hər kəs tərəfindən
qəbul olunmuş bir ustad yazıçısının
yaradıcılığı bütün istiqamətlərdən
təhlilə cəlb olunur. Bəlkə də format və
kompozisiya etibarı ilə “Elçinlə “ədəbiyyat
söhbəti” Yaşarın Xalq yazıçısı
Elçin ilə müsahibəsi”, akademik İsa Həbibbəylinin
“Bütün yönləri ilə yaradıcı” (Rəşad
Məcidin yaradıcılığı haqqında), Pərvinin
“Anar dünyası” kimi əsərlərlə xeyli birləşən
“Afaq Məsud dünyası” ürəklərə yol
tapmış bir sənətkarın bədii yaradıcılıq
faktlarını tam dolğunluğu ilə açaraq oxucunu zənginləşdirir,
ədəbiyyat üfüqlərinin zəngin
palitrasını, mənzərəsini yaradır.
Nizami Cəfərovun
Afaq haqqında lap əvvəlcədən dediyi qəti bir
fikri var: Afaq Məsud yalan danışa bilmir. Qəribədir,
bədii ədəbiyyat başdan-ayağa təxəyyülün
məhsulu olsun və burada “yalan” özünə yer
tapmasın. Bəli, əsl sənətkarlarda - Çexovdan
Mirzə Cəlilə, Dostoyevskidən Markesə, Kortasardan
İlyas Əfəndiyevə qədər böyük söz
ustalarında biz heç vaxt uydurma görmürük.
Çünki əsl sənətkarın bütün təxəyyülü
həyat həqiqətinə o qədər bağlı olur ki,
“uydurmalara” yer qalmır.
Nizami Cəfərovun Afaq Məsuddan
- onun müsahibələrindən gətirdiyi misallarda belə
bir həqiqət də var ki, Afaq Azərbaycan ədəbiyyatında
azman söz ustası olan babasından - Əli Vəliyevdən
fərqli - tamam başqa üslubda yazdı. Amma bu yerdə mən
Afaq xanımın atası Məsud Əlioğlunun o dövr
üçün modern bir ədəbiyyatşünas, tənqidçi
olduğunu da deməyə bilmərəm. Görünür,
Afaq xanımın tamamilə orijinal, hətta mən deyərdim,
Markesvari, Pamukvarı üslubu xeyli dərəcədə Məsud
Əlioğlu tənqidinin tələblərindən də
doğa bilər...
Nizami Cəfərovun
özünün elmi-filoloji, bir sıra məqamlarda elmi-fəlsəfi
həqiqətləri Afaq xanımın nəsrindəki bədii
həqiqətlə birləşəndə çox maraqlı
bir mənzərə alınır. Bu elmi-filoloji, elmi-fəlsəfi
təhlillər publisistikaya meyllənib bir az da emosionallıq kəsb
edəndə oxucu, bəlkə də, Afaq Məsuddan
haçansa oxuduğu hekayələrin, romanların fəlsəfi
həqiqətlərini axıradək anlaya bilir. Bu həqiqətlər
bəzən elə bölmələrin prelüdiyasındaca
özünü göstərir və oxucunun hər şeyi
anlamasına inam yaradır. Filoloji-fəlsəfi-publisistik
süzgəcdən keçən belə həqiqətlərdən
biri “Afaq Məsudun hekayə dünyası” adlanan birinci
bölmənin başlanğıcındadır:
“Azərbaycan
ədəbiyyatının, ümumən ədəbi-ictimai
fikrin tarixində yetmişinci illər altmışıncı
illərdən başlayan demokratikləşmə hərəkatının
ən məhsuldar dövrü idi. İsa Hüseynov (sonradan
Muğanna), Yusif Səmədoğlu, Anar, Elçin başda
olmaqla “yeni ədəbiyyat” artıq özünü təsdiq
etmişdi. “Köhnə ədəbiyyat”ın “fəhlə
qardaş”ilə “kəndli bacı”sı hələ yaşasa
da, heç bir ideya-estetik əhəmiyyət
daşımırdılar.
Və
Afaq Məsud ədəbiyyata bu “inqilab” illərində gəldi.
Fikrimizcə,
genotipoloji bir müqayisəyə ehtiyac var: Səməd
Vurğun, Rəsul Rza, İlyas Əfəndiyev. ... birinci nəsil
idi; sonra ikinci nəsil gəldi - Yusif Səmədoğlu, Anar,
Elçin... Afaq Məsudu İsa Hüseynovla müqayisə
etmək olar...
İsa
Hüseynov birinci nəsildən olmaq üçün gecikib,
Afaq Məsud isə üçüncü nəsildən
olmağa tələsib...”
Mən
indi Nizami Cəfərovun elmi təhlilindən bəlkə də
uzun görünə biləcək daha bir misal gətirəcəm.
Çünki belə misallar “Afaq Məsud
dünyası”nın elmi-fəlsəfi, elmi-publisistik keyfiyyətini
bir daha təsdiq edir:
“İlk
baxışda belə görünə bilər ki,
yazıçı ilk hekayələrində (eləcə də,
müəyyən mənada, bütün
yaradıcılığı boyu) öz üslubunu “qəliblərə
və məngənələrə” qarşı
çıxmaqla yaradır. Məsələ isə daha mürəkkəbdir...
Hər şeydən əvvəl ona görə ki, ümumiyyətlə
cəmiyyət “qəliblərsiz və məngənələrsiz”
yaşaya bilməz. Və Afaq Məsudun bir
yazıçı-mütəfəkkir olaraq etirazı
bütövlükdə “qəliblərə və məngənələrə”
deyil, onların əsassız, məntiqsiz və qeyri-humanist
formalarına, üsullarınadır. Bu etirazlar bir də ona
görə maraqlıdır ki, mövcud mənəvi-əxlaqi
(ümumən ictimai-humanist) kanonların mahiyyətinə
nüfuz edərkən hansısa daha məqbul ideal modellərin
təsdiqinə emosional cəhdlərlə müşayiət
olunur, həyat hadisələri psixoloji paralelizm, zəngin idrak
müqayisələri kontekstində
araşdırılır...
Hər
hansı yazıçının ideya-estetik mövqeyinin
(üslubunun!) özü kanon deməkdir... Məsələnin
mahiyyəti isə burasındadır ki,
yazıçının mövcud trafaretlərə
qarşı düşünüb və ya təhtəlşüur
şəkildə (bunun özü də fövqəl bir
düşüncə tipidir) tapdığı kanonlar nə dərəcədə
harmonik, bəşəri və perspektivlidir...”
Afaq Məsudun
ilk hekayələrindən “Tutuquşu”, “Öldürdülər”dən
başlamış “Şənbə gecəsi”, “Uydurma”, “Tək”,
“Qəza”, “Dovşanın ölümü”, “Müvəkkil
Vaysman”, “Can üstə” və s. fundamental hekayələrinə
bələd olan hər kəs N.Cəfərovun
aşağıdakı fikrinin nə qədər həqiqət
olduğunu etiraf etməyə bilməz: “Afaq Məsudun ilk hekayələrindən
başlayaraq, demək olar ki, bütün
yaradıcılığını bürüyən
“ölüm kabusu” onun ideya-bədii dünyasını anlamaq
üçün, əgər belə demək mümkünsə,
universal bir motivdir”. Alimin bu həqiqəti onun sonrakı təhlillərində
açılır, amma Afaq nəsrinə bələd olanlar
üçün elə bu fikrin özü filoloji bir kəşf
kimi çox maraqlıdır.
Mən də
əlavə etmək istərdim ki,
Afaq Məsud olumun və ölümün,
varlığın və mistik
dünyanın insan psixologiyasının ustalıqla ifadəsində
çox böyük yaradıcılıq manerasına sahibdir.
Həm də, məncə, ilk növbədə hekayələrində.
A.Çexovun alman ədəbiyyatşünas müasirlərindən
biri deyirdi: “Biz oturub uzun-uzun, yorucu romanlar
yazdığımız bir vaxtda, rusiyalı Çexov
özünün kiçik həcmli hekayələri ilə
dünyanı heyran qoymaqdadır”. Bu fikri xeyli dərəcədə
Afaq Məsudun da hekayələrinə aid etmək olar.
“Afaq Məsud
dünyası” öz orijinal romanları ilə yeni nəsrin
maraqlı nümunələrini yaratmış bu
yazıçının roman formatı ətrafında da ciddi
elmi təhlillər aparır. Əvvəlki bölmədə
olduğu kimi, burada da Afaq Məsud nəsrinin roman dövrü
bütün çalarları - inkişaf, intişar və
ustad dövrü təhlil edilir. Yazıçının ilk
romanı “Qarğış” ətrafında polemika və
mübahisələr, tənqidin ehmal iradları
xatırlanır. Hiss olunur ki, alim-filosofu
yazıçının “Dəfn” romanı daha çox
maraqlandırıb. Çünki “qədim hind fəlsəfəsindəki
“hər bədbəxt hadisə- insanın
özü-özünü cəzalandırmağıdır”
postulatına söykənən bu fikrin (romana epiqrafın) dərin
məzmun - mündəricəsi qəhrəmanın
bütün hisslərinə, düşüncələrinə
və ümumən varlığına hakim kəsilir...” Bu elmi-filoloji, elmi-fəlsəfi
fikrin özü romanın mahiyyətini dərindən
anlamağa imkan verir...
Müəllif
Afaq xanımın digər bir maraqlı romanına -
“Üzü işığa” əsərinə keçidə
sadə bir kontent düşüncə ilə başlayır:
“Üzü işığa” romanı ölüm
yatağında olan bir qadının yaşantıları -
düşüncələri, həyəcanları, tərəddüdləri
üzərində qurulmuşdur”. Romanın mahiyyəti dəqiq
ifadə edilmişdir. Qeyd edim ki, bu roman öz ideyası və
bir qədər də fani dünyaya baxışı ilə
rus altmışıncılarından olan Valentin Rasputinin “Son
macal” (“Posledniy srok”) povesti ilə
bərabər tutula bilər. Fərq burasındadır ki, “Son
macal”dakı ana birbaşa rus xarakterinə bürünüb
rus kəndinin tipik qadınıdırsa, “Üzü
işığa” romanındakı ana tipik azərbaycanlı
qadın və həm də bəşəri ümumiləşdirmə
mahiyyəti daşıyan bir insan kimi fərqlənməkdədir.
Nizami Cəfərov ölüm yatağında olan bu ananın
mükəmməl obrazını yaratmış romanı bir
neçə səhifədə aça bilmişdir.
Beləcə,
kitab müəllifi haqqında bəhs etdiyi ayrı-ayrı
romanları təhlillərdə
bəzən bir sətirdə elə maraqlı
düşüncələr ifadə edir ki, bu sətirlər
bizim üçün bir tərəfdən əsərə
elmi münasibətin orijinallığı, digər tərəfdən
məzmuna verilən dəqiq qiymət kimi maraqlı
görünür. Məsələn, Nizami Cəfərova
görə Afaq xanımın “İzdiham” romanı onun ən
orijinal əsəridir. Və bu orijinallığın alt
qatında olan məna dünyası elmi təhlildə öz əksini
belə tapır: “Əsəri oxuyub qurtarırsan, daha
doğrusu, udursan və onda görürsən ki, daxilində,
ruhunda yazıçının səni köklədiyi hadisələr
artır, törəyir, şaxələnir, gözlərin
qarşısında canlı, izdihamlı insan (və ovqat,
tipaj, maska) mənzərələri oynaşır,
sayrışır, sürətlə bir-birini əvəz edir,
bərq vurur... Və sönür... Yerində isə qəribə
bir hiss giziltisi qalır...” Burda bir məqam da maraqlıdır.
Afaq Məsud “İzdiham”ı poema adlandırıb. Əlbəttə,
ədəbiyyat tarixində Qoqolun nəsrlə
yazdığı “Ölü canlar” əsərini poema kimi,
A.Puşkinin nəzmlə yazdığı məşhur
“Yevgeni Onegin”i roman kimi təqdim etmələri məlumdur. Nizami
Cəfərov Afaq xanımın əsərini daha dəqiq ifadə
edərək “roman-poema” formatında araşdırır və
səbəbini də bu əsərin “zahirən rahat, təmkinli,
daxilən isə gərgin bir poetik (kursiv mənimdir - C.M.)
intonasiya-sintaksislə” başladığını deyir və
gətirdiyi uğurlu misal bu fikrin dəqiqliyinə şübhə
yeri qoymur.
Kitabda yazıçının “ən çox müzakirə obyekti olmuş” “Azadlıq” romanı ətrafında da maraqlı təhlillər var.
“Afaq Məsud dünyası”nın süjet xətti bu sənətkarın dramaturgiyasına nəzər salan üçüncü bölmə ilə başa çatır. Bu yerdə Afaq xanımın “Can üstə”, “O məni sevir”, “Qatarın altına atılan qadın”, “Kərbəla”, “Həllac Mənsur” kimi dram əsərlərinin səhnə həyatı və estetik dəyərləri barədə maraqlı təhlillər aparılır.
Belə bir fikri də qeyd etmək istərdim ki, “Afaq Məsud dünyası” bir tərəfdən istedadlı yazıçının həm bədii dünyasını, həm də sənətkar şəxsiyyətini yaxından tanımağa xidmət edirsə, digər tərəfdən monoqrafiya müəllifinin özünün də elmi-filoloji, elmi-fəlsəfi dünyasını qiymətləndirməyə əsas verir.
Kitabda Nizami Cəfərovun ədəbiyyatşünaslığa,
bədii yaradıcılığın ən ciddi parametrlərinə,
bütövlükdə sənətkarlığın uca
nöqtələrinə müraciəti və bütün
bunların elmi təhlillərini təqdim etmək
baxımından elə postulatları var ki, bunlar ədəbiyyatımızın
dünəninə yenidən işıq salmaq, bu
gününü dəyərləndirmək və təhlil
etmək, sabahının proqnozlarını vermək
baxımından mükəmməl savada malik bir alimin
özünün də yaradıcılıq göstəricisidir.
Afaq Məsud dünyasının böyüklüyü və
mükəmməlliyi də orasındadır ki, bütün
bunlara parlaq bir güzgü tutmağa layiq illüstrativ fakt səviyyəsindədir.
Cahangir MƏMMƏDLİ
525-ci qəzet.- 2016.- 19 noyabr.-
S.14-15;23.