Zərrələrin yallısı -
"İşığa gedən yol"
"Dilinin
altında saxlanan insan,
Dilinin üstündə özün özünsən".
X.A.ÖZTÜRK
Artıq geniş ictimaiyyətə məlum olduğu kimi
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
yazıçı-publisist Sona Vəliyevanın
"İşığa gedən yol" tarixi-sənədli
romanı işıq üzü görüb.
Sona Vəliyevanın yaradıcılığına
çox yaxından bələd olduğum üçün
onun bu kitabını da əldə etməkdə maraqlı
idim. Zira müəllifin uzun illərdən bəri bu roman
üzərində çalışdığını
özündən eşitmişdim.
Kitabı müəllifdən hədiyyə qəbul edən
gün ilk otuz səhifəsini birnəfəsə oxudum. Lakin mütaliə
adətimə uyğun olaraq gündəlik oxumaq normam bitdiyindən
kitabı vərəqləməyə başladım və nəzərlərim
348-ci səhifədə rast gəldiyim Məhəmməd
Ağa (Şahtaxtınski) adının üstündə
dayanaraq sətirləri qovmağa başladım. Bu barədə
az sonra davam edəcəyəm.
...Əvvəlcə bunu qeyd etməliyəm ki, əslində
oxucuya roman kimi təqdim olunan bu əsər özündə
bir sıra mühüm xüsusiyyətləri cəmləşdirən
Azərbaycan tarixinin aydınlaşma dövrünə aid
salnamədir.
Burada XIX əsrin sonlarından başlayaraq Azərbaycanda
cərəyan edən ictimai-siyasi və mədəni proseslər,
ötən əsrdə ölkəmizin ümumi həyatına
dair mühüm məqamlar, nəsillərin yadigarı olan adət
və ənənələrimiz və sair məhz tarixi faktlar əsasında
böyük ədəbi ustalıqla təsvir olunur. Ailə
başçılarının, o cümlədən, evdəki
qız-gəlinin, ev xanımlarının
nümunəvi davranışı, ata-oğul münasibəti,
baba və nənənin tükənməz nəvə sevgisi,
ailədəki bütün qarşılıqlı xoş
münasibətlər tendensiyasında bir-birindən maraqlı
məqamları oxucu ilə səmimi ünsiyyətə girir. Ədəb-ərkan, səxavət, ədalət, Vətən
sevgisi, milli şüurun inkişafı məsələlərində
istifadə olunmuş çoxsaylı ifadələr, el məsəlləri
əsərin milli koloritini anbaan artırır.
"İşığa
gedən yol" salnaməsi azərbaycançılıq məfkurəsinin
çiçəklərindən çəkilən bal şirinliyində bir yaradıcılıq
nümunəsidir. Burda hər şey vətən,
torpaq, millət, bəşəri hisslər, dünyəvi dəyərləri,
inkişaf və tərəqqi anlamını təmin edən
elm çalarlarında inkişaf edir. Əsərin
süjet xəttində insan zəkasının
inkişafına aid bir-birindən həssas və vacib şərtlər
öz əksini tapır ki, bu da davamlı olaraq yüksələn
xətlə irəliyə doğru hərəkətdədir.
Kiçik Həsəni Zərdabi zirvəsinə
aparan yolun çiləsi kitabın giriş səhifəsində
o qədər böyük məharətlə qələmə
alınmışdır ki, əsərin əsas qəhrəmanının
zəka nuru oxucu könlündə Günəşə
çevrilir. Əsəri oxumağa davam
etdikcə insanda belə bir qənaət əxz olunur ki, insan
kainatın bir parçası deyil, insan özlüyündə
bir kainatdır. Odur ki, zəka və
düşüncəsi bioloji varlığından daha sürətlə
gəlişən Həsənin ağzından çıxan
heç bir hikmətli söz və ifadə oxucuda təəccüb
yaratmır. Çünki doğru söz,
elə doğrunun özüdür. Və
yaxud, həqiqət güclüdür, amma onu ortaya
qoymağın yolu düz olmalıdır.
Sona xanım Vəliyevanın "İşığa
gedən yol" tarixi-sənədli romanının ən
mühüm səciyyəvi cəhətlərindən biri də
Həsən bəy Zərdabinin Azərbaycan Milli Mətbuatının
banisi statusundan daha yüksək zirvələrdə olan tarixi
şəxsiyyət simasında verə bilməsidir. Müəllif
böyük istedadla Həsən bəy Zərdabini sadəcə
Azərbaycan Milli Mətbuatının banisi obrazından
çıxararaq onun əlçatmaz zirvədə olması
barədə oxucuda tam şəkildə aydın təsəvvür
yarada bilmişdir. Romanda cərəyan edən
bütün proseslərdə müəllif öz qəhrəmanını
kiçik yaşlarından əzizləyə-əzizləyə
hamının ehtiram etdiyi Həsən bəy Zərdabi zirvəsinə
qədər addım-addım yüksəldir. Bu yüksəlişdə təsadüf yoxdur. Müəllif yeniyetmə Həsəni çirkabdan,
pis olan hər bir şeydən məharətlə qoruyaraq onun əsl
kişilik xüsusiyyətlərini, mərdliyini,
qayğıkeşliyini və cəsarətini bir-birinə
bağlı şəkildə tərənnüm edir. Müəllif böyük ədəbi ustalıqla Həsən
bəyin milli xüsusiyyətlərini tərənnüm etməklə
gənc nəsil qarşısında çox səmimi bir
şəkildə ana öyüdü verir. Tələbə Həsənin düşüncəsində
formalaşdırılaraq oxucuya təlqin edilənlər tərbiyəvi
əhəmiyyət daşıyır və olduqca nəsihətvericidir.
Əsəri oxuyarkən istər-istəməz
böyük Mirzə Cəlilin "Anamın
kitabı"ndakı məşhur obrazları göz
önünə gətirməli olursan. Mirzə Cəlilin
məktəbinin davamçısı Sona Vəliyeva ustad
yazıçının böyük arzusunu həyata
keçirərək "Anamın kitabı"ndakı milli
obrazın əsl təsvirini yarada bilmişdir. Rəhim bəyin,
rus dilini bilən, bu dildə elm alan ailə
üzvləri milli hisslərini, milli düşüncəni
qorumaqla nümunəvi obrazlar silsiləsi kimi tərbiyəvi
xarakter daşıyır və onların hər biri ailə
idarə etmə mədəniyyətinin inkişafı
baxımından səciyyəvidir. Sona Vəliyeva
öz ustadından tamamilə başqa bir metodla elmli bir ailənin,
ocağın sağlam düşüncəsini oxucuya
çatdırır. Rəhim bəy şəcərəsi
elm və təhsil sevgisi ilə yaşayır. Bu evdə sabaha olan bütün ümid və inam məhz
elm və təhsil üzərində köklənib. Yaxşı deyiblər "Su axıb çuxuru
tapar". Evin qarabağlı gəlini də
öz elmi ilə əsərdəki aydınlaşma prosesinə
doğru açılan milli cığırdakı şəffaflığı
qoruyur. Təsadüfi deyildir ki, Rəhim bəy
gəlini Mənzər xanımın elmli olmasından qürur
duyur, öyünür.
Romanda xüsusilə diqqəti çəkən məsələlərdən
biri də azərbaycanlı ailələrdə doğma
insanların itkisinin yaratdığı sarsıdıcı
mühitin təsviridir. Kiçik Həsənin ata, Mənzər
xanımın ər itkisinə münasibətləri o qədər
həssaslıqla verilmişdir ki, bu bölümləri oxuyarkən
duyğulanmamaq mümkün olmur. Amma
müəllif, oxucuya kədəri qarşılamağı
yaşatdığı kimi "həyat davam edir!"
anlayışını da aşılamağı bacarır.
Bu mənada kədər və nisgil ardından
mübarizlik hissi üzücü məqamları sürətlə
arxada qoyur.
Ziyalılar və böyüklər adından səsləndirilən
nəsihətlər, tərbiyəvi söhbətlər bir
qayğıkeş ana arzuları kimi oxucunun xoş
ovqatını durmadan artırır.
Müəllif XIX əsr Azərbaycan aydınlarının
qədim Naxçıvanın Şahtaxtı kəndində
Şahtaxtınskilər sülaləsinin ata ocağına
toplamaqla tarixi prosesləri əks etdirən parlaq bir lövhə
yaradır.
Şahtaxtı kəndindəki isti yay günlərinə
özünəməxsus sərinlik gətirən Şəril
düzünün mehi ilə Muğan düzünün
isti yeli eyni koloritli sevgidə əzizlənir. Məhz
buna görə də, salnaməçinin iki qeyri-oxşar
iqlimə olan məhəbbət vəhdəti Azərbaycanın
hər bir daşına, kəsəyinə,
çınqılına olan tükənməz eşqin təzahürü
kimi ortaya çıxmışdır. Kitabın
əvvəlində isə müəllif Təbriz,
Şamaxı və Qarabağ sənətkarlarının
Muğan torpağında bir araya gətirmişdi. Bu iki bölgədəki məlum
görüşdürmələr Azərbaycanın
bütövlüyünü xarakterizə edən ülvi bir
istəyin göstəriciləridir.
İnsan
varlığında od, torpaq, hava və su
ünsürlərinin rolu fəlsəfəsini əsas tutan
müəllif öz qəhrəmanlarının Azərbaycan
adlı yurdun hər qarışında dolandırmaqla və
yaxud Azərbaycana aid varlıqları onun ətrafına gətirərək
düşüncə xəlbirindən ələməklə
azərbaycançılıq məfkurəsinin mahiyyətini
öz arzu və istəkləri ilə yeni bir formada oxucuya təqdim
edir. Burada milli məfkurənin əsaslarını
Azərbaycana olan ülvi məhəbbət təşkil edir.
Böyük filosof-şair Məmməd Arazın təbiri ilə
desək: "Vətən mənə oğul desə, nə dərdim!.."
Məlum olduğu kimi dünya ədəbiyyatında,
çox məşhur olan əsərlərdə yuxu görmələri
və qarabasmalar, onların yozumları barədə
maraqlı, oxucu üçün
düşündürücü olan təsvirlər vermişlər. Yuxu görmələri
və qarabasmaların insan taleyi üçün, baş verəcək
hadisələr barədə əvvəlcədən xəbər
verən anlayış kimi insan düşüncəsində
öz əksini tapmışdır. Böyük
filosof-yazıçı İsa Hüseynovun, təbrizli
mütəfəkkir Şeyx Ensarinin, eləcə də
dünyanın bir çox məşhur ədiblərinin
ölməz əsərləri yuxugörmələr və
qarabasmalar barədə insanı, oxucu qəlbini öz təsirinə
salan məqamlarla zəngindir. Azərbaycan
yazıçı və şairləri də zaman-zaman öz
yaradıcılıqlarında bu taktikadan istifadə etmişlər.
"İşığa gedən yol" əsərində
isə yuxugörmə anlayışına tamamilə yeni bir
baxışdan yanaşılır. Əvvəla
bu əsərdə Rəhim bəy yuxusunu müqəddəs
torpaqda görür. Təbii ki, Məkkə
ziyarətində görülən yuxu müqəddəs anlam
daşımalıdır. Yazıçı
bütün bu məqamları böyük məharətlə
inkişaf etdirir. Armud ağacı, onun
qızıl və gümüşdən olan meyvələri,
şəffaf yarpaqlar, yerə səpilmiş meyvələrin
nur çiləməsi kimi məsələlər kitabın
adı və məzmunu arasında qırılmaz körpü
yaradır. Ümumiyyətlə,
yazıçının yuxu təsvirləri romandakı
proseslər arasında yumşaq bir əlaqə yaradaraq hadisələrin
inkişafını sürətləndirməklə bərabər
oxucuda qəhrəmanının gələcək nailiyyətlərini
görmək ümidi yaradır. Gimnazist Həsənin
yuxusunu onun babasının müqəddəs torpaqdakı
yuxusunun davamı kimi də dəyərləndirə bilərik.
Onun Moskvadakı yuxusu isə zamanında
eşitdiyi ibrətamiz nəsihətlərin düşüncəsinə
əbədi yol açmasının təsviridir. Yuxunun insan ovqatına təsirinə fəlsəfi
yanaşmaya dünya şöhrətli yazıçı
Dostoyevskinin əsərlərində də rast gəlirik.
Dostoyevskinin "İnsancıqlar" əsərində
Makar Devuşkinin gördüyü yuxu bədii ideyanın
açılışına əsrarəngiz gözəllik gətirir
və əsəri daha oxunaqlı edir. Sona
xanımın "İşığa gedən yol" əsərində
yuxunun Rəhim bəydə yaratdığı əhval-ruhiyyədə
oxşar cəhətlər görə bilirik. Rəhim bəyin yuxusunu Məkkədə görməsi
fikri və ideyanı fərqli çatdırılmağın
ruhsal təsirə malik bədii metodudur.Yuxunun qəlbində
yaratdığı misilsiz inamı yazıçı böyük
bədii ustalıqla müqəddəsləşdirməyi
bacarmışdır. Analoji müqayisəni
Puşkinin məşhur "Yüzbaşının
qızı" əsəri ilə də apara bilərik.
Qeyd etməliyəm ki, Sona xanım Azərbaycan, türk, ərəb,
tatar və fars dillərində nəşr
olunan şeirlərində də yuxu mövzusuna poetik
ustalıqla müraciət etmişdir.
Sona Vəliyeva Ulu Dədə Qorqudun "...Torpağın yiyəsi olmaq üçün iki şərt var: Bir odur ki, bu torpağı gərək əkib becərəsən, o birisi odur ki, torpağı yağılardan qoruyasan. Əgər torpağı əkib becərmədin qorumağa dəyməz, torpağı qoruya bilmədin əkib becərməyə dəyməz" nəsihətini özünün pak arzuları, dəyişməz prinsipləri ilə böyük ustalıqla davam etdirərək yazır: "Torpaq mülkdür. Ata-babadan bir-birimizə miras qoyduğumuz mülk! Amma var-dövlət o deyil, Əsl var-dövlət atanın övlada verdiyi təhsil, tərbiyədir..." Bəli, torpağın qorunması bir tərəfdən qeyrətə bağlıdırsa, digər tərəfdən savada və ağıla söykənir. Bunların isə əsası ailədən başlayır.
Yeri gəlmişkən, qeyd etmək istəyirəm ki, yazıçı roman boyu böyük ustalıqla Azərbaycan tarixi, mədəniyyəti, xalq yaradıcılığının inciləri, milli yaradıcılıq xüsusiyyətləri, zəngin mətbəx rəngarəngliyi barədə mühüm məqamları əlaqəli şəkildə, məhz yerində oxucuya çatdıra bilir. Rusiyalı məmurların Azərbaycan mətbəxinə heyranlığı, Şamaxının qədim və yaxın tarixi, Ərdəbil xalçalarındakı şifrəli yazılarına dair məlumatlar bütün bunlara əyani misaldır. Bu məhz onun göstəricisidir ki, müəllif el adətlərinə, mənəvi dəyərlərə, mətbəx mədəniyyətinə dair dərin bilgiyə sahibdir. O həm də təkcə öz millətinin dəyərlərini yox, başqa xalqların da külturunu həm bilir, həm də ehtiramla yanaşır. Həsənin Moskvadakı xəstəlik səhnəsinin qurulmasında şahidi oluruq ki, yazıçı böyük sevgi ilə Qafqaz və Slavyan xalqlarının yemək nümunələrini bir süfrəyə gətirərək əslində əsaslı bir şəkildə millətlərin mətbəx mədəniyyətləri arasında qədim qohumluq əlaqələrini gündəmə gətirir. Müəllif Qafqazda sülhün və xalqlar arasında dostluğun əhəmiyyətinə böyük önəm verərək ciddi çağırışlar edir. O, azərbaycanlı olmağından qürur duyduğunu nə qədər ustalıqla nümayiş etdirə bilirsə, qafqazlı olmasından da iftixar keçirdiyini də bir o qədər məharətlə çatdıra bilir. Tarixi şəxsiyyətlərin dili ilə gimnazist və tələbə Həsən haqqında deyilən dəyərli fikirlərlə müəllif öz yenilməz qəhrəmanını bir qafqazlı azərbaycanlı kimi əzizləyir, onu bir ata, doğma qardaş məhəbbəti ilə səmimiyyətlə uca tutur. Unudulmamalıdır ki, hesaba çəkilmədən, hesaba çəkmək qələbənin yarısıdır.
Tarixi proseslər, yer və insan adları, görkəmli şəxslər, onların ailə üzvləri və həyat tərzləri, daşıdıqları vəzifələr müəllif tərəfindən bir tarixçi dəqiqliyi ilə qələmə alınmışdır. Nikolay Nikolayeviç (Fərəc bəy Ağayev), Sergey Mixayloviç Solovyov, Vilhelm de Rubrik, Sultan Mahmud Qazan xan, Heydərqulu xan Kəngərli, Məmmədəli bəy Vəliyev, Vissarion Qriqoryeviç Belinski, I Nikolay (Palkin), Nikolay Mixayloviç Karamzin və digər tarixi şəxsiyyətlər barədə romanda verilən məlumatlar Sona xanımın bədii yaradıcılığına xüsusi bir dəyər verir və bütün bu məlumatlar etibarlı mənbə statusunu qorumaqla tədqiqatçılar üçün yardımçı xarakter daşıyır. Kitabda adları çəkilən tarixi şəxsiyyətlər, onların xarakterləri, prinsipləri, həyat tərzləri və sair barədə yazılanlar müəllifin böyük zəhmətlə əldə etdiyi tarixi araşdırmalarının və axtarışlarının real nəticəsidir. Sona xanım bu şəxsiyyətlərin hər birinə, o cümlədən, hiss və duyğularına təcrübəli psixoloq həssaslığıyla yanaşmağı bacarmışdır. Romandakı ibrətamiz ifadələrdən birinə müraciət edək:"Bu dünyada insan əsəbləri üçün şübhələr qədər zərərli heç nə yoxdur".
Müəllif böyük məharətlə "falaqqaya", "hövlnak", "məcməyi", "covkan-kəbir", "muska", "rüsxət", "urvat", "qanovuz", "müsamirə", "sivri əlifba", "xardal", "umac", "yovşan" kimi dilimizdə köhnəlmiş, "arxaik" və yaxud çox gec-gec rast gəlinən sözlərdən istifadə etməklə əsərin tarixiliyinə böyük önəm qazandırır. "Elm" və "təhsil" müəllifin ən çox istifadə etdiyi sözlər sırasında öz liderliklərini qoruyurlar. Müəllif çağırış edir ki, hansı xalqa məxsus olmasından asılı olmayaraq milli-mənəvi dəyərlər, əlalxüsus elmlə təhsillə dair ənənələr, elmə bağlılıq hamı üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli, bütün bəşəriyyətə faydalıdır.
Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan aydınlaşmasında heç vaxt külə dönməyən ocaqdır. Onun yaratdığı irs əbədiyyətə doğru şölə saçır, nur çiləyir, yol göstərir. Müəllif də məhz bu həqiqətlər əsasında romana ad seçmişdir "İşığa gedən yol". Bu yol üzərində zərrələr yallı tutmuşdur. Müəllif olduqca incə üsulla ustad qəzetçinin cənazəsin sönməyən nur təsvirində verir. Azərbaycanın ən görkəmli simalarının şəxsiyyəti məhz bu nurun şöləsində daha da parlaqlaşır.
Və nəhayət, kitabın üz qabığının məzmunu və poliqrafiya keyfiyyəti onun adı ilə tam şəkildə mütənasibdir. Bundan başqa, düşünürəm ki, nəşrin məhz "Zərdabi LTD" MMC tərəfindən çap edilməsi də özündə dərin mənəvi məna əks etdirir. O cümlədən, kitabda müəllifin avtobioqrafiyasının yer almaması Sona xanımın Həsən bəy Zərdabi başda olmaqla Azərbaycan ziyalısı qarşısındakı son dərəcə səmimiyyəti sayğı duruşu, təvazökarlığıdır. Təvazökarlığın müqəddəs məqam olduğunu anlamaq və həyat fəlsəfəsinə çevirmək hər zaman insana başucalığı gətirir! Təvazökarlıq sözə, ədəbiyyata, milli mənə xidmət eləyən insanların könül ibadətidir. Başınız həmişə zirvələrdə olsun!
Heç şübhəsiz ki, Sona Vəliyevanın "İşığa gedən yol" romanı son iki əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatında ərsəyə gələn ən qiymətli əsərlərdən biri kimi tarixə vəsiqə qazanacaqdır. Müəllifi böyük səmimiyyətlə təbrik edir, məqsədyönlü fəaliyyətində daha böyük uğurlar arzulayıram.
İstanbul, 16 oktyabr 2016
Sabir ŞAHTAXTI
siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, yazıçı-publisist
525-ci qəzet.-
2016.- 22 noyabr.- S.7.