Bəkir Çobanzadənin Budapeşt şeirləri

XX yüzillikdə Azərbaycan və keçmiş SSRİ-nin digər türk respublikalarında türkologiya elminin görkəmli simalarından biri kimi tanınan professor Bəkir Çobanzadə doğma Krım-tatar ədəbiyyatının tarixinə həm də özünə məxsus poetik dəsti-xəttə malik şair kimi daxil olub.

Onun bədii yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü gənclik illərinə - Budapeşt universitetində ali təhsil aldığı dövrə təsadüf edir. Müəllifin mətnləri əldə olan 84 şeirindən 55-i 1917-ci ilin yanvar ayından 1920-ci ilin martına qədər Macarıstan paytaxtında qələmə alınıb.

Budapeştdən gənclik dostu Həmdi Atamana göndərdiyi 20 may 1917-ci il tarixli məktubda Bəkir Çobanzadə poeziyaya müraciətinin səbəblərini açıqlayaraq yazırdı: “Hər halda bizdə ədəbiyyat və şerin rolu, heç bir millətinki ilə müqayisə edilməyəcək dərəcədə böyük olacaq. Ən azı qarşıdan gələn iki-üç əsr ərzində...

Coğrafi və etnoqrafik vəziyyətimiz olduqca bərbaddır. Tarixi keçmiş və sərvətləri baxımından böyük bir millət olan türk-tatarlar hər yerdə azlıqda qalmış və əcnəbi təsirlər altına düşmüşlər. Buna qarşı ən böyük çarəmiz heç olmazsa, bir dil birliyinə nail olmaqdan ibarətdir”.

Dil birliyini gerçəkləşdirməyin ən mühüm yollarından biri onun nəzərində bədii söz, ədəbiyyat idi. Tələbə-şairin əksəriyyəti hələ kifayət qədər bişməyən, poetik baxımdan təkmilləşməyən şeirləri də ilk növbədə bu ideyaya xidmət edirdi. Etiraf olunmalıdır ki, Budapeşt şeirlərinin bir çoxu sadəcə ilkin variant, eskiz xarakteri daşıyırdı. Güclü hisslər hələ öz adekvat obrazlı-poetik əksini tapa bilməmişdi. Təbii ki, müəllif “özü üçün” yazdığı şeirləri çap etdirəcəyi təqdirdə onların üzərinə yenidən qayıtmaq, dil, üslub, vəzn və qafiyə baxımından daha da təkmilləşdirmək, cilalamaq niyyətində idi. Amma buna imkan tapmamışdı. Dil məsələsinə gəldikdə Bəkir Çobanzadə ilk qələm təcrübələrini Krım-tatar türkcəsinin geniş yayılan Çöl dialektində (dəniz sahili sakinlərinin dialektindən fərqlilik üçün bu ad seçilmişdi - V.Q.) yazmışdısa, sonralar imkan daxilində ortaq türkcədən istifadəyə daha böyük önəm vermişdi.

"Budapeşt şeirləri"ni çapı onu həmişə düşündürmüşdü. 7 sentyabr 1917-ci ildə Həmdi Atamana məktubunda bu məsələyə toxunaraq yazırdı: “Sənə uzun bir şeirimi göndərirəm. Amma üzərində sənə ithaf olunduğu göstərilməyib. Əgər istəsən Budapeştdə yazdıqlarımın hamısını bir yerdə nəşr edərkən sənə ithaf eləyərəm. Hər halda bu parçanı diqqətlə oxumağınla bağlı tövsiyəm var. İçərisində bəzən ürəyini titrədən, gözlərini yaşardan duyğular tapacaqsan”.

Tələbəlik həyatının son ilində Bəkir Çobanzadə Budapeşt şeirlərini “Qaval səsləri” ümumi başlığı altında üç dəftərdə toplamış və çap üçün hazırlamağa başlamışdı. 1919 -cu il dekabrın 25-də gələçək kitabına kiçik, lakin həzin və təsirli müqəddimə də yazmışdı. Tam mətnini aşağıda gətirdiyim həmin ön sözdə deyilirdi:

“Mənim yazılarım heç bir şey göstərməsə də, qırılan, çökən, darma - dağınıq yaşayan, bəlkə də bu gün – sabah öləcək, yox olub gedəcək Krım tatarını, onun xətalarını, qüsurlarını, kədərini, duyğularını çox gözəl dilə gətirir. Bir gün tarix Krıma yar olsa, Krım tatarı öz soydaşlarını arasa, o zaman yazılarım ortaya çıxar.

Amma belə olmasa da, zərəri yox... Krım tatarının bunca şanı, şöhrəti, bayrağı, torpağı qeyb oldu, mənim bir neçə yuxusuz gecəm, kədərli günüm itsə nə dəyişəcək? Bu sətirləri yazmağımın verdiyi zövq, bəxtəvərlik mənə yetər. Tatarca bir kimsə danışmasa da, o yenə mənim üçün böyük bir sevinc və zövq mənbəyi kimi qalacaq. Çünki bu dildə qəhrəman xalqımın min illik sevincli-kədərli tarixi yatır, məğrur səsi eşidilir”.

Özünü ədəbiyyatda axtaranların çoxu kimi mən də uzaq yeniyetməlik və ilk gənclik illərində şeir yazmışam.

O sadəlövh dövrün onilliklər arxasında qalan təcrübəsinə, bir də Çobanzadə şəxsiyyətinə ehtirama güvənib onun bəzi şeirlərini Azərbaycan türkcəsində səsləndirməyə çalışdım. Bəkir Çobanzadə Budapeştdə təhsil həyatına düz yüz il əvvəl – 1916-cı ilin payızında başlamışdı. Yəqin ki, macar paytaxtının heç zaman dəyişməyən pozitiv aurası da tərcümədə yardımçım oldu. Hər halda son söz möhtərəm “525-ci qəzet” oxucularınındır...

Budapeşt, oktyabr 2016-cı il

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2016.- 29 noyabr.- S.7.