İlyas Əfəndiyevin romanlarında elat-tərəkəmə həyatının təsviri

Xalq yazıçısının "Geriyə baxma", Qoca" və "Üçatılan" romanları əsasında

Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yeri olan İlyas Əfəndiyev zəngin və çoxşaxəli bir yaradıcılıq yolu keçib.

Bədii nəsrin müxtəlif janrlarında qələmə aldığı çoxsaylı əsərləri hələ sağlığında yazıçıya böyük şöhrət gətirib.

İlk hekayələrindən tutmuş iri həcmli əsərlərinəcən İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında yeni ictimai quruluşun tərənnümü, ölkədə baş verən ictimai-siyasi proseslər və böyük dəyişikliklər, insanın cəmiyyətdəki yeri və yaşadığı mənəvi-psixoloji ovqat əsas xətt təşkil edib. Yazıçının insan həyatının fərqli cəhətlərinə işıq salan pyesləri uzun illər Azərbaycan teatr səhnəsində aparıcı mövqeyə malik olmuş, bütöv bir aktyor nəslinin yetişməsində danılmaz rol oynayib. Yazıçının bədii yaradıcılığında roman janrı xüsusi yer tutur və o, ədəbiyyatımızda həm də ustad bir romançı kimi tanınır.

İlyas Əfəndiyevin əsərlərinin belə canlı və həyati alınmasının başlıca səbəbi yazıçının xalqın həyatına, tarixinə, milli adət-ənənəsinə, dilinə dərindən bələd olması, janrından və həcmindən asılı olmayaraq qələmə aldığı hər bir əsər üzərində dönə-dönə işləməsi, ürəyinin bütün odunu bədii yaradıcılığa verməsiylə bağlıdır. Yazıçının əsərlərindəki lirik-romantik dil, həyat hadisələrinin real təsviri, ədəbi qəhrəmanların birbaşa həyatdan alınması və bu cəhətlərin obrazların bitkinliyi ilə çulğalaşması zəngin bir ədəbi mənzərə yaradır. Onun hər bir əsəri xalqımızın tarixin müxtəlif dönəmlərində yaşadığı həyatın ziddiyyətli məqamlarına, keçirdiyi mənəvi-psixoloji aləmə, gələcək arzu-istəklərinə güzgü tutur.

Əsərlərindəki mövzu rəngarəngliyi, aydın ideya, bitkin obrazlar və xarakterlər fərqliliyi yazıçının sənət kredosunu təşkil edir. Bədii yaradıcılığında Azərbaycan xalqının tarixi keçmişinə dönə-dönə müraciət edən İlyas Əfəndiyevin romanlarında tərəkəmə-elat həyatının təsviri xüsusi bir yer tutur. Bu da təbii bir anlamla bağlıdır. Çünki vaxtilə iqtisadiyyatının əsasını aqrar təsərrüfat təşkil edən Azərbaycanın isti və Aran iqlimində yaşayan əksər rayonlarının sakinlərinin başlıca məşğuliyyəti heyvandarlıq olduğundan, əhalinin öz mal-qarasını yazda yaylağa çıxarıb, payızda qışlağa dönməsi uzun illər boyu dəyişməz bir həyat tərzinə çevrilib. Özü də belə bir mühitdə böyüyən yazıçı sonralar uşaqlıqda görüb şahidi olduğu, yaddaşına həkk olunmuş, böyüklərdən eşitdiyi hadisələri, əhvalatları qələmə alaraq olduqca poetik bir dillə bədii sözün yaddaşına köçürməklə qiymətli sənət nümunələri yaradıb. Yeri gəlmişkən, dünya ədəbiyyatının çox böyük korifeyləri də uşaqlıq xatirələri ilə bağlı ədəbiyyatın qızıl fonduna düşən nəhəng sənət əsərləri yaratmışlar və tarixən bu xətt ədəbiyyatda bir ənənə şəklində davam edib. Bu baxımdan İlyas Əfəndiyevin bir növ uşaqlıq dünyasının xatirələri kimi ərsəyə gəlmiş "Geriyə baxma, qoca" və "Üçatılan" romanlarında tərəkəmə-elat həyatı olduqca qabarıq, ətraflı və real boyalarla əks olunub.

"İlyas Əfəndiyevin ən "avtobioqrafik əsəri" hansıdır? - Adətən, bu suala cavab olaraq "Geriyə baxma, qoca!" əsərinin adını çəkirlər. Yox, onun bioqrafiyasından da çox şəxsiyyətinə, xarakterinə, taleyinə açılan pəncərəyə bənzəyən surətləri İlyas Əfəndiyevin bütün əsərlərində axtarmaq lazımdır.

... Obrazın özü kimi əsərin adı - "Geriyə baxma, qoca" sözləri də şərti səciyyə daşıyır. Axı İlyas Əfəndiyev həmişə irəlini görmək üçün geriyə baxmağın tərəfdarı olub, gələcəklə keçmiş arasında bir körpünün üzərində dayanaraq, həyata və insanlara buradan boylanıb baxıb; geriyə, kökə, əcdada boylanmayanda isə nə şəxsiyyət, nə də xalq irəlini görə bilməz - onun bütünlükdə bədii yaradıcılığının məntiqi ilə ifadə olunan qanunauyğunluq bir də bu həqiqətdən ibarət olub. Bu əsərin özündə də İlyas Əfəndiyev həmin həqiqətə sadiq qalır və geriyə baxa-baxa irəliyə hərəkət edir".

"Geriyə baxma, qoca" romanı "Möhnət qocanın nağıllarıyla başlayıb, balaca Muradın söylədikləri ilə davam edir. Əsər elə ilk cümləsindən oxucunu tərəkəmə-elat həyatına çəkib aparır: "Uca dağlı, bağlı-bağatlı, aranlı-yaylaqlı Qarabağda "Kürdoba" deyilən bir tərəkəmə obası var idi. Adamları təmiz azərbaycanlı olan bu tərəkəmə obasına niyə "Kürdoba" deyirdilər, məlum deyildi.

Kürdobalılar "Qarabağ cinsi" adlanan quyruqlu qoyunlar, hər biri iyirmi pud yük götürən nərlər saxlayardılar, ceyran ayaqlı Qarabağ atları minərdilər.

Qışda qışlaqda olardılar, yazda hər tərəfi qıpqırmızı lalə olan, min cür çiçək dolu otu dizə çıxan, göz işlədikcə uzanıb gedən Haramılara köçərdilər. Qoyunlar südlü-sünbüllü otlardan yeyib doğardılar, arvadlar pendir tutardılar, nehrə çalxardılar, bulama suluq bişirərdilər. Yay yaxınlaşanda, Haramıların otları saralanda fərməşlər qovlanıb dəvələrə yüklənərdi, atlar yəhərlənərdi və el yaylağa köçərdi. On gün-on gecə köç yol gedərdi. "Gəyən" deyilən düzdə igidlər cıdıra çıxardılar. Bütün atları ötüb-keçən at mahalda ad çıxarardı, sorağı ellərə yayılardı".

Əsərdə əsasən Arazboyu tərəkəmə-elat camaatının həyatı, məişəti, yaşadığı gündəlik qayğılar, mənəvi-psixoloji ovqat təsvir olunsa da, romanda bu hadisələr fonunda XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi hadisələrə əhatəli şəkildə yer verilib.

Burada oxucu üç müxtəlif fərqli siyasi sistemin - çarizm müstəmləkəsi, Xalq Cümhuriyyəti dövrü və bolşevik hakimiyyəti illərində Arazboyu camaatının, bunun timsalında da Azərbaycan xalqının o dönəmlərdə yaşadığı gündəlik həyat qayğılarının, çəkdiyi ağrı-acıların, məhrumiyyətlərin şahidi olur.

Çarizm zamanından danışarkən yazıçı feodal-patriarxal adət-ənənələrinin uzun müddət oturuşduğu Azərbaycan cəmiyyətinin Kürdoba timsalında mini bir modelini təqdim edir. Elə bir cəmiyyət modeli ki, bu cəmiyyətdə dövlət-hakimiyyət qanunlarından da güclü, ondan da təsirli, sözü keçərli bir toplum adəti formalaşıb və bu dairədən kənara çıxmağı kimsə ağlına gətirmir, çünki hər kim buna cəhd edirsə cəmiyyətdən çıxdaş edilib onun cəzasını da elə toplum özü verir.

"Hər obada böyük ağ keçədən qurulmuş bir ağ alaçıq, onun yan-yörəsində də qara keçəli komalar olardı. Ağ alaçıqda obanın sayılan varlı adamı, qara keçəli alaçıqlarda kasıblar yaşayardı, varlı gərək kasıbdan seçiləydi, obaya gələn yad atlı gərək biləydi ki, "bax, bu ağ alaçıq Hacı filankəsindir". Hacı filankəs də bütün obanın başçısı, ağsaqqalı olardı. Obanın bir adamına ayrı bir obadan sataşan olsaydı, demək o, oba başçısına sataşmış olurdu. Beləydi tərəkəmələrin qanunu...".

Oxucu romanda tərəkəmə-elat həyatını bir çox spektrlərdən müşahidə edir. Burada başlıca olaraq dəyişməz tərəkəmə-elat qanunları hökm sürür. Oba insanı gündəlik məişət qayğılarıyla yaşayır. Onun dolanışığı da, həyat tərzi də olduqca sadədir. O, ailə və toplum qarşısında müəyyən məsuliyyət daşıyır, ayrı-ayrı oba insanı ilə gündəlik qarşılıqlı münasibətdə olur, sabahkı günün tədarükünü düşünür.

Romanda diqqət müstəvisindəki əsas surətlərdən olan Kərbəlayı İbixan əsər boyu digər hadisələrin inkişafına da təsir göstərən və daim xatırlanan aparıcı obrazlardan biridir. Kərbəlayı İbixan obada sayılan, sözü keçən, ağıllı, çörəkli, qonaq-qaralı, qapıya gələni boş yola salmayan, köməksizə dayaq duran səxalı bir kişidir. Elə mahal murovu da onun ad-sanını eşidib Kərbəlayı İbixanı Arazboyu tərəkəmələrinə vəkil təyin edir.

"Yazıçının əvvəlki qəhrəmanları əgər daha çox əxlaqi keyfiyyətlərin təmsilçisi, ehtiraslı təbliğatçısı kimi çıxış edirdilərsə, onun son əsərlərindəki obrazlar həmin xüsusiyyəti qorumaqla yanaşı, ən yaxşı milli sifətləri də özlərində ehtiva etməyə çalışırdılar".

Romanda tərəkəmə kişiləri nə qədər qorxmaz, düşmən qabağında əyilməz, vurub-tutandırlarsa, qadınları da bir o qədər ailəcanlı, ağıllı, tədbirli, iş biləndirlər. Onlar təkcə kişinin qulluğunda duran, uşaq doğub böyüdən, evin-eşiyin yükünü çəkən, mal-heyvanın mənsilini yığıb-yığışdıran başıaşağı müsəlman qadını kimi təsvir olunmurlar. Tərəkəmə qadınları da kişilər kimi at minir, silah işlədir, yeri gələndə düşməndən qisas alır, cəmiyyətdə baş verən hadisələrdən ağıllı nəticələr çıxarır, sabahın tədbirini bu gündən tökürlər.

"Səkinə gördü ki, xanların, bəylərin uşaqları böyük-böyük məktəblərdə oxuyub rusun, firəngin dilini bilirlər, paqon taxıb böyük "nəçərnik" olurlar. Öz-özünə dedi: "Kərbəlayı İbixan bəy olmasa da, bəylərdən əskik kişi deyildi ki, niyə onun nəvəsi də oxuyub nəçərnik olmasın?".

Səkinə bunu fikirləşib, oğlu Bayramı bir dəvə yükü sovqatla apardı, Şuşa qalasına. Qarabağ xanzadələrindən olan Nəcəf ağa, Kərbəlayı İbixanı yaxşı tanıyırdı. Araz qırağındakı rəiyyətlərinə baş çəkməyə çıxanda həmişə Kərbəlayı İbixanın alaçığına düşərdi. Onun üçün ceyranlar, turaclar vurulardı, erkəklər kəsilərdi.

Səkinə dedi:

“Kərbəlayı İbixanın nəvəsini sənə tapşırıram, ağa! Özün bilirsən ki, biz haqq-say itirən döyülük, iltimasımız budur ki, onu böyük rus məktəbinə qoyasan, oxusun, zamana adam olsun".

Əsər əsasən Qarabağın iki obasının insanlarının kəsişən taleləri və sonrakı zamanlarda üzləşdikləri hadisələr üzərində qurulub. "Kürdobalılar"ın tale yolları onları Qarabağın "Kirs" deyilən meşələrində "Alyanlı" adlanan oba ilə qohum olmağa aparıb çıxarır. Kərbəlayı İbixanın törəmələri onun özü kimi sayılıb-seçilən bir kişinin - Bağdad bəyin ailəsi ilə qohum olur. Sonrakı hadisələr də bu iki oba insanının gələcək taleləri üzərində cərəyan edir.

(Ardı var)

İlham MƏMMƏDLİ

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.0- 2016.- 19 oktyabr.- S.4.