“Azərbaycan” qəzetində parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

Dəmiryolları birinci olaraq əskəri ehtiyacata xidmət etməli idi. Türklər burada olanda dəmiryol ələlümdə əskər üçün işliyor idi. Bunu da deməliyiz ki, əskəri işlər bir dəqiqə belə ləngə düşməyibdir.

Dəmiryol əskəri ehtiyaca münhəsir olduğuna görə sərnişin və yük qatarı üçün çox az vaqon və paravoz qalmış idi. Əhali ehtiyacı üçün ancaq bir neçə vaqon və paravoz işliyor idi. Biz ümidvar idik ki, türklər buradan gedəndə apardıqları vaqonları azad edərlər, hərəkət də bir qaydaya düşər. Amma ümidimiz doğru çıxmadı. Vaqon və paravozumuzun çox hissəsi Poyluya getdi, azı qaldı, gedənlərin də az bir qismi qaytarılmışdır, qalanı Batumda və Gürcüstanda qalmışdır. Qayıdan vaqonların da bir qismi yenə xarabdır, digər qismi də ingilislərin əlindədir, onların əskəri işlərinə sərf olunur. Biz ingilislər ilə dost olduğumuz üçün onların əskəri ehtiyaclarını ödəməliyik, bir də şikayətlər var idi ki, stansiyonlarda bir çox mallar yığılıb qalmışdır. Doğrudur, stansiyonlarda əhval o qədər fəna idi ki, hər mövqifdə üç yüz vaqon yük var ikən ancaq bir vaqon qəbul edilə bilirdi. Amma imdi böylə degildir. Vaqon paravoz çoxalır, işlər düzəlməkdədir. Yük qatarı artmışdır. Həştad-doxsan yük vaqonu işləyir.

Sərnişin hərəkəti məsələsi daha bədtərdir, bizə ən azı Tiflis ilə Bakı arasında işləmək üçün 3 qatar lazımdır. Bir qatar bu işi görüb qurtaramaz. Biz çox istərdik ki, sərnişin qatarını da artıraq. Amma nə qədər vaqon cəm edirsək gah əskər ehtiyacına, gah ingilislərə lazım olur, ümid edirik ki, bu yaxınlarda Tiflis ilə Bakı arasında 3 qatar buraxa bilək. Bu günlərdə Tiflisə bir sürət qatarı buraxılacaqdır. Bundan əlavə həftədə bir və ya iki dəfə də sərnişin qatarı əlavə buraxılacaqdır. Sərnişin hərəkətini asanlaşdırmaq lazımdır, köhnə qaydalar ola bilməz.

Əvvəl Zaqafqasiya dəmiryollarında 600 paravoz və 15 min vaqon işliyordu. Bunların bir çoxunu eşalonlar Rusiyaya aparmış. Bunların da qaytarılacağına ümid yoxdur. Fəqət hər halda ümid ediyoruz ki, işlər düzəlsin. Bu bəyanatı ondan ötrü verirəm ki, məlumunuz olsun.

Komissiya yolumuzun mədaxilinin artmasına çalışır. Yolumuz onsuz da çox mədaxillidir. Mal çoxdur. Sərnişin hərəkəti yaxşıdır. Ancaq vəsaili-nəqliyyə azdır. Əgər vaqonumuz, paravozumuz və sair ləvazimatımız lazımi miqdarda olsa mədaxilimiz çox olar. Hərçəndi bu işlərin həpsini düzəltmək müşküldür. Amma düzəlməsinə çalışırıq, düzələcəkdir də.

2-ci məsələ təarif məsələsidir. Hökumətin nəzəri budur ki, fəhləyə artıq məvacib vermək əlbəttə lazımdır. Fəqət yolun mədaxili bir təhərə salınmadıqca şübhəsizdir ki, məvacibləri də artırmaq qeyri-mümkündür. Diyorlar ki, təarif artsa hər şey bahalanacaqdır. Amma söz burasındadır ki, təarifin artması öylə bir şey degil ki, bazar məzənnəsinə təsir eləsin. Ona görədir ki, təarif mütləq artmalıdır. Hər bir şey bu vəqtəcən 50-100 faiz bahalanıb, amma təarif ancaq 10 faiz artırılıbdır. Odur ki, təarifin artmağının o qədər ağırlığı yoxdur. Bu barədə hökumətin layihəsi vardır. Yaxında parlamana idxal ediləcəkdir. Amma bir məsələ var ki, Gürcüstan ilə Azərbaycan arasında bağlanmış olan tranzit əhdnaməsinə görə təarif məsələsini bu iki hökumət bir-birinin rizası ilə həll etməlidir. Ona görə bu məsələdə Gürcüstan ilə müzakiratda bulunmalıyız.

3-cü məsələ dəmiryollarında olan xəyanət məsələsidir. Orasını deyim ki, dəmiryolunda xəyanət var idi və yenə də var! Bunu kökündən dəmiryolundan rəf etmək lazımdır. Təriq və məabir nəzarəti bu xüsusda tədbirlər görmüşdür. Əlbəttə çox adam qovulmuş. Çox adam tutulmuş və məhkəməyə verilmişdir. Ancaq bu çarələr ilə xəyanət azalar, amma kökündən kəsilməz. Vaqonlar da indi artmışdır. Əlbəttə bu da xəyanətin əksilməsinə bais olacaqdır. Lakin mən həmişə demişəm ki, cəmaətin özü bu barədə çalışmalıdır. Cəmaət himmət etməzsə hökumətin tədbirilə xəyanət qurtarmaz, azalar amma kəsilməz. Yol cəmaət malıdır. Əhali yola öz yolu kimi baxmalıdır. Dəmiryoluna xəyanət edənlər dövlətə və cəmaətə xəyanət edirlər. Çünki dəmiryolda nə xeyir varsa cəmaətin, nə zərər varsa o da cəmaətindir. Biz cəmaətə yazıb elan eləmişik də ki, cəmaət dəmiryolunda gördükləri əziyyət və xəyanəti yazıb kağız ilə sənədli-sübutlu bildirsinlər. Əlbəttə xain qulluqçu heç vəqt qulluqda qala bilməz.

Dəmiryol əmələ və xidmətçilərinin fəaliyyətinə gəlincə ki, bunlar yaxşı işləsinlər mən deyərəm ki, yollarımız Poyludan Bakıyacan qızdırmalı yerlərdən keçirlər. Stansiyonların bir çoxu dağılmışdır. Ona görə qulluqçuların halı-xəyalı fənadır. Ola bilər ki, bəzi qulluqçular xəstəlikdən yaxşı işləyə bilmirlər. Bu işləri düzəltmək çətindir də, amma yenə tədbirlər görülür. Bu barədə də çalışırız ehtimal ki, bu yaxınlarda düzələr.

Bir iş də var ki, onu da nəzərə almalıyız, o da məmurların barəsindədir. Məlumdur ki, müsəlman cəmaəti bu vəqtədək dəmiryolunda işləməmişlərdir. İndi dəmiryolunda işləyənlərin çoxu və bəlkə hamısı dostumuz ruslardır. Bunlar da azdırlar, tapmaq olmur. İndi məktəblər açılmışdır. Dəmiryol məmurları hazırlayır ki, öz əhalimiz də təlim alıb məmurluğa girsinlər. Tainki gələcəkdə dostlarımız ruslar getsələr özümüzünkülər işləsinlər. Əlbəttə bu da çox asan işlərdən degil. Dəmiryol məmurluğunu bir gündə ögrənmək olmaz. Maşinist olmaq üçün 3-4 il paravozda gəzmək lazımdır. Mövqif naçalniki olmaq üçün bir neçə ay oxumaq və iki il də təcrübə lazımdır.

Xülasə, mən dübarə təvəqqe edirəm ki, komisyonun qətnaməsini parlaman qəbul etsin.

“Azərbaycan”, 6 fevral 1919, №107

Təzkar - yada salma, xatırlama

Cəbəl - dağ

İsbati-vücud - iştirak etmə

Məabir - keçidlər, keçiləcək yerlər

Mövqif - stansiya

Himmət - səy

Azərbaycan Məclisi-Məbusanında

(keçən nömrədən mabədi)

Hökumət tərəfindən daxiliyyə naziri Xəlil bəy Xasməmmədov cənabları dəxi izahat veriyor.

Xəlil bəy - Möhtərəm məbuslar! Sorğuya cavab vermədən əvvəl bir neçə kəlmə söz söyləmək istərəm. Əvvəla, bunu nəzərə almalısınız ki, sorğu parlaman əlində böyük bir ixtiyardır. Sorğu ixtiyarı parlaman üçün bir kontrol, təftişdir. Sorğu öylə böyük bir şeydir ki, onun vasitəsilə hökumətin məcməi işlərini bilə bilərsiniz, böylə də olmalıdır. Xüsusən o yerlərdə ki, parlamentarizm üsulu ilə idarə olunurlar. Hər nazir özünü borclu biliyor varid olan sorğuya cavab versin. Bən daxiliyyə naziri və bütün hökumət o fikirdəyik ki, hökumət düz, doğru və qanuni olsun gərək və hər sorğu barəsində doğru cavab versin və sizin fikrinizi bilsin. Bunların həpsi məmləkətin səlaməti və xeyri üçündür.

Siz görüyorsunuz sorğu nə qədər böyük işdir ki, həm parlaman və həm hökumət buna əhəmiyyət veriyor.

Siz biliyorsunuz ki, sorğunun qaydası nədir, nə cür verilə bilər. Əvvəla, sorğu o vəqt verilir ki, qanunsuzluq ola, xəyanət ola, saniyən, daxili və siyasi işlərdə nazirlərin fəaliyyətindən məmləkətə zərər yetişə, üçüncü, sorğu o vəqt olar ki, məmurlar xəyanət işləyələr, nəzarət onun müqabilinə çarə görməyə, işlər basdırılıb gedə. Bu nöqteyi-nəzərdən baxılsa sorğunun da böyük xeyri olar. Bu ümumi bir qaydadır. Ancaq bizim parlamanımızın nizamnaməsi olmadığından hər sorğu qanuni hesab edilərək cavab veriyoruz. Halbuki adətən öylə sorğular olur ki, sorğu dairəsindən çıxır. Böylələrinə hökumət əlüladə cavab vermiyor. Siz soruyorsınız ki, Azərbaycan daxilində buğda yığılıb dağıldığı və hökumət məmurların da iştirak etdikləri məlumdurmu?

Azərbaycanın hökuməti heç öylə bir qanun verməmişdir ki, əhalidən bir dən də yığılsın. Siz biliyorsunuz ki, buğda yığılıb türk komandanlığı dövründə əskər ehtiyacı üçün və bu işdə hökumətin əli olmamışdır. Ola bilər ki, bu işdə daxiliyyə nəzarəti məmurları komandanlığa kömək etmiş olalar. Amma təkrar ediyoram Azərbaycan hökuməti əhalidən üşr yığmamışdır. Bu işlər türklər gedənədək davam etmiş və bu xüsus tamamilə onların öz əllərində olmuşdur. Sonra türk ordusu gedəndə hökumət o işlərin mövcud olduğunu bildikdən komandanlığa müraciətlə şeylərin bizim məmləkətdən yığılmış və binaənileyh bizə məxsus olduğunu bəyanla təvəqqe elədi ki, hər nə varsa kağız və siyahı ilə bizə təhvil versinlər. Fəqət rəsmi cavab gəldi ki, türk ordusu getməyəcəkdir, ona görə də heç şey verilmiyəcəkdir. İş bu mərkəzdə qalmışdı. Biz də məcburən almağı özümüzə rəva görmədik. Bir vəqt eşitdik ki, ordu gediyor. Əskərlər hər şeyi atıb gedirlər.

Şeylər idarəsiz, başına qalır. Azuqədən əlavə ləvazimi-əskəriyyəyi də buraxıb gediyorlardı. Bunu eşidərək daxiliyyə nəzarəti qubernatorlara əmr etdi ki, o şeyləri mühafizə etsinlər ki, talan olmasın. Ancaq hökumət heç bilmiyordu ki, harada nə qədər, nə şey var. Bununla bərabər mühafizəsi üçün tədbir görüldü. Deyə bilərəm ki, türklər buraxdıqları əşyanın çoxu əlimizə çatdı. Bir qismi hərbiyyə, digər qismi ərzaq nəzarətinə verilmiş. Bəzi yerlərdə də bir qədər qalmışdır. Onu daxiliyyə nəzarəti saxlıyor. Bu, arpa və buğdadır ki, mühafizəsi üçün tədbir görülür.

Bənim sözümdən bu çıxmıyor ki, buğdayı, arpayı yığanda hırsızlıq, ya suyi-istemal olmamışdır. Amma hökumət lazımi tədbir görmüşdür. Hankı yerdə nə olduğunu biz bilmiyorduq. Ancaq ən əvvəl bizə xəbər gəldi ki, Quba mahalında yığılan buğdadan bir qismi bizə çatmamışdır. Oraya məmur göndərdik, hal-hazırda təhqiqat icra olunur. Əgər məmurların əli olduğu kəşf edilərsə o halda əlbəttə ki, müqəssirlər məhkəməyə veriləcək və qanuna görə cəzalandırılacaqlardır. İkinci dəfə Göyçaydan xəbər gəldi ki, orada da böylə bir iş olmuşdur. Nəzarət böyük bir komissiya göndərmişdir ki, orada işi təhqiq etsin, görək müqəssir kimdir; kəşfi-həqiqətdən sonra əlbəttə orada da müqəssirlər məhkəmə və məsuliyyətə cəlb edilib cəzalandırılacaqlardır.

Yenə bir xəbər varid oldu ki, Gəncə mövqifində olan malları dağıdıyorlar. O barədə binagüzarlıq edildi ki, Gəncədəki mallar məhəlli ərzaq idarəsinə təhvil verilsin, verilmişdir. Türklər getdikdən sonra heç kəsdən pulsuz-parasız buğda, ya sair mal alınmamışdır. Daxiliyyə nəzarəti bir məmurun suyi-istemalı kəşf etsə dərhal onu cəzalandıracaqdır. Buğda məsələsi bununla qurtarıyor.

Sorğuda çox hekayələr göstəriyorlar. Əzcümlə natiqlər dedilər ki, neft məsələsində də məmurların əli var.

Doğrudan da neft məsələsi böyük bir məsələdir. Burada deyirlər ki, Qazağa külli miqdarda neft aparılmışdır.

Həm Gürcüstanda və həm Ermənistanda neft qıtlığı var. Onlar da çalışıyorlar Azərbaycandan neft aparsınlar. Qazaxda bir vəqt çox neft vardı. Bu miqdardan məmurların əlilə qanundan xaric olaraq Gürcüstana çox neft aparılmışdır. Bu işdə bir neçə məmurun əli olduğu anlaşılmışdı. Şimdi bu iş təhqiq edilmiş, müstəntiqə verilmişdir. Və istintaqdan sonra məhkəmədə baxılacaqdır. Dəmiryolundan başqa Qazağın özündə də noyabrın əvvəllərində bəzi şeylər olmuşdur. Söz burasındadır ki, Qazax mahalına çox neft getmişdir. Neft alanların da həpsi nefti Ağstafaya aparıyor və orada böyük pula satıyorlar. Oradan da çalışıb nefti araba, dəvə ilə, yainki dallarında Gürcüstana və Ermənistana aparıyorlar. Orada bu iş ətrafında böyük ehtikar dəxi olmuşdur. Böylə ki, daxiliyyə və bəzi sair nəzarətlər məmurları və türk komandanlığı iştirakilə böyük bir komissiya əmələ gətirərək neft aparanlardan puda 20 manat naloq kibi pul almışlardır.

Məzkur pulların nərəyə getdigini sual etdikdə cavab vermişlər ki, Qazaxdakı qışlalara xərc edilmişdir.

Daxiliyyə nəzarəti bu əhvalatı bilər-bilməz dərhal binagüzarlıq etdi ki, heç kəsdən pul alınmasın və şimdi artıq alınmır. Müqəssirlər ilə də əlbəttə məmləkətin qanununa müvafiq rəftar ediləcəkdir. Sorğuda daha başqa bir şey yoxdur. Bir neçə söz də deyəyim. Bən sizin hüzurunuzda deyirəm qüsurlarımız var. Nəzarətin hər bir işi düzdür, demiyoram. Ancaq işlərin həpsini bu üç-dörd ayda düzəltmək mümkün olmamışdır. Böyük müşkülat vardır. Nəzarət ixtiyarında olan bütün vəsilə və qüvvə ilə bunları düzəltməyə çalışmağa borcludur. Nəzarət çalışıyor ki, o qüsurları rəf olana və idarəyi öylə yola qoyaq ki, cəmaət razı, məmləkət səlamətdə qalsın.

“Azərbaycan”, 7 fevral 1919, №108

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 1 oktyabr.- S.21