"Cavid gəlib, aç qoynunu, bas bağrına, torpaq!.."

BÖYÜK ŞAİR-DRAMATURQUMUZ HÜSEYN CAVİDİN CƏNAZƏSİNİN QALIQLARININ ÜMUMMİLLİ LİDER HEYDƏR ƏLİYEVİN İRADƏSİ SAYƏSİNDƏ AZƏRBAYCANA GƏTİRİLMƏSİNDƏN 34 İL KEÇİR

1956-cı ildə bəraət aldıqdan sonra oktyabr ayı repressiya qurbanı olan görkəmli Azərbaycan şairi və dramaturqu Hüseyn Cavidin taleyində bir sıra əlamətdar hadisələrlə yadda qalıb.

Taleyinə ağrılı-acılı, məşəqqətli bir ömür yazılmış Hüseyn Cavidin ölümündən çox-çox sonralar müxtəlif illərin məhz oktyabr aylarında onun barəsində tarixin ədalətli hökmləri verilib, böyük sənətkarın xatirəsi ona layiq şəkildə əbədiləşdirilib. Otuz dörd il əvvəl - 1982-ci ildə ulu öndərimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü, xeyir-duası, qayğısı ilə uzaq Sibirin əlçatmaz yerlərindən Cavidin cənazəsinin qalıqlarının doğma yurdu Naxçıvana gətirilməsi də oktyabr ayına təsadüf edib.

1980-ci illərdə Azərbaycan KP Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi vəzifəsində çalışarkən Hüseyn Cavidin cənazəsinin qalıqlarının Azərbaycana - şairin doğma yurdu Naxçıvana gətirilməsində bilavasitə iştirak etmiş Həmid Cəfərov məhz oktyabr ayına düşən söhbətimizdə o tarixi günlərə yenidən işıq saldı:

- Bildiyiniz kimi, ümumbəşəri problemləri humanizm mövqeyindən işıqlandıran, mənzum faciələri və tarixi dramları ilə Azərbaycan dramaturgiyasında yeni bir mərhələ açan böyük sənətkar Hüseyn Cavidin taleyinə ağrılı-acılı, məşəqqətli bir ömür yazılmış, zaman, siyasi mühit parlaq zəka sahibi haqqında haqsız qərarlar qəbul etmiş, onun ölümündən çox-çox sonralar isə tarix öz ədalətli hökmlərini vermiş, böyük sənətkarın xatirəsi ona layiq şəkildə əbədiləşdirilmişdir. Bu istiqamətdə görülən işlərdə Hüseyn Cavidin nəşinin qalıqlarının Azərbaycana gətirilməsi və doğma yurdu Naxçıvanda torpağa tapşırılması tarixdə nadir hadisələrdən olaraq qüdrətli söz ustasına böyük sevgi və ehtiramın təzahürü idi.

Cavidin məzarının ucsuz-bucaqsız Sibirdə axtarılıb-tapılması və nəhayət onun Azərbaycana gətirilməsi üçün müvafiq icazələrin alınması o dövrdə asan iş deyildi. Bütün bunları millətinə bağlı, qəlbində xalqının tarixi və mədəniyyətinə sonsuz sevgi hissləri olan rəhbər vəzifədə işləyən şəxs edə bilərdi. Bu məsələni həlli etmək üçün SSRİ kimi böyük bir dövlətin rəhbərliyi yanında yüksək nüfuza sahib olmaq və onun icazəsini almaq vacib idi. Xoşbəxtlikdən Ulu Tanrı belə bir şəxsiyyəti Azərbaycana bəxş etmişdi. O, Heydər Əliyev idi. Ədəbiyyatımızın böyük qayğıkeşi olan Heydər Əliyev "Bakinski raboçi" qəzetinə verdiyi müsahibələrin birində qeyd edirdi ki, o Cavidin cənazəsinin qalıqlarının uzaq Sibirdən Azərbaycana gətirilməsi üçün SSRİ kimi nəhəng bir dövlətin "birinci şəxsinə" - Sov.İKP MK-nın Baş katibi Brejnevə, həmçinin SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri Andropova müraciət etmişdir.

Məhz ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin xeyir-duasından, dəyərli göstərişlərindən sonra - 1982-ci il oktyabrın 12-də Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsi Hüseyn Cavidin məzarının tapılması, cənazəsinin qalıqlarının Azərbaycana gətirilməsi ilə bağlı tarixi bir qərar qəbul etdi və belə bir şərəfli işin icrası Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi kimi mənə həvalə olundu.

Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin qərarından sonra muxtar respublikanın daxili işlər nazirinin sabiq müavini, polkovnik Telman Əliyev və o zaman SSRİ-nin ən cavan deputatı olan Zakir Nəsirovla Sibirə yollandıq. 1982-ci il oktyabrın 15-də Moskvadan İrkutska uçduq. Uzaq Sibirdə Cavid soraqlı bir sıra arxiv sənədləri öyrənildi. Müəyyən edildi ki, Hüseyn Cavid 1941-ci il dekabrın 5-də İrkutsk vilayəti Tayşet rayonunun əlillər xəstəxanasında vəfat edib, Şevçenko kəndindəki qəbiristanlıqda 59 saylı qəbirdə torpağa tapşırılıb. Üç gün sonra isə Sov.İKP İrkutsk Vilayət Partiya Komitəsində görüş zamanı Cavidin məzarının yerinin müəyyən edilməsinə, bununla əlaqədar İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonunun Şevçenko kəndini, 1940-cı illərdə burada yerləşən 21 saylı kaloniyanı və əlillər xəstəxanasını tanıyan adamların tapılmasına sərəncam verildi.

Doğrudur, Cavidin "sakini olduğu" əlillər evinin 1956-cı ildə dağıdılması, Sibirin sıx meşələrindəki Şevçenko kəndinin itib-batması, orada indi heç kimin yaşamaması haqda məlumatlar bizi sarsıdırdı. Eyni zamanda bildirdilər ki, 30 dərəcə şaxtada həmin yerlərə getmək həm mümkünsüzdür, həm də təhlükəlidir. Lakin bu məlumatlar bizi yolumuzdan döndərə bilməzdi - Heydər Əliyevin tapşırığı yerinə yetirilməli idi.

Hüseyn Cavidin Sibir həyatı ilə bağlı arxiv sənədləri, digər məlumatlar öyrənildikdən sonra 1982-ci il oktyabrın 21-də Tayşet rayon İcraiyyə Komitəsi 141 saylı sərəncamını verdi: "Böyük Azərbaycan dramaturqu və şairi Hüseyn Cavid Rəsizadənin cənazəsi çıxarılıb aparıla bilər. Bu işi görmək Həmid Cəfərov yoldaşın rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətinə həvalə olunur".

1982-ci il oktyabrın 21-də zirehli maşınlar yerli əhalinin "gedər-gəlməz" saydıqları Tayşet şəhərindən 75 kilometr məsafədə yerləşən Şevçenko kəndinə istiqamət aldı. Bu səfərə rəsmi olaraq partiya, hüquq-mühafizə, ədliyyə, səhiyyə orqanlarının məsul işçiləri qatılmışdılar. Əslən Qarabağdan - Ağdamın Qaradağlı kəndindən olan Azər Musayev və Namiq Rəsulov, bərdəli Qəhrəman Qurbanov da yüksək vətənpərvərlik nümayiş etdirərək bizə qoşuldular. Onlar bu çətin səfərdə Naxçıvandan gələn həmyerlilərinə kömək edirdilər. Bütün ümidlər isə 1941-ci ildə Cavidin "həbs evində"- islah-əmək düşərgəsində keşikçi dəstəsinin rəisi işləmiş 72 yaşlı Darafiy Tradyakola idi. Yol boyu mən ondan ayrı durmurdum - bu qocanın dilindən eşitdiyim "Şevçenkoda 40 min insanın dəfn olunduğu qəbiristanlıq dağılmayıb" sözləri mənə ümid verirdi.

Kənd əslində 100 hektarlarla ərazisi olan sərt Sibir meşəsi idi. Məzarlığa gəldik. Şaxtalı havada qarın altında olan qəbirlərin arasında 59 saylı qəbri axtarırdıq. İki saat axtarışdan sonra birdən rayon prokuroru Yelena Xaritinovanın səsi gəldi: "Tapdım!" Sevinə-sevinə onun yanına qaçdıq və məzarın başına vurulan taxtanı silib-təmizlədik, 59 rəqəmini gördük. Prokuror Yelena Xaritinova qəbrin açılması üçün sanksiyanı imzaladı və Cavidin qəbri qazıldı... Heç nə hədər getməmişdi, Hüseyn Cavid "59"-da uyuyurdu. Hüseyn Cavid "tapılmışdı".

Məzar başında 100 yaylım atəşi açıldı. Cavidi illərlə həbsdə saxlayan Sibir indi onun 100 illik yubileyini qeyd edirdi. Sonra isə Qəhrəman Qurbanovun evində Cavidin ruhuna islam dəyərlərinə, milli adət-ənənələrimizə uyğun şəkildə ehsan verildi.

1982-ci il oktyabr ayının növbəti günləri də Hüseyn Cavidin taleyi ilə bağlı əlamətdar oldu. Hüseyn Cavid Şevçenko-Tayşet - İrkutsk - Moskva - Yerevan - Naxçıvan marşrutu ilə doğma yurduna "qayıtmalı" idi. İrkutskdan Moskvaya uçarkən stüardessa mənə Bakıdan gələn tapşırığı çatdırdı: "Heydər Əliyevin göstərişi ilə siz oktyabrın 26-da 861-ci reyslə Moskvadan birbaşa Bakıya uçmalısınız".

Azərbaycan rəhbərinin - Heydər Əliyevin bu tapşırığı ilə marşrut dəyişdirildi. Bu, adi bir tapşırıq deyildi və bir tale yazısı idi. Cavid Bakıdan getmişdi, Bakıya da qayıtmalıydı.

1982-ci il oktyabrın 26-da Cavid Bakıya "uçdu". Həmin günü Bakı hava limanında respublikanın rəhbər işçiləri, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri, ictimaiyyətin nümayəndələri və bir də şairin yeganə yadigarı Turan xanım Cavidi qarşılamağa gəlmişdilər.

1982-ci il oktyabrın 27-də Elmlər Akademiyasında məsləhətləşmədən sonra Hüseyn Cavidin Naxçıvanda dəfn olunması qərara alındı. Noyabrın 2-də Respublika Əlyazmalar Fondunun binasında - ötən əsrin 30-cu illərində Cavidin yaşadığı evdə Heydər Əliyev başda olmaqla böyük sənətkarla vida mərasimi oldu.

1982-ci il noyabrın 3-də böyük söz ustadı Cavidin məzarının qalıqları Naxçıvanda - evinin qarşısında torpağa tapşırıldı.

Bu gün fəxarətlə qeyd etməliyik ki, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin dəstəyi ilə 1982-ci ilin oktyabrında Hüseyn Cavidlə bağlı reallaşdırdığı tədbirlər tarixdə nadir hadisələrdəndir. Bəli, Hüseyn Cavidin nəşinin qalıqlarının uzaq Sibirdən gətirilməsi ictimai-siyasi məna kəsb edirdi. Heydər Əliyevin SSRİ miqyaslı nüfuzu sayəsində ilk dəfə olaraq Sibirin caynağından "məzar qoparılması" sözün həqiqi mənasında ulu öndərimizin böyük vətənpərvərliyinin məntiqi nəticəsi idi. Bu əlamətdar hadisə ilə əlaqədar vətənpərvər şairimiz Xəlil Rza Ulutürk haqlı olaraq yazırdı ki, "Mən dahi Hüseyn Cavidimizin cənazə qalıqlarının ən uzaq məsafədən Bakıya gətirilməsini və təntənəli biçimdə şairin öz vətənində - Naxçıvanda torpağa tapşırılmasını Heydər qəhrəmanlığı anlayışına daxil edirəm".

Bəli, Cavidin cənazəsinin qalıqlarının Azərbaycana gətirilməsi bir qəhrəmanlıq nümunəsi idi. Dəfələrlə cəhd edilməsinə baxmayaraq reallaşmayan bir arzu məhz Heydər Əliyevin SSRİ miqyasındakı nüfuzu sayəsində mümkün olmuşdu. Təsadüfi deyildir ki, bu qəhrəmanlıq görkəmli söz ustadlarımızın yaradacılığında dəfələrlə öz əksini tapmışdır.

Hüseyn Cavidin 100 illik yubileyi ərəfəsində şairə ithaf etdiyi şeirində Xalq şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə Sibir məşəqqətlərini yaşamış, repressiya qurbanı olmuş söz xiridarının cənazəsinin qalıqlarının vətəninə gətirilməsini ədalətin təntənəsi kimi qiymətləndirmişdi:

... Üçcə söz dilinin əzbəri oldu:

Həqiqət, məhəbbət, bir də ədalət.

Zaman dolandıqca, sular duruldu,

Hər şey öz yerini tapdı nəhayət.

Şeirin sinə gərdi burulğanlara

Ölüb məzarında yüz yaşa doldun.

Vücudun torpağa dönəndən sonra

Ana torpağa qayıdan oldun.

Həmin tarixi günlə bağlı Xalq şairi Fikrət Qoca yazırdı:

Tale, nə gözəl gündü bu,

sən insafa gəldin.

Qırx ildi gəlirdin, gəl a Cavid,

səfa gəldin.

...Torpaq gözün aydın,

Onu al bağrına, torpaq!

İtkin düşən oğlun gəlir,

Yoldan gəlir, yorğun gəlir,

Ey ulu torpaq, ana torpaq,

Cavid gəlib, aç qoynunu, bas bağrına,

torpaq!...

Xalq şairi Nəriman Həsənzadə ədəbiyyatımızda nadir olan bu hadisəyə dərin məzmunlu poetik təsvir vermişdir:

... mən bir tabut görməmişəm,

qaldırsınlar bayraq kimi.

Mən yas yeri görməmişəm,

dönüb olsun el bayramı,

təbrik etsin bir-birini qəbristanda

gedib hamı.

Xalq şairi Mirvarid Dilbazi Cavidin cənazəsinin qalıqlarının Azərbaycana gətirilməsi ilə bağlı ümummilli liderimiz Heydər Əliyevə ithaf etdiyi şeirində yazırdı:

Cavidi Vətənə gətirən oğul,

Onu öz xalqına yetirən oğul.

Xalqının misilsiz qayğılarını

Öz çiyni üstünə götürən oğul,

Var olsun bu oğul qeyrətin sənin!

Sağ ol, xalqımızın igidi, mərdi!

Bu bir şücaətdi, bu bir hünərdi:

Getdi sinəmizdən Cavidin dərdi,

Unutmaz bu haqqı millətin sənin.

Qələmə aldı: Hikmət XUDİYEV (CƏMİLZADƏ)

525-ci qəzet.- 2016.- 5 oktyabr.- S..4.