“Azərbaycan” qəzetində parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Azərbaycan Məclisi-Məbusanında (9-cu iclasın mabədi)

Bu iclas qanuni-saninin 27-si saat 12-yə təyin edilmişsə də saat 2-nin yarısınadək ancaq 32 əza gəlmiş olduğundan iclas qanuni hesab edilməyərək təxirə salınmışdı.

Nəhayət, ayın 28-i saat bir tamamda bütün skamyalar dolu olduğu halda doktor Ağayev cənabları iclası açıyor.

Baxılan məsələlər:

1- Daxil olan kağızlar.

2- Ticarət və xüsusi işlər idarəsinə dair vəkalətnamə vədələrinin təmdidi həqqində qanun layihəsi (İzahatnaməsilə).

3- Etimadnamə komisyonunun məruzəsi.

4- “İttihad” fraksiyası rəisi tərəfindən neft, yağ, buğda və sairə ehtikarı həqqində hökumətə xitabən verilmiş olan sorğu.

5- Tağıyev fabrikasından xidmətdən qovulmuş olan fəhlələr həqqində sosialistlər fraksiyası tərəfindən verilmiş olan sorğu.

6- İctimaiyun-inqilabiyun firqəsi Bakı komitəsinin Azərbaycan parlamanında iştirakı həqqində Divani-Rəyasətə məktubu.

Sədr - Varid olan kağızları iclasa təqdimlə bəyan ediyor ki:

Birinci budur ki, Qazax milli komitəsi əzasından bir neçəsinin imzası ilə bir teleqraf alınmışdır ki, Hacı Kərim Saniyev parlamana qanuni bir surətdə seçilməmişdir. Ona görə xahiş olunur Hacı Kərim Saniyev parlaman məbusluğundan xaric və Qazax qəzasından yeni məbus seçilməsi təklif edilsin.

Bən təklif ediyoram bu məsələyi etibarnamə komisyonuna verək. Təklif bilaetiraz qəbul olunur.

Bundan əlavə Gəncə qəzası məbusu Hacı Mola Əhməd Nuruzadə və Hacı Əli Qasım oğlu və Cavanşir qəzası məbusu doktor Cəmil bəy Ləmbəranski Divani-Rəyasətə ərizə verərək 15 gün məzuniyyət istiyorlar.

Ərizələr qəbul olunur.

Bir də parlaman məbuslarından Soltan Məcid Qənizadə parlamanın qanununa görə məarif nəzarətində məmurluqdan istefa verib məbusluğu qəbul etdigini bildiriyor.

Sosialistlər fraksiyonundan Bağır Rzayev Məclisi-Məbusan əzası həqqini qeyb etdigindən onun yerinə İbrahim Əliyevin namizədligi göstəriliyor.

Nəhayət, Divani-Rəyasətə təklif edilmişdir ki, Məclisi-Məbusan nəzdində topraq və sorğu məsələlərinə baxmaq üçün birər komissiya intixab olunsun. Təvəqqe edirəm iclasın axırında bu komissiyalar neçə nəfərdən ibarət olacağını qərarlaşdıraraq, namizədlər göstərəsiniz.

Bir də parlamanın qanununa görə Bakı qubernatoru dəxi özünün məmurluqda qalacağını, ya istefa verdigini bildirməli idi. Fəqət xəstə olduğundan xəbər verə bilməmişdir. Bən təklif edərdim qubernatora bir neçə gün (3-4 gün) möhlət verilsin, sağalanadək. Ancaq şifahən xəbər vermişdir ki, o məbusluqda qalmağı tərcih ediyor.

Axırda sədr hər fraksiyaya öz əzaları və hər əzayə hankı fraksiyaya mənsub olduğu həqqində məlumat vermələrini təvəqqe edərək ikinci məsələyə keçiyor:

Vəkalətnamə vədələrinin təmdidi

Növbədə ticarət və xüsusi işlər idarəsinə dair vəkalətnamə vədələrinin təmddi həqqindəki qanun layihəsidir.

Layihə ilə bərabər izahatnaməsi dəxi təqdim olunur.

Katib izahatnamə və layihəyi oxuyur:

Bakı neft tacirlərinin icmai vəkili hakəza bir çox firmalar və mütəəddid əşxas vəkilləri tərəfindən ticarət sənaət və daxiliyyə nazirləri hüzurunda məzkur vəkillərə səhmdarlar cəmiyyətləri və başqa ticarət və sənaət təşkilatı idarə və təmlikat sahibləri tərəfindən əta olunmuş vəkalətnamələrin vədələrinin təmdidi məsələləri həqqində təşəbbüsatda bulunub müvəkkillərinin uzaq bir məmləkətdə bulunduqlarını, bu məmləkətlərlə hal-hazır hadisatından dolayı əlaqə və mürasilat qət olunduğunu və fövqdə tedad olunan

vəkalətnamələrin vədələri 1918 sənəsi dekabrın 31-də bulunduğunu bəyan etmişlərdir.

İşbu məsələnin müzakirəsi əsnasında mülahizə ediləcək xüsusiyyat:

1- Hüquq elmi nəzəriyyatı mövcibincə vəkalətnamə bir müqavilənamə dərəcəsində olduqda onun vədəsi tərəfin iradəsi üzrə vəkalətnamə dərunində göstərilmiş tarix ilə bəyan edilir. Fəqət ticarətə məxsus vəkalətnamələrdə tarix göstərilmədigi halda qanun qüvvəsilə vəkalətnamənin kəndi tarixindən hesab edilmək vədə üç sənə təkmilinə qədərdir. (1903 sənəsində nəşr edilmiş ticarət qanununun 14-cü maddəsi və senatın mülki istinaf dairəsinin 1916 sənəsindəki 30 nömrəli qətnaməsi)

2- Müqavilənamələrdə, xüsusən vəkalətnamələrdə vədə bunların mühüm bir hissəsi ədd olunduğundan vədə xitamında məzkur övraqın kəndiləri də qüvvədən saqit oluyorlarsa da, məəmafiə hüquq elmi nəzəriyyatı və qanun tərəfinin rizası olmaqsızında müqavilə və vəkalətnamələrin vədələrinin təmdidini müvafiq görüyorlar. Məsələn: ticarət qanununun qərarnamələrində ticarət işləri müdiriyyəti və deyn tədiyyəsinin təcili (1905, 1906, 1915 və bundan sonrakı sənələrin) hərbi vüquatdan dolayı basənd olan borc tədiyyəsinin təcili həqqində xüsusi qanunnamə (maratari) və hakəza Moqilyov şəhərinin yanğından mükəlləmən məhv olması və başqaları kibi fövqəladə vüquatə dair (1910 sənədə hökumət qanunnamə və tədabiri cümləsinin nömrə 101, maddə 1097).

3- Azərbaycanla səhmdarlar cəmiyyətləri və başqa ticarət və sənaət idarələri və təmlikat sahiblərinin bulundukları mövqe ilə Azərbaycanın əlaqəsi qət olunduğundan hal-hazırda fövqəladə keyfiyyət Azərbaycanda da mövcuddur.

4- Binaənileyh ticarət və xüsusi işlər idarəsinə məxsus və vədləri qurtarmış, yaxud yaxın zamanda qurtaracaq vəkalətnamələrin təmdid və ədd edilməsinə həm mühüm bir əsas, həm də zəruri ehtiyac vardır.

5- Fəqət vədənin bu surətlə təmdidi müəyyən bir vəqt ilə təhdid edilməlidir. Bunun üçün də 6 ay vədə kafidir.

6- İşbu təmdid vədə mövcud ikən müvəkkil və vəkil xahiş etdikləri halda verdikləri və qəbul etdikləri vəkalətnamələri vədədən əqdəm də qüvvədən saqit etmək həqqinə malikdirlər.

7- İşbu üsul üzrə vəkalətnamə vədələrinin təmdidi başqa bir surətlə olmuyub da fəqət qanun üzrə olmalıdır. Yuxarıda yazılmış izahata məbni bunun zəminində mövcud qanunnamə inşa edilmiş olduğu surətdə nəşr edilməsi müvafiq görülüyor.

Ədliyyə nəzarəti müdiri: Teymur bəy Makinski tərəfindən imza edilmişdir.

Ticarət və xüsusi işlər idarəsi üçün olan vəkalətnamələrin vədələrinin təmdidi həqqində qanun layihəsi:

1- Ticarət və xüsusi işlər idarəsi üçün verilən vəkalətnamələrdən vədeyi-vəkalətləri əski qaidə 1917 sənəsi 25 oktyabr, 1918 sənəsi 31 dekabr və yeni qaidə 1919 sənəsi 13 yanvar tarixləri aralarında xitam bulmuş olanları və yaxud tazə qaidə ilə 1919 sənəsi 14 yanvar, 14 iyul arasında qurtaracaq olan vəkalətnamələr 1919 sənəsi iyul ayının 14-dək öz qüvvələrində baqi qalıyorlar.

2- Vəkalətnaməyi verən və vəkilligi qəbul edən əşxas xahiş etdikləri halda 1919 sənəsi iyulun 14-dən müqəddəm də olsa vəkalətnamələrini kəndi qüvvəsindən saqit etmək ixtiyarına malikdirlər.

Qanunnamə maddəbəmaddə müzakirəyə qonulduqda təklif olunur əvvəlcə parlaman komissiyasına verilsin.

Şəfi bəy Rüstəmbəyli - Məsələyə fraksiyalarda baxılmış olduğunu qeydlə bəyan ediyor ki, komissiyaya verilməgə ehtiyac yoxdur.

Qardaşov - Komissiyaya verilməsində israr ediyor.

Yusif Əhmədov - Göstəriyor ki, bu qanun ələlümdə səhmdarlar cəmiyyətlərinə və bir çox sair müəssisə və firmalara aiddir ki, bunların mərkəz idarəsi Petroqradda, Moskvada və qeyri-yerlərdədir ki, şimdi ora ilə əlaqə olmadığından vəkalətnaməyi tazələmək qeyri-mümkündür, tazələnməsə də bunların fəaliyyəti yatar.

Ona görə Məclisi-Məbusan onların vədələrini təmdidi həqqindəki qanunu qəbula məcburdur. Bu mülahizə ilə natiq təklif ediyor ki, layihəyi komissiyaya vermədən bu gün parlaman qəbul etsin.

Makinski Teymur bəy - (Ədliyyə naziri müavini) Qanun layihəsinin haman bu iclasda qəbulunu təklif edərək diyor ki: əgər bu qanun qəbul edilməsə övza və şəraiti-hazirədən dolayı bir çox cəmiyyət və firmalar vəkalətlərini tazələyə bilməzlər; o halda fəhlələrə də muzd verməyə ixtiyarları olmaz, bunun da ağır nəticələri hətta tətil ilə təhdid etdigi aşkardır. Nəhayət maddəbamaddə səsə qonularaq qanun qəbul olunur.

Etibarnamə komissiyasından

Bundan sonra etibarnamə komissiyası tərəfindən:

Rüstəmbəyli Şəfi bəy - Məruzə təqdim ediyor. İləricə Ukrayna konsulu parlamana ərzi-hal verərək ukraynalılar üçün 2 yer istəmişdi. Rəsmiyyət cəhətindən parlaman məsələyi açıq buraxmışdı. Şimdi Bakı ukraynalılar radası eyni məqsədlə ərzi-hal vermişdir. Etibarnamə komisyonu lazım biliyor onlara yer verilsin.

Çünki Bakıda və Muğan kəndliləri miyanında çox ukraynalı var. Şurayi-Milli ruslara 10 yer verirkən ukraynalıları velikoruslardan ayırmamışdı. Şimdi özləri ayrıyorsalar əqəliyyət təşkil edən bir millət olmaq üzrə yer istəməgə həqləri var. Fəqət iki yer vermək olmaz. Çünki o qədər nüfusları yoxdur. Binaənileyh komissiya təklif ediyor ki, azlıqda qalan bir millət olmaq həsbilə ukraynalılara bir yer verilsin və bu yer rus milli komissiyasına ayrılmış olan yerlər hesabına çıxılsın.

Bakı və Şəki qəzalarına və yəhudilərə gəldikdə bunların həqqində komisyonun rəyi qabaqca xəbər verilmişdir.

Abdulla bəy Əfəndizadə (“Əhrar”) - Metr həqqindəki maddənin əhəmiyyətindən bəhslə onun Şəki şəhər və qəzası həqqində bu maddənin tətbiq edilmədigini aşağıdakı rəqəmlərlə göstərərək diyor ki: şəhərlərimizin islam əhalisini götürdükdə nüfusca Bakı birinci, Nuxa ikinci, Gəncə üçüncü yer qazanacaqdır. Deməli Bakı şəhəri paytaxt olduğu üçün istisna edilirsə birinci yer Nuxa şəhərinindir.

Bu şəhərdə 52 min 243 candan 43.635-i islamdır.

Gəncədə - 38.331

Şamaxıda - 21.172

Şuşada - 19.136

Lənkəranda - 15.329

Qubada - 11.465

Yerdə qalan şəhərlərin əhalisi 5-6 mindən ibarətdir. Əgər şəhərlər üçün yalnız şəhərdirlər deyə birər nümayəndə ixtiyarı verilirsə böyük bir ədalətsizlik icra edilmiş olar. Çünki o surətdə 5 min əhalidə bir nümayəndə vermiş olar, 50 minə də. Həm də 5 min əhalidən bir nümayəndə dəvəti heç bir məmləkətin qanunnaməsində olmasa gərəkdir. Olursa belə Şəki tək başına 10-12 islam nümayəndələri göndərməli idi.

Qısası isə 100 mindən ziyadə islam əhalisinə malik olduğundan tək başına 57 min miqyas üzrə 2 nümayəndə göndərməli idi. İş böylə olmadığı aşkardır. Həm də eşitdiyimizə görə qanunnamədə şəhərlərə məxsus ayrıca maddə yoxdur. Həqiqət böylə isə yəqindir ki, şəhər və qəza əhalisini bir yerə qatıblar və ümum əhaliyə miqyas tətbiq ediblər. Ancaq nümayəndələrin birini şəhərə məxsus ediblər.

Bu nöqteyi-nəzərə gəldikdə məsələni bir az daha aydın etmək üçün iki nəfər nümayəndə verən qəzaları yekdigəri ilə müqayisə etməlidir.

Nuxa şəhəri qəzasilə bərabərlikdə (43.635+101.574) 145.209 can islam əhalisinə malikdir. Göyçay şəhəri - 117.732, Şuşa - 85.661, Ərəş - 79.090, Qazax - 67.181 islam əhalisinə malikdir. Görürük ki, Şəki bunların ən böyügündən 30 minə, ən kiçigindən 80 minə qədər artıqdır. Yalnız Şəkinin kətm olunmuş həqqi özünə qaytarılmaqla ədaləti bərpa etmək təklifini ediyoruz. Əks surətdə dəfaət ilə rəva görülmüş ədalətsizliği bir dəxi parlaman təsdiq etmiş olacaqdır. Hələ firqə seçkisi prinsipinə gəldikdə Şəkinin 12 min fəhlə sinfinə ayrıca bir yer vermək təklifi də qəbul edilə gərəkdir. Əgər mandat komisyonu “parlaman əzaları 120-dən ziyadə olmamalıdır” iddiasını bir daha edərsə, mən onun cavabında təkrar edərəm ki, seçki maddəsinin tək bir məhəl üçün tətbiq olunmaması böyük ədalətsizlikdir. Fəqət 120 ədədi 121 ilə əvəz etməgə ədalətsizligin dəxli yoxdur.

“Azərbaycan”,

30 yanvar 1919, №101

Təmlikat - mülk və ya mal sahibi

Təmdid - uzatma

Mürasilə - yazışma, məktublaşma

Dərunində - içində, batinində

İstinaf - yenidən başlama

Övraq - vərəqlər

Saqit - hökmdən düşmüş

Deyn - borc, vəzifə

Mətr - müzakirə olunan

Kətm - gizləmə

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 3 entyabr.- S.21.