Şanlı tarix, uğurlu gün, möhtəşəm hadisə: 945 il öncənin Malazgirt döyüşü

Türk tarixi digər millətlərə örnək olacaq zəfərlərlə zəngindir. İlk türk dövlətlərindən başlayaraq bu günümüzə qədər türklər bir çox zəfərlər qazanıb. Ancaq bu qələbələrin içərisində elələri var ki, daha böyük əhəmiyyətə malikdir.

1071-ci il avqustun 26-da baş verən Malazgirt savaşında əldə olunan qələbə isə tək türk tarixində deyil, ümumilikdə dünya tarixində əsaslı dəyişikliyə səbəb olub. Səlcuqlular və Bizans arasında baş verən savaşda qalib gələn Səlcuqlu hökmdarı Alp Arslan türklərin Anadoluya yolunu açıb. Oxun gücünün, ağır zirehlərin isə mənfi rolunun bir daha ortaya çıxdığı döyüşün ən böyük xüsusiyyəti "Turan taktikası"nın müvəffəqiyyətlə tətbiq olunaraq, sayca üstün orduya qarşı zəfər qazanılmasıdır. Tarix elmləri namizədi, dosent Eldəniz Məmmədovun "Səlcuqlular" kitabı bu barədə bilgilərin yer aldığı dəyərli bir nəşrdir və biz də bu yazıda əsasən həmin kitaba istinad etmişik.

Döyüş ərəfəsində tərəflərin vəziyyəti

Qəznəvi dövlətinin varlığına son qoyaraq torpaqlarına və səltənətinə sahib olan Səlcuqlu dövləti zamanla Ön Asiyanın hakim dövlətinə çevrilərək Bizansla qonşu dövlət halına gəlmişdi. Bizans siyasi olaraq Anadolu torpaqlarına sahib olsada bu torpaqları mədəni cəhətdən öz əhatəsinə ala bilməmişdi. Bunun səbəblərindən biri də bölgənin getdikcə islamlaşması idi. Səlcuqlular isə həm islamın yayılması ilə, həm də əlverişli təbii şəraitinə görə Bizansı hədəf seçmişdilər. Şərq sərhədlərində ortaya çıxan və getdikcə artan Türk-İslam təhlükəsi Bizansı qorxuya salmışdı. Səlcuqluların Bizans sərhədlərinə hücumlarında yaşayış məntəqələrinə ziyan vurmaması, istilaya girişməməsi Bizans əsarəti altında olan xalqlarda da ona qarşı rəğbət yaradırdı.

Səlcuqlular yalnız müdafiə qalalarını və hərbi obyektləri hədəf alırdılar. Səlcuqlular Anadoluya doğru irəliləyərkən Bizans siyasi hərci-mərcilik içərisindəydi. İmperatriçə Eydoksiya ölkəni idarə etməkdə çətinlik çəkirdi. O, türklərin hücumunun qarşısını ala biləcək bir şəxsə ərə gedəcəyini və taxt-tacı ona verəcəyini bildirdi. Bu təklifi qəbul edən sərkərdə Roman Diogen 1068-ci ildə Bizansın imperatoru elan edildi. O, imperiyanın bütün qüvvələrini səfərbərliyə aldı.

Həmin ərəfədə Səlcuqlular Anadolunun içərilərinə doğru səfərlərini artırmış, Ege və hətta Mərmərəyə qədər gəlmişdilər. Roman Diogen hakimiyyətə gəldikdən sonra Səlcuqlu axınlarının qarşısını almaqdan ötrü əks hücumlar təşkil edirdi. Səlcuqluların əlinə keçən Kars, Kayseri, Pozantı kimi qalaları geri ala bildi. Bu qalaların itirilməsinə Səlcuqluların daxildə ölkə üçün təhdidə çevrilən Şiə-Fatimilərlə mübarizə aparması səbəb olmuşdu. Roman Diogen isə Böyük Şərq səfəri üçün uzun zamandır davam etdirdiyi hazırlıqları yekunlaşdırıb, imperatorluq əsgərləri ilə yanaşı Frank, Norman, Slav, Erməni, Gürcü, Abaza, Kürt və Peçeneklərdən təşkil etdiyi 70 minlik muzdlu ordu ilə Səlcuqluların üzərinə səfərə çıxmışdı. Roman Diogen bu səfəri türk təhdidindən qurtulmaq üçün başlasada ordunun gücünə arxalanaraq bütün islam dövlətlərini hədəf seçdi. Artıq məqsədi sadəcə türklər deyil şərq ölkələri olan Diogen hətta bu ölkələrdə mövcud olan şəhərlərin idarəsini belə ayrı-ayrı sərkərdələri arasında bölmüşdü. Səlcuqlu Sultanı Alparslan Diogenin hücuma keçdiyi xəbərini aldıqdan sonra Misir səfərindən geri dönməyə məcbur oldu. Alparslan cəsusları vasitəsilə ordusu ilə Reyə çəkildiyi xəbərini yaydı, əslində isə Muşa çəkilib savaş hazırlıqlarına başladı. Bizans ordusu Alparslanın planladığı kimi Səlcuqlu ordusuyla Rey şəhərində qarşılaşacağını düşünərək səfər istiqamətini dəyişmişdi.

Orduların gücü

Bizans ordusu muzdlu əsgərlərlə birlikdə 70 min idi. Bizans tərəfi Malazgirtin şimalında yerləşmişdi. Səlcuqlu ordusu isə sadəcə 40 min əsgərdən ibarət idi. Diqqəti cəlb edən digər hadisə isə Bizans ordusunun bu səfərə üç il boyunca hazırlaşmasıydı. Səlcuqlular isə Misir səfərindən geri dönüb mövcud orduyla Muşa gəlmişdi. Səlcuqlu ordusunun Bizans ordusunun yarısı qədər olması Bizans hökumdarı Roman Diogenin qələbəyə inamını artırırdı. Bizans ordusunun mərkəzində Roman Diogen, sağda Anadolu ordusunun komandanı Mixail Attalikpiates, solda isə Rumeli ordusunun komandanı Nikefor Bryennes idi. Bizans ordusu güclü hücum edərək Səlcuqluların üzərində qəti qələbə qazanmaq istəyirdi. Sultan Arparslanın ordusu isə aypara şəklində düzülmüşdü. Süvarilər qanadlarda, mərkəz güclər isə ortada və geridə idi. Hücum reallaşdığı zaman mərkəz qüvvələr yavaş-yavaş geri çəkiləcək, at üstündə ox atan süvarilər düşmənin yan və arxa xətlərinə hücum edərək Roma ordusunu tədricən zəif salacaqdı. Bu taktikayla düşmən ordusu öz qərargahlarından uzaqlaşacaq, dominant qitələri düşmənin ən zəif olduğu arxa xəttinə hücum edərək müharibə planlarını pozacaq və geri çəkilən assosiasiyaların irəli atılması "Turan Taktikası" kimi tanınan strategiyadan istifadə edərək düşməni məhv edəcəkdi.

Hər iki tərəfdə də bütün hazırlıqlar tamamlanmışdı. Alparslan, din alimlərinin də məsləhətilə döyüşü cümə günü avqustun 26-da keçirməyə qərar verdi. Səlcuqlu Sultanı ordusu ilə birlikdə namaz qıldı və dua etdi:

"Ya Rəbbi! Sənə təvəkkül edir, əzəmətin qarşısında üzümü yerə sürtür və sənin yolunda cihad edirəm. Ya Rəbbi! Niyyətim xalisdir. Mənə yardım et; Sözlərimdə xilaf varsa məni qəhr et".

Və sonra əsgərlərinə dönərək möhtəşəm nitq söyləyib:

"Burada Allahdan başqa bir sultan yoxdur. Əmr və tale onun əlindədir. Bu səbəblə mənimlə birlikdə cihad etməkdə və ya məndən ayrılmaqda sərbəstsiniz".

Səlcuqlu ordusu, sədaqət sədaları ilə Sultan Alparslana bağlılıqlarını çığırdılar. Sultan Alparslan, ağ kəfən paltarını geyinərək atının quyruğunu bağladı və əlinə çat silahı olan toppuzu götürüb əsgərlərinə belə xitab etdi:

"Əsgərlərim! Şəhid olsam bu ağ paltar kəfənim olsun. O zaman ruhum göylərə çıxacaqdır. Məndən sonra oğlum Məlikşahı taxta çıxarın və ona bağlı qalın. Qələbə qazana bilsək, istiqbal bizimdir".

Alparslan Turan taktikasını fövqəladə şəkildə həyata keçirməyə başladı. Aypara şəklində düzülən Səlcuqlu ordusu düşmən üzərinə hücum edib ilk zərbələri etdikdən sonra yavaş-yavaş geri çəkilərək geridə ox atan süvarilərin ox atəşi ilə Roma ordusuna ağır zərbələr vurdular.

Səlcuqlu ordusunun ilk addımdan sonra geri çəkilməsini uğursuzluq kimi görən Roman Diogen, geri çəkilən Səlcuqluların arxasınca irəliləməyə başlamışdı. Bu zaman Sultan Alparslanın tətbiq etdiyi Turan taktikasının fərqinə varan Bizans ordusu geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Savaş Diogenin planlaşdırdığı kimi getmirdi. Üstəlik, müharibə meydanında Türklərin toppuz və ox atəşlərindən əziyyət çəkən Bizans əsgərləri təslim olmağa can atırdılar.

Malazgirt Savaşından ağır bir məğlubiyyətlə çıxan imperator Diogen sonralar əsir düşərək Sultan Alparslanın hüzuruna gətiriləndə utancından başını belə qaldıra bilmirdi. Diogen, savaş öncəsi türkləri məğlub edəcəyindən əmin olduğunu açıq etiraf etmişdi

Sultan Alparslan Diogenə: "Əgər zəfər sizin olsaydı, mənə nə edəcəkdiniz?" - sualı ilə müraciət edir. Diogen, açıq danışmayaraq öldürdərdim deməyib. "Qamçıladardım" cavabını verib.

Alparslanın " Mənim sizə nə edəcəyimi düşünürsünüz?" - sualına isə Diogen: "Böyük ehtimalla öldürdərdiniz və yaxud İslam ölkələrindən birisinə əsir göndərərdiniz, mümkün görmürəm, amma bəlkə də bağışlayardınız" - deyə cavab verib. Sultan Alparslan məğlub olmuş imperatoru bağışladı və düşmən üçün ağır şərtlərlə bir andlaşma imzaladı. Roman Diogen bağışlanmasının ardından ölkəsinə qayıtdı və təhqirlərə məruz qalaraq öldürüldü.

Malazgirtdə qələbənin əhəmiyyəti

Zəfərdən sonra Anadolu türklər üçün yeni bir vətən oldu. Bu qələbə bütün Anadoluda türklərin irəliləməsi üçün yolunu açdı. Türklərin tarix boyu qazandığı saysız-hesabsız meydan müharibələrindən heç biri gələcəklərinə bu dərəcə təsir etməyib. Türk tarixində Malazgirtdən sonra ən mühüm hadisə İstanbulun fəthidir. Məhz bu qələbələrdən sonra Türkiyə dövləti qurulacaq və Osmanlı çağında, bu cahan dövləti tarixin ən böyük siyasi təşkilatı halına gələcəkdi. Böyük qələbənin Türk və İslam aləmindəki əks-sədaları də böyük olmuşdur. Malazgirt Alparslanın adını İslam Fatehləri dərəcəsinə qaldıraraq əbədiləşdirmişdi. Bu böyük sərkərdə bu gün də böyük ehtiramla anılır. Səlib yürüşlərinin yaranmasında başlıca amil olan bu qələbənin Avropa mədəniyyətinin də inkişafında böyük payı vardır. Həqiqətən, Anadolunun fəthinə qarşı, Avropada savadsızlıq və yoxsulluğun doğurduğu Səlib yürüşləri əsrlər boyu davam etmiş, müsəlman türklər qarşısında xristian Avropa daim məğlub olmuşdu. Amma bu müharibə və yürüşlər sayəsində, Avropa, Şərq Dünyası ilə münasibətlərini inkişaf etdirmiş və İslam mədəniyyətinin elm, mədəniyyət və sərvətini Qərbə daşımışdı. Malazgirt qələbəsindən əvvəl, İslam Dünyası siyasi baxımından böyük bir qarışıqlıq vəziyyətinə düşmüşdü. Xüsusilə Abbasilərin son zamanlarında ortaya çıxan dağıdıcı cərəyanlar, Sünni-Şiə müharibələri, İslam Dünyası üçün böyük təhlükə yaradırdı. Malazgirt Qələbəsindən sonra, türklər bu anarxiya dövrünə son verərək Əfqanıstandan, Aralıq Dənizi sahillərinə və Misir sərhədlərinə qədər uzanan ərazidə tək hakimiyyətli və intizamlı bir dövlət qurdular. Bu isə Şərq ilə Qərb arasında İpək Yolunun yenidən canlanmasına səbəb oldu.

Ramil HİKMƏT

525-ci qəzet.- 2016.- 7 sentyabr.- S.6.