XX əsrin ilk yarısındakı ədəbi-mədəni prosesdə roman faktoru

VƏ YA AZƏRBAYCANDA ROMANÇILIQ ƏNƏNƏSİNİN FORMALAŞMA DÖVRÜNƏ MÜASİR BAXIŞ

Ədəbiyyatımızda roman dövrü kimi yadda qalan 1930-cu illər nəsrinə kiçik bir ekskursiya etməyi düşündük. Aydındır ki, Azərbaycanda romançılığın formalaşması, roman ənənəsinin yaranması və bu janrın inkişafı, hazırkı durumu heç də təsadüflərin nəticəsi deyil.

Bu proses haqda öyrənmək üçün tənqidçilərimizə - Vaqif Yusifli, Rüstəm Kamal və Elnarə Akimovaya müraciət etdik.

(Əvvəli ötən sayımızda)

Vaqif Yusifli 30-cu illər romanlarının iki əsas özül üzərində yarandığını deyir: "Azərbaycan romanının yaranması təbii ki, müəyyən roman ənənəsi ilə bağlı idi. 20-ci illərə qədər yaranan nümənələr sayəsində 30-cu illərin gənc yazarları roman janrına müraciət etdilər. İkinci faktor isə rus-Sovet romanının təsiridir. Furmanovun "Çapayev", Serafimoviçin "Dəmir axın", Fadeyevin "Tar-mar", Leonid Leonovun "Porsuqlar", Konstantin Fedinin "Şəhərlər və illər", Qladkovun "Sement", Çapıginin "Stepan Razin", Tinyanovun "Səfirin ölümü" və sair romanlar isə rus ədəbiyyatında yaranmışdı. Bizim gənc yazarlar isə onlardan təsirlənirdilər. Düzdür, hadisələr, sujetlər, təqdim olunan obrazlar biribirinə müəyyən dərəcədə oxşayırdı. Lakin Azərbaycan romanlarında milli adət-ənənələr, pxisoloji hadisələr surətində fərqliliklər yaranırdı. Əlbəttə, həmin romanlarımız yaranmasa idi, ədəbiyyatımızda böyük bir boşluq əmələ gələrdi. Bunlar hamısı təcrübə idi. İrihəcmli, monumental romanlarla artıq bu janr özünü təsdiqlədi və onlar ədəbiyyatımızın sonrakı mərhələsi üçün bir hazırlıq oldu. Biz bu romanların meydana gəlməsi ilə "roman nədir?" sualının cavabını tapa bildik".

Elnarə Akimova isə 30-cu illər romanlarının milli nəsr gələnəkləri əsasında yarandığını düşünmür: "Bizdə nəsr ənənəsinin tarixi o qədər də qədim deyil. XIX əsrin sonlarına, Axundzadə zamanına və XX əsrin əvvəllərinə dayaqlanır. 30-cu illər romançılığının zəminində isə həmin milli nəsr gələnəkləri dayanmırdı. Bu dövrdə ərsəyə gələn romanlarda daha çox rus yazıçılarının təsiri var. Şoloxov, Fadeyev, Serafimoviç, Furmanov və başqalarının. Əvvəla nəsr ənənəsi onlarda bizdən daha güclü idi, əsrin əvvəllərindən başlayaraq vətəndaş müharibəsinin epik təsvirinə geniş yer verilirdi, üstəgəl də qarşılıqlı mübadilə bizimlə daha çox rus ədəbiyyatı arasında baş tuturdu. Bu dönəmdə milli varlıq yad düşüncəyə, yad kontekstə güzəştə getdi və güzəşt ədəbiyyatı estetik hadisə doğura bilmədiyi üçün 30-cu illər romançılığı da bu janrla bağlı meydana bədii-estetik səviyyə baxımından uğurlu mətn qoya bilmədi".

Rüstəm Kamalın fikrincə, Azərbaycan romanında fransız nəsr ənənəsinin rolu var: "Yusif Vəzir Çəmənzəminli "Qızlar bulağı" romanını ruslardan yox, fransızlardan öyrənib. "Studentlər" və "Qan içində" romanlarına rus təsirini necə ölçmək olar? Bu əsərlərdə memuar-avtobioqrafik xətt o qədər güclüdür ki, hər hansı kənar təsirdən danışmaq da olmur. Ümumən, qəhrəmanları situasiyada təqdim etmək, obrazı şirələndirmək texnikası baxımından təbii ki, rus nəsrindən öyrənirdilər. Azərbaycan Sovet nasirlərinin ( 30-40-cı illərdə) mütaliə repertuarları elə də zəngin deyildi. Mehdi Hüseynlə Süleyman Rəhimovu necə müqayisə etmək olar? Bir yandan ən çox Qorkini oxuyurdular, digər tərəfdən Fadayevi... Həm də XX əsrin əvvəllərindən "hakimi-mütləq" olan felyeton stixiyası roman təhkiyəsinin formalaşmasına mane olurdu".

30-cu illər romanlarının əsas mövzuları

Vaqif Yusifli romanlarımızın üç ana mövzusu olduğunu söyləyir: "Əbülhəsənin "Dünya qopur", "Yoxuşlar", Mehdi Hüseynin "Daşqın", “Tərlan", Süleyman Rəhimovun "Şamo", "Saçlı", Mir Cəlalın "Bir gəncin manifesti", "Dirilən adam", Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "Studentlər", "1917-ci il", "Qızlar bulağı", "Qan içində", Məmməd Səid Ordubadinin "Gizli Bakı", "Döyüşən şəhər" romanları bu dövrdə yaranan romanlardır. Təbii ki, zamanın bu çağından o əsərlərə qiymət verəndə, onları səciyyələndirəndə müəyyən ideoloji təsirləri və ədəbiyyatın hakim sinfin əlində bir təbliğat vasitəsi olduğunu gərək unutmayaq. 30-cu illər təkcə Azərbaycan Sovet romanının yox, həm də inqilabi-tarixi romanın yaranması və təşəkkülü dövrüdür. Bu əsərlərdə şura inqilabı uğrunda gedən müharibələrin təsviri yer alıb. Bolşeviklər müsbət obrazlar şəklində təqdim olunub. Yazıçıları əsas iki mövzu narahat edirdi: kollektivləşmə və yeni quruluş uğrunda sinfi mübarizə. Yusif Vəzirin "Qızlar bulağı"nda isə qədim Azərbaycan adət-ənənələri, məişəti, etnoqrafiyası öz əksini tapmışdı. "Qan içində" romanında da Molla Pənah Vaqifin həyatı. Bu romanları da nəzərə alsaq, üç əsas mövzu demək olar".

Elnarə Akimova deyir: "Ümumiyyətlə, 1920-1930-cu illər Azərbaycan mühiti üçün ziddiyyətli epoxadır. 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyət ədəbiyyatı dövrün milli-mənəvi ruh yüksəkliyini, mədəni ruhunu təyin etmişdi. Yenilik, inqilabi dəyişiklik, kollektiv əmək və sosial bərabərlik, qadın hüququ, kütləvi maarif və mədəniyyət ideyalarının cəmiyyətə tətbiqi ədəbiyyata da təsir göstərməyə başladı. Birmənalı şəkildə inqilab stixiyasının təcəssümü, kolxoz quruculuğu, istehsalat mübarizəsi, xalqlar dostluğunun tərənnümü, başqa millətləri daim dostluq və qardaşlıq şəraitində təqdim etmək, neft uğrunda Sovet adamının mübarizəsi... - əsas mövzular bunlar idi. Klassik şair və yazıçılarımızla bağlı miflər yaradılırdı. Ədalətli padşah, mübariz ateist, bəyləri qamçılayan... Bir sözlə, sinfilik amili bədii əsərin dəyərləndirilməsində önə keçirdi. Ancaq onu deyim ki, bu dövrün romanları sosializm cəmiyyəti qurmaq uğrunda mübarizə edən proletarların xidmətinin nəticəsində ərsəyə gələn əsərlərdir. Bu əsərlərin hamısında milli başlanğıc ikinci sıraya keçir. Sosialist realizminin normativ tətbiqləri onun önə keçməsini daim əngəlləyir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatı dünya ədəbi prosesinin bir hissəsi kimi çıxış edirdi. 30-cu illər nəsrinin isə Qərb ədəbiyyatı ilə heç bir bağlılığı yoxdur, heç bir cərəyanın təsiri duyulmur, sanki yaşanılan iki onillik təcrübə onun deyilmiş. Avropa ədəbiyyatında həmin dönəmdə böyük təlatümlər yaşandığı halda bizim milli nəsrdə bunun əks-sədası duyulmur. Təəssüf ki, bu dönəmdə rejimə oppozisiyada dayanan bircə nümunəmiz belə yoxdur".

Rüstəm Kamala görə, siyasi-ictimai formasiyanın ritorika və patetikası romanda qəhrəmanın qələbəsinə inam hissini gücləndirirdi: "Yeni dövrün yeni insanı, kolxoz hərəkatı, cahilliyə, cəhalətə, savadsızlığa qarşı sinfi mübarizə və qismən də tarixi-inqilabi mövzular romanlarımızın əsasını təşkil edirdi. XX əsrin əvvəllərində dramaturgiyamızda milli tarixi özünüdərk ön plana çıxırsa da, gürcülərdən fərqli olaraq tarixi mövzuların roman səviyyəsində ifadəsi gecikirdi. İnqilab, bolşevik tarixi yeni nəsrin dəyər sisteminə daxil edilirdi. Sovet hakimiyyətinin qurulması sakral tarix kimi qəbul edilirdi. Keçmişə də həmin tarixin gözündə baxırdılar. Ona görə ki, bu insanların qarşısında yeni tarix yaranırdı və onlar həmin tarixin içində idilər. Yazıçılarımız dövrün ritmi ilə ayaqlaşmaq zorunda idilər. Artıq Stalin kultu, şəxsiyyətə pərəstiş kultu güclənmişdi. "Beynəlmiləlçilik", "xalqlar dostluğu", "əmək həmrəyliyi" motivləri də nəsrin sujetinə daxil edilirdi. Hamı bir ideya ətrafında birləşdi. Yeni ideoloji quruluş ədəbiyyata optimizm ruhunu təlqin edirdi. Yəni,Sovet insanı və qəhrəmanı bədbin ola bilməzdi. Mütləq qalib gəlməli idi. Qəhrəmanın ölümü ideyanın, quruluşun təntənəsi idi".

Elnarə Akimova Çəmənzəminlinin romanları barədə mülahizələrini bölüşür: "Mən deyərdim, 30-cu illər romançılığında milli özünəməxsusluğun qorunduğu az-çox estetik müstəvi elə Çəmənzəminlinin əsərləridir. Bəlkə də ona görə ki, yazıçı Sovet dövrünü təsvirdən yayınır. "Studentlər" sosializmə qədərki dövrü, "Qan içində" romanı isə XVIII əsrdə baş verən hadisələri əks etdirir. Onun "Studentlər" romanının qəhrəmanı Rüstəm bəyi xarakter baxımından daha canlı, tərəddüd və yaşantıları ilə təsvir olunur. Bu üzdən yazıçı Rüstəm obrazında "bitkin inqilabçı qəhrəman" yarada bilməməyə görə tənqid olunmuşdu. Çünki Çəmənzəminlinin niyyəti inqilabçı yox, tarixi gerçəkliyi özündə daşıyan qəhrəman yaratmaq, onu canlılığında, hərəkətliliyində ədəbiyyata gətirmək olmuşdu. Buna baxmayaraq, Sovet dövrünün doqmaları bu əsərlərə də təsirsiz ötüşməyib. Hər iki roman milli məsələləri əhatə edir. Amma necə? "Studentlər"də XX əsrin birinci onilliyində Azərbaycanda yaşanan reallıqlar əksini tapır, ancaq əksər məsələlərə yanaşma qüsurludu, aydın deyil. Dinə, türkçülüyə, müsavatçılara qarşı dövrün özündən doğan ziddiyyətli baxışları əks etdirir. Üstəgəl bədii dolğunluq, bitkinlik baxımından çatışmazlıqları onların roman təfəkkürü məcrasında inkişafını əngəlləyir.

Vaqif Yusifli "müsbət qəhrəman" probleminə toxunur: "Azərbaycan romanı 30-cu illərdə təşəkkül dövrü keçirirdi. Ona görə də niyə ədəbiyyatımız üçün şedevrə çevrilən böyük romanlar yaranmadı deyə bilmərik. Müsbət qəhrəman problemi ortaya çıxdı. Yazıçılarımız bu obrazları və sinfi-ideoloji xətti əsas götürürdülər. Bunsuz ədəbiyyatı kasıb hesab edirdilər. Alman ədəbiyyatşünası Bexer yazır ki, yeni incəsənət heç zaman yeni formalardan başlamır, yeni insanla başlanır. Yeni insanlar isə Şamo, Mərdan ("Bir gəncin manifesti"), Qədir ( "Dirilən adam") və inqilabçı surətlər idi".

Elnarə Akimova 20-30-cu illərin siyasi tələblərinin roman janrının inkişafını ləngitdiyinə diqqət çəkir: "Bu dövr romanlarında heç bir inkişafdan söhbət gedə bilməz. Burda xronologiya və mərhələ dəyişikliyi baxımından fərqli dönəm yaşanırdı. Nəsr həcmli əsərlərə keçidi yaşadı sadəcə, o qədər. Amma o həcmli əsər 20-ci illər hekayəçiliyinin bir nümunəsi siqlətində belə milli estetik hadisə meydana qoya bilmədi. XX əsrdə başlanan hərəkat yarıda qırıldı. Ədəbiyyat dəyərlərindən uzaq düşdü. Milli ədəbiyyat anlayışı və bu anlayışı yaradıcılığında ehtiva edən aydınlar məhv edildilər. Bizdə milli dövlətçilik ideyasının tarixi o qədər uzağa getməsə də, milli dövlətçiliyi, müstəqillik ideyalarını şərtləndirən milli mənlik şüurunun yaranmasının aspektləri məhz, bədii düşüncəyə söykənir. Yəni milli, etnik mənlik şüuru əvvəlcə bədii, sonra isə ictimai-siyasi təfəkkürdə təşəkkül tapdı. 30-cu illər bu şüur hadisəsinə qarşı yönəlmiş planlı ədəbiyyat nümunələri meydana qoydu. Türk ordusu işğalçı kimi təqdim olundu, islam bir din olaraq müasirliyə zidd hesab edildi, "Müsavat" "Daşnaksütyun"a bərabər tutuldu. Bu dövrün romanları sosialist realizmi tələblərinin, partiya direktivlərinin sənətdə gerçəkləşən şəklidi. Bu romanların heç birində insan yoxdu. Sadəcə, eyni "səs"lərin xoru, bir qəlibdən çıxmış qəhrəmanların, süjetlərin, mövzuların şəkillənməsi var, vəssalam".

Müşfiq ŞÜKÜRLÜ

525-ci qəzet.- 2016.- 9 sentyabr.- S.4.4.