Birinci Türkoloji
Konqresdən qeydlər
(Əvvəli ötən sayımızda)
Professor Malov (S.E.Malov, rus türkoloqu, əski türk yazılı abidələri
üzrə mütəxəssis.
Məruzəsi: "Qədim
türk dillərinin öyrənilməsi" - V.Q.) Orhun yazısından, Uyğur yazısından, daha sonra ərəb əlifbasından istifadə
edən türklərin
əlifbalarını təkmilləşdirmək,
daha mükəmməl
şəkillər tapmaq
xüsusiyyətini vurğulamışdır.
Maqsudov tatarca nitqində dildə xalqa doğru getmək fikrini müdafiə etdi. Səməd Ağam
Aliyev "Osmanlı"
təbiri yerinə
"Anadolu türkü"
deyilməsi fikrini irəli sürdü.
Özü qurultayın rəsmi
başçısıdır. Krımlı
şair Şevki Bektöre (qurultayda Dağıstanı təmsil
edən Krım əsilli Dobruca tatarı, türk dillərinə dair bir sıra əsərlərin
müəllifi, şair
- V.Q.) təmiz, aydın Türk dilində danışdı.
Professor Yakovlev Qafqaz
ölkələrində fərqli
əlifbalardan istifadə
məsələsinə toxundu. Bu baxımdan uğuru təmin edən şəhər əhalisinin
kənd əhalisinə
faiz nisbətinin yüksək olmasıdır.
Ən yüksək faiz Azərbaycanda 10, Qazanda isə 4.3-dir. Bəzi nöqsanlarına görə
rus əlifbasının
mənimsənilməsi o qədər
də əlverişli
deyil. Bu nöqsanlar üzündən
hətta rus əlifbası bir sıra slavyan əsilli millətlər tərəfindən də
qəbul edilməmişdir.
Ərəb əlifbasının xristian dininə sitayiş edən xalqlara təklif olunmasını yersiz sayır. Bütün
bu amilləri nəzərə aldıqda
ən əlverişlisi
latın əlifbasıdır.
Qazanlı Alparos (İ.X.Alparov -türkoloq, qazax və türkmən əlifbalarının müəllifi
- V.Q.) əlifba məsələsində
mühafizəkar mövqe
tutaraq ərəb hərflərinin estetik dəyərindən, hər
biri ayrıca bir sənət əsəri olan cami divarlarındakı lövhələrdən söz
etdi. Nəşriyyatlarda istifadə olunan
250-300 hərfi müəyyən
bir həddə qədər azaltmaq mümkündür. Hərf dəyişdirmək
isə zəruri deyildir.
Qazax Turyakov (əslində N.T.Turyakulov, publisist, filoloq, partiya və dövlət xadimi, diplomat. Qurultayın
on birinci iclasında latın əlifbasına
keçidi zərurətə
çevirən səbəblər
haqqında məruzəsi
dinlənilmişdi - V.Q.) Ərəb əlifbasının
əleyhinə danışdı.
Qazaxıstanda tətbiq olunan
ərəb əlifbasının
tamamilə iflasa uğradığını bildirdi.
O, radikal əhval-ruhiyyədədir
və qeyd-şərtsiz
latın əlifbasına keçilməsinin
tərəfdarıdır.
Qaraçay nümayəndəsi Ömər
Əliyev (Ö.C.Əliyev,
Qaraçay maarifçisi,
qaraçay-balkar dili qrammatikasının müəllifi. Qurultaydakı məruzəsi qrafika sistemlərinə həsr olunmuşdu - V.Q.) Şimali
Qafqazdakı məktəblərdə
latın əlifbası ilə aparılan təlimin ərəb əlifbasından
daha uğurlu olduğunu bildirdi. Min illər bundan əvvəl ixtira edilmiş bir çox alətlər, vasitələr, üsullar
hazırkı dövrdə
işə yaramadığı
kimi yazıçının
iş aləti olan ərəb əlifbasının da bu gün bir
işə yaramadığı
fikrini ortaya sürdü. Fikirlərini əsaslandırmaq üçün ərəb
yazıçısı Cürci
Zeydana istinad etdi.
Berqayev
(əslində B.E.Berdıyev,
pedaqoq, Türkmənistan
Xalq Maarif Komissarlığının əməkdaşı,
qurultaydakı məruzəsi
əlifba islahatı məsələsinə həsr
olunmuşdu - V.Q.) bildirdi
ki, latın
hərfləri ilə
yazı hər zaman soldan sağa
yazıldığı halda
ərəb yazısı
tamamilə fərqli şəkildə dəyişmişdir.
Bəzən soldan sağa,
bəzən sağdan
sola, bəzən isə
yuxarıdan aşağı
dəyişilmişdir. Bir sıra digər qüsurları da vardır. Terminologiya mütəxəssislərinin də səyləri boşuna gedir.
Xivəli
Rəhimi (Ş.R,Rəhimi, özbək
maarifçisi, pedaqoq
- V.Q.) də ərəb
əlifbası üzərində
dayandı. Özbəkistanda
latın əlifbasına meylin olduğunu dedi. Halbuki hərflərin islahı yolu tutulursa, bu işin illərlə,
yüz illərlə davam edəcəyi və sonda heç
bir səmərə verməyəcəyi fikrinə
inandırmağa çalışdı.
Türklər arasında
ortaq əlifbanın latın əlifbası
olması fikrinə tərəfdar çıxdığını
bildirdi.
Professor Jirkov (L.İ.Jirkov, rus dilçisi, orfoqrafiya və lüğətçilik üzrə
mütəxəssis. Qurultayın
altıncı iclasında
orfoqrafiya, doqquzuncu iclasda isə türk dillərinə uyğunlaşdırılacaq latın əlifbasının
texniki problemləri barədə məruzələrlə
çıxış etmişdi
- V.Q.) ərəb hərflərindən çox
qısa müddətdə
imtina olunması fikrini dəstəkləmir.
Onun fikrincə, indiyə qədər bu hərflərin təkmilləşdirilməsi
məqsədi ilə bir çox işlər görülmüşdür.
Bundan sonra da davam
etdirilə bilər.
Bu baxımdan da hələlik tələsməməyi,
bir neçə il də
gözləməyi və
təkmilləşdirmə işini davam etdirməyi daha məqsədəuyğun sayır.
Moskva universitetinin professorlarından
Yakovlev türk xalqlarının latın
əlifbası vasitəsi
ilə birləşməsi
fikrinə önəm
verir.
Özbək Xalid açıq və çox aydın anlaşılan türkcə nitqində ortaq türk dili məsələsinə
toxundu. "Bütün
Türklərin biri-birlərini
anlamaları üçün
ortaq ədəbi bir dil olmalıdır".
Açaryan da müxtəlif
türk ulusları arasında rabitə qurmaq üçün ortaq bir dilin
olması məsələsinə
toxundu və natiqin fikirlərinə şərik çıxdı.
Qorxmazov
(C.Ə.Qorxmazov, qumuq maarifçisi, dövlət
xadimi, diplomat və publisist - V.Q.) və Alimcan
Şərəf (Q.A.Şarafiyev,
tatar əsilli türkoloq-linqvist, etnoqraf.
Qurultayın altıncı iclasında
"Ərəb və
latın şriftlər
sistemi və onların türk-tatar xalqlarının yazısı
üçün istifadə
problemi" adlı məruzə ilə çıxış etmişdi
- V.Q.) də ortaq türkcə ədəbi dilinin lehinə danışdılar.
Alimcan İbrahimov
(A.Q.İbrahimov, tatar yazıçısı, dilçi
və ictimai xadim. Qurultayın altıncı iclasında
türk dillərinin orfoqrafiyası ilə bağlı məruzə etmişdi - V.Q.)
Qazandakı nəşriyyat və
mətbuat fəaliyyətindən
bəhs etdi. "Biz bura hərflər
ətrafında mübahisə
açmaq üçün
gəlmədik. Hər
iki fikrə tərəfdarıq (söhbət
ərəb və latın əlifbalarının
tətbiqindən gedir
- V.Q.) Yerinə görə ikisindən
də istifadə oluna bilər. Ancaq artıq ortada islah edilmiş ərəb əlifbası
ilə bir nəşriyyat və mətbuat olduğu üçün latın əlifbasına keçid
birinci dərəcəli
zəruriliyə malik bir məsələ deyildir".
Toplantıda Mustafa Quliyev Mustafa Kamalın maarif sahəsindəki işləri barədə danışdı. Fuad Köprülüzadə (türk ədəbiyyatşünası, siyasətçi və dövlət xadimi. Qurultayın on dördüncü iclasında "Türk xalqlarında ədəbi dilin inkişafı" mövzusunda məruzə etmişdi - V.Q.) onun fikirlərini tamamladı. Atam Aliyev Mustafa Kamal Paşanın şərəfinə badə qaldırdı. Sarabski musiqinin müşayiəti ilə Mustafa Kamal Paşanın şəninə qoşulmuş mahnını oxudu. O arada mən də bir nitq söylədim. Samoyloviç də öz nitqini türkcə söylədi. Mesaroş söz alaraq özünün yabançı olmadığını dedi və belə fikirlər səsləndirənlərə etirazını bildirdi. Nahar fasiləsindən sonra professor Zirkov (mətndə bu şəkildə getmişdir, əslində Jirkov olmaldır - V.Q.) " Ərəb hərflərini qəbul edin, hərf dəyişməkdə tələskənliyə yol verməməyiniz çox vacibdir. Daha bir neçə il gözləmək və çalışmaları davam etdirmək lazımdır" - deyə məsləhət verdi. "İki reallıqdan ən yaxşısını seçin" - sözləri ilə fikrini tamamladı.
5 mart 1926-cı ildə ümumi ədəbi türk dili haqqında toplantı oldu. Samoyloviç ümumi ədəbi türk dilinin lehinə uzun bir nitq söylədi. "Daşkənd küçələrində gəzərkən məktəb görmüş yeni nəslin danışığında bir dəyişiklik baş verdiyi dərhal hiss olunur" -dedi. Təhsilini Sorbonnada almış Feyzul Kırımlı (söhbət tanınmış Ukrayna alimi, akademik-şərqşünas, mənşə etibarı ilə Litva tatarı olan A.E.Krımskidən gedir. Onun daşıdığı "Aqafangel" adı qədim yunan dilində "feyz", "xeyirxahlıq", "xeyir xəbər" mənalarını bildirir. Görünür, alimi yaxından tanıyan və həyat tarixçəsinə yaxşı bələd olan Əli bəy bir qədər də xəfif yumor hissi ilə ad və soy adını türkləşdirmişdi - V.Q.) Türkcə danışdı. Ümumi ədəbi türk dilindən bəhs etdi və belə bir dilin mövcudluğunun türk xalqlarını birləşdirəcəyi məsələsində Samoyloviçin fikrinə tərəfdar çıxdı.
(Ardı var)
Əli
bəy Hüseynzadə
525-ci qəzet.- 2016.- 20 sentyabr.- S.6.