Mürsəl Qarayev -
böyük professional...
Sentyabrın 26-sı görkəmli cərrah Mürsəl
Qarayevin anım günüdür.
Mürsəl Əbülfəz oğlu Qarayev 1919-cu ildə,
noyabrın 4-də Bakıda anadan olub. Azərbaycanın ilk
uşaq həkimi, professor Əbülfəz Qarayevin ailəsində.
1938-ci ildə
Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun Müalicə-profilaktika
fakültəsinə daxil olan M.Qarayev 1942-ci il
avqusun 25-də Sovet Ordusu sıralarına həqiqi hərbi
xidmətə çağırılır. Qafqaz
Cəbhəsi 65-ci xüsusi moto-atıcı briqadasının
seçmə-qəbul məntəqəsində ordinator-cərrah
çalışır.
Yaralanır və bir müddət müalicə olunandan
sonra 1943-cü ilin avqust ayından müharibənin sonuna qədər
(1945-ci ilin oktyabrınadək) döyüşən orduda
482-ci Tibb-Sanitar Batalyonunda cərrah kimi xidmət edir.
Kursk dairəsi döyüşlərində hərbi
eşalonun baş həkimi olur. Budapeşt ətrafındakı
döyüşlərdə daha bir dəfə yaralanır,
tibb xidməti kapitanı kimi ordudan tərxis olunur.
“Döyüşdə cəsurluğa görə”,
“Qafqazın müdafiəsinə görə”, “Almaniya üzərində
qələbəyə görə” medallarıyla təltif
olunur. Sonradan cərrah kimi fəaliyyətini davam etdirir və
1960-1964-cü illərdə Azərbaycan Respublikası Səhiyyə
Nazirliyinin baş cərrahı işləyir. Namizədlik və doktorluq dissertasiyası müdafiə
edir.
5000-dən
artıq cərrahi əməliyyat edən doktor Qarayevin son
iş yeri o vaxtkı Azərbaycan Dövlət Tibb
İnstitutunun “Travmatologiya, ortopediya və hərbi səhra cərrahiyyəsi”
kafedrasında dosent vəzifəsi olur. 1975-ci ildə
Bakı şəhərində vəfat edir.
On iki əvvəl yazdığım “Doktor Qarayev”
kitabını vərəqləyirəm. Doktor Qarayevlə
bağlı həmsöhbət olduğum insanların bir
çoxu artıq bu dünyada yoxdur. “Hippokratdan sonra”
adlı “son söz” yerinə yazdığım essenin bir
bölümündə Mürsəl Qarayev barədə
danışanların fikirlərindən çıxarışlar
eləmişəm:
“ Mürsəl barəsində hamının fikri belə idi ki, o
çox yaxşı oğlandır və əla cərrahdır...
Həyat
onun əllərinə möhtacdı...
Mürsəl
bir növ xalq həkimiydi...
Xəstələr
onunla söhbətdən sonra əməliyyata qorxusuz girirdilər...
Dedilər ki, təcili cərrahiyyə lazımdı. Dedim ki, qoyun Mürsəl gəlsin,
o desə, əməliyyat edərsiz...
Son
sözü həmişə o, deyirdi...
O,
çox vaxt imkansız xəstələr üçün
öz puluna dərman alırdı...
O, adamlar
üçün və adamlarla yaşamağı
bacarırdı...
Onun
müasiri olduğuma görə qürur duyuram...
Dedilər ki, Xanlar öləcək. Söylədi
ki, yox, ona heç bir şey olmayacaq. Ona bir şey olsa
özümü pəncərədən ataram...
Onun səsi
həyatda özünü təsdiq etmiş, adamların səsi
kimi idi...
Həmkarlarına
acığı tutanda acı söz deməzdi, onlara eləcə
özünün cərrahiyyə etdiyi otağa girməyi
qadağan edərdi...
Onun kişi xüsusiyyətləri
böyükdü...
Mürsəl
Qarayev böyük professional idi...
Çox
usta cərrah idi. Onun əlləri də həmişə
yalnız xeyir gətirərdi...
Müəllimlərini
çox sevir, onların hörmətini tuturdu...
Xəstə
sağalana qədər onun çarpayısından
ayrılmır, rahatlıq tapmırdı...
Əgər
özgələri üçün bir şey əsirgəmirdisə,
təsəvvür edin ki, öz övladlarına qarşı
necə rəftar edirdi... “
Həmin
kitaba “Ön söz” yazmış Xalq yazıçısı
Anarın məqaləsindən bir fraqment diqqətimi çəkir:
“Mürsəl
Qarayev müharibədən sonra həkimlik fəaliyyətinə
başlayanda Azərbaycanda Mirəsədulla Mirqasımov,
Mustafa bəy Topçubaşov, Fuad Əfəndiyev kimi
çox böyük cərrahlar fəaliyyət göstərirdi,
amma bu fonda belə gənc Mürsəl
yüksək peşəkar kimi özünü təsdiq edə,
ad çıxara bildi. Və Mustafa bəy Topçubaşovun
həmkarının vəfatından sonra dediyi söz:
“Mürsəl Azərbaycanın iki-üç ən
yaxşı cərrahlarından biri idi” - fikri həqiqətin
ifadəsi idi.
Bu gün biz hansısa bir həkimin təcili əməliyyatdan
qabaq pul-haqq hesabını çəkməsini eşidəndə
daha təəccüblənmirik. Amma biz Mürsəl
Qarayevin kasıb pasiyentlərinə öz cibindən pul verməsinə,
ya minnətdarlıq əlaməti olaraq gətirilən ən
kiçik paylardan belə həqarətlə imtina etməsinə
də təəccüblənməməliyik. Çünki ailə ənənələri, sülalə
dəyərləri - məhz elə bundadır. Mürsəl
gözünü açıb atası Əbülfəz bəyin,
qohumu Mirqasımovun məhz bu cür
davrandığını, bu meyarlarla
yaşadığını görmüşdü...”.
Yaxud Milli
Onkologiya Mərkəzinin direktoru, professor Cəmil Əliyev
“Adamlarla və adamlar üçün yaşamağı
bacaran adam” adlı yazısında unudulmaz
müəllimini belə xatırlayır: “Mürsəl Qarayev
cərrahiyyədə mənim ilk müəllimim idi.
Sözün hərfi mənasında cərrahiyyəyə o məni
gətirdi və məndə bu peşəyə məhəbbəti
o oyatdı...
Mürsəl Qarayev dünya və milli cərrahiyyə
tarixini çox yaxşı bilirdi. Onun cərrahlıq
tarixi, keçmişin görkəmli cərrahları,
onların çətin və şərəfli işləri
haqda ilk dərslərdən başlayaraq həvəslə necə
danışdığını indiyə qədər
xatırlayıram. ...
Mürsəl müəllim mənə ilk dəfə
müstəqil cərrahiyyə əməliyyatı keçirmək
üçün icazə verən adamdı. Yadımdadı,
bərk həyəcan keçirirdim.
Düşünmürəm ki, o vaxt hər şeyi ideal yerinə
yetirmişdim, amma Mürsəl müəllim məni tərifləyib
dedi ki, hər şeyi çox düzgün etmisən və
vaxt gələcək sən çox yaxşı cərrah
olacaqsan. Onun sözləri məni çox ruhlandırdı və
məndə özünəinam yaratdı...
Yəqin ki, hamı öz ilk müəllimini ən
yaxşı hesab edir. Mən heç kimi incitmək istəməzdim,
amma tibb institutunda Mürsəl müəllim kimi pedaqoqlara
az-az rast gəlinir. Mürsəl Qarayev
adı böyük hərflə yazılan müəllim və
insandı”.
Xalq rəssamı
Kamil Əliyev dostu barədə danışarkən bunları
deyir: “Mürsəlin yaxşı cərrah olmasına bir misal
da gətirə bilərəm. Yəhudilər elə
millətdir ki, öz həyatlarını hər adama etibar
etmirlər. Soruşurlar, öyrənirlər,
araşdırırlar, son anda qərar qəbul edirlər.
Demək olar ki, yəhudilərin böyük əksəriyyəti
Mürsələ müraciət edirdi. Məni
tanıyan yəhudilərin çoxu da xahiş edirdi ki,
Mürsələ tapşır, bizi qəbul etsin.
Oğlumun, atamın, anamın, yaxın qohumlarımın cərrahiyyə
əməliyyatını o aparsın...”
Unudulmaz
şairimiz Vaqif Səmədoğlu isə doktor Mürsəl
Qarayevlə bağlı əfsanəyə çevrilmiş
bir hadisəni danışmışdı o vaxt: “Mürsəl
Qarayev mənə bir əhvalat danışdı, sonra bunu
başqalarından da eşitdim. Onda bildim ki, hələ
o, əhvalatı bir qədər yumşaq formada
danışıb. Mürsəl Qarayev bazar
günü bir məclisdə dostlarıyla birlikdə
yeyib-içirmiş. Birdən ona işlədiyi
klinikadan xəbər verirlər ki, təcili gəlsin, xəstə
ölüm ayağındadır. O zaman da cib telefonu-filan
yox idi. Onu tapana, maşını göndərənə,
gəlib klinikaya çatana qədər xəstə
dünyasını dəyişir. Bilirsiz ki, klinik
ölüm beş dəqiqədən
artıq davam etmir. Artıq yeddi-səkkiz dəqiqə
keçir və beynin dayanma prosesinə lap az
qalır. Mürsəl Qarayev bunu peşəkar
kimi görüb nə paltarını dəyişir, nə əllərini
yuyur, böyük skalpeli götürüb, onun
paltarını cırıb, bu skalpellə sinəsini kəsir,
yuyulmamış əlləriylə həmin adamın ürəyini
götürüb, başlayır masaj etməyə. Və beləcə də həmin adamı dirildir.
Yəni, təsəvvür edin ki, buna görə
Mürsəl Qarayevin diplomunu, bütün lisenziyalarını
alardılar, özünü də məhkəməyə verə
bilərdilər. Qanunları, qaydaları
pozmuş olardı. Yeddi-səkkiz dəqiqə klinik
ölümdə olan xəstəni həyata qaytarmaq qəhrəmanlıqdı...
Əslində, o, möcüzə göstərmişdi...”
lll
Ümumi
cərrahiyyə dərsliklərində “cərrahiyyə”
sözü, daha doğrusu onun “xirurqiya” və “surgeon” kimi rusca
və ingiliscə olan ekvivalentləri mənşəcə
yunan kəlmələrinə aid edilərək, “əl və
hərəkət” - “chier” və “ergon” kimi izah olunur.
Lüğətlərdə isə ərəb sözü olan
“cərrah” - “yaralamaq, yarmaq, yara” anlamlarına gəlir, yəni
əl hərəkətləri kimi çoxyozumluluqdan,
ümumilikdən konkret iş, mahiyyət ifadə edən
sözə çevrilir. Qəribədir, amma cərrahiyyə
elm kimi daha çox müharibələr dövründə
inkişaf edib və təkmilləşib. Yəni,
həmin o əməlilik və konkretlik məhz müharibə
dövründə daha tez-tez tələb olunub.
İsveçrəli təbabət alimi və cərrah
Parasels, fransız Nostradamus, Ambruaz Pare və Larrey, məşhur
rus cərrahı Piroqov məhz müharibə dövründəki
təcrübələri, işləri ilə indiki cərrahiyyə
tarixinin ən sanballı, öyrənilən səhifələrini
yazıblar. Burda isə bayaq tövsiyə
etdiyimiz “təəssüf” sözünü pozmaq
lazımdı. Çünki doktor Qarayevin
soyuq cərrah silahı o illərin bəzi gecələrində,
5-6 saat ərzində 10-15 və daha artıq adamı qurşun
və qəlpələrdən təmizləyir, onları
özünəməxsus şəkildə tərksilah edirdi.
Bəzən lazımi ağrıkəsicilər
olmadığından amputasiyalar dəqiqələr ərzində
yerinə yetirilir, Velyaminovun sözləri ilə desək
“ölülər səltənətində əsrarəngiz cərrahi
əməliyyatlar” həyata keçirilirdi. Bunun
üçün isə xalq dili ilə desək qismət -
xüsusi tale - bu iş üçün seçilmək,
İbn Sinanın təsnifatına əsasən isə emosional
- iradi dayanıqlıq, səliqə, yüksək məsuliyyət
duyğusu, həssaslıq və dərin müşahidə
qabiliyyəti, indiki dillə desək kommunikativ keyfiyyətlər,
analitik ağıl, uzunmüddətli və irihəcmli
yaddaş, fiziki güc və sağlamlıq, bir də fədakarlıq
lazımdı. Əslində, İbn Sinanın təsnifatı
həmin xüsusi talenin öz təcrübəsindəki
izahı və açılışı idi.
Mən daha bir lüğətə baxdım ki,
“Mürsəl” adının qarşısındakı etimoloji
izah onun “rəsul” sözü ilə eyni kökdən
olduğunu deyir, Mürsəlin “seçilmiş”, “xilaskar”,
“elçi”, “göndərilən” mənalarını ortaya
qoyurdu. Belə olmasaydı onun elədiyi 5 mindən artıq
uğurlu cərrahiyyə əməliyyatı nə idi bəs?!
Allah rəhmət eləsin!
Səlim
BABULLAOĞLU
525-ci qəzet.- 2016.- 24 sentyabr.- S16.