Fridrix fon Dits və "Kitabi-Dədə
Qorqud" eposu: görülən işlərə bir nəzər
Xalqımızın dünya ədəbiyyatına bəxş
etdiyi ən nadir incilərdən biri və bəlkə də
birincisi "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanıdır desək
yanılmarıq.
Oğuz türklərinin tarixini özündə əks
etdirən bu dastan, yüksək bəşəri ideallar tərənnümçüsü
kimi dünya xalqlarının mənəvi sərvətlər
xəzinəsinə daxil olmuş və indiyədək
dünya ədəbiyyatı tarixində öz xüsusi yerini
qoruyub saxlamaqdadır. "Kitabi-Dədə Qorqud" eposu dastan
yaradıcılığımızın, ədəbiyyatımızın,
dilimizin, bütövlükdə mədəniyyətimizin
tarixini öyrənməkdə bizə istiqamət göstərən,
yolumuza həmişə işıq saçan bir mayak olub.
Azərbaycan xalq bədii təfəkkürünün
zirvəsi sayılan "Kitabi-Dədə Qorqud"
dastanlarının poetik dili, bədii təsvir vasitələri
zəngin olduğundan, onlarda xalq dilinin incəliklərindən,
atalar sözü və məsəllərindən geniş
istifadə olunmuşdur. Bu dastan indinin
özündə də Azərbaycan türkcəsinin tarixini
öyrənmək baxımından olduqca zəngin mənbədir.
Kökləri
mifoloji dünyagörüşünə gedib çıxan və
12 boydan ibarət Dədə Qorqud dastanları bizim eranın XI
yüzilliyində "Kitabi-Dədəm Qorqud" adı
altında yazıya alınsa da, hazırda əlimizdə olan
nüsxələr XVI əsrdə üzü
köçürülmüş əlyazmalarıdır. Bildiyimiz kimi dastanın əlyazması ilk dəfə
Almaniyada Drezden kitabxanasında aşkar edilmişdir. Məşhur alman şərqşünası Reyski
bu əlyazmanı XVIII əsrdə tapsa da, lakin dili bilmədiyindən
o, elmi tədqiqat apara bilməmişdir.
Dastanı
ilk dəfə tədqiqata cəlb etmiş alman şərqşünası
Haynrix Fridrix fon Ditsin fikrinə görə,
buradakı bəzi mifoloji süjetlər, məsələn, Təpəgöz
süjeti qədim Yunanıstanda yaranmış analoji süjetlərə
qida vermişdir. "Kitabi-Dədə
Qorqud"dakı Təpəgöz obrazı Homerin
"Odisseya" dastanındakı Polifem obrazı ilə
müqayisədə daha qədimdir. İndiyədək
dastanın iki əlyazması məlumdur. Bunlardan biri -
alman şərqşünası Fridrix fon Dits tərəfindən
1815-ci ildə İstanbuldan Almaniyaya aparılmış və
Drezden şəhərinin kitabxanasına
bağışlanmış bir müqəddimə və on
iki boydan ibarət olan Drezden nüsxəsi, o biri isə XX əsrin
50-ci illərində Vatikanda tapılmış bir müqəddimə
və altı boydan ibarət nüsxədir. Bundan
əlavə isə Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda "Dədə
Qorqud" dastanının dünyada üçüncü əlyazma
nüsxəsi hazırlanmışdır.
Qorqudşünaslığın
əsasını qoymuş görkəmli alman şərqşünası,
türkoloqu və diplomatı H.F. fon Ditsin
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının əlyazmasını
aşkarlayaraq dünyaya tanıtmaqda misilsiz rolu olmuşdur. O,
1751-ci ilin 2 sentyabrında keçmiş Prussiya
Krallığının Anhalt hersoqluğunun paytaxtı
Bernburqda dünyaya gəlib. Hüquq ixtisasına yiyələnməyinə
baxmayaraq rus, polyak, macar, fransız, latın,
ingilis, türk, fars və ərəb dillərini bilməklə
həm də istedadlı tərcüməçi olub.
Fon Ditsin yaradıcılıqdan başqa diplomatik fəaliyyəti
də böyük maraq doğurur. Belə ki, 33 yaşlı
istedadlı fon Dits, 1784-ci ildə Prussiya
krallığının Osmanlı imperiyasındakı səfiri
vəzifəsinə təyin olunur. O, bu illər ərzində
türk, ərəb və fars dillərini
öyrənmiş, Şərq ədəbiyyatı ilə
yaxından tanış olmaq imkanı əldə etmişdir.
H.F. fon Ditsin Şərq dünyasına, mədəniyyətinə,
tarixinə marağını görən türklərin ona təşəkkür
əlaməti olan müxtəlif əlyazmaları hədiyyə
etmələri də güman edilir. 1791-ci ilin yanvarın 31-də
səfirlik fəaliyyəti başa çatdıqdan sonra fon Dits dostu Kral arxivinin müdiri Kristian Vilhelm
fon Dohma yazdığı məktubda Türkiyəni tərk edərkən
türklərin vida zamanı necə kövrəldiklərini və
bu sözləri təkrar etdiklərini yazır: "Belə
bir elçi heç vaxt burada olmayıb və bundan sonra onun
kimi ikinci birisi də gəlməyəcəkdir".
Böyük
şərqşünas alimin diplomatik fəaliyyəti illərindən
sonra qulluqçu təqaüdü və Kolberq kilsəsindən
vəkil kimi əldə etdiyi gəlir ona qiymətli Şərq
əlyazmalarını, eləcə də tərcümələrini
nəşr etdirib, kibaxanasını zənginləşdirməyə
imkan vermişdir. O, bu illərdə topladığı əlyazmaları
sistem halına salır və 1811-1815-ci illərdə hər
biri 1000 səhifədən çox olan II cildlik "Asiyadan
xatirələr" adlı kitabını şəxsi
hesabına nəşr etdirir. Hazırlanmış III, IV və
V cildlər bu gün də əlyazma şəklində
qalmaqdadır.
Ömrünün
sonuna iki qalmış H.F. fon Dits, "Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanını 1815-ci ildə Drezden Kral
kitabxanasında aşkar edir və özünün qeyd etdiyi
kimi, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının başqa
bir nüsxəsi isə əlyazma şəklində öz
sağlığında Berlində yaratdığı
"Ditsiana" kitabxanasının "Şərq əlyazmaları"
fondunda saxlanılır. O, bu əlyazmalar əsasında 1815-ci
ildə "Basatın Təpəgözü
öldürdüyü boy"u alman dilinə tərcümə
edir və "Yeni aşkar edilmiş Oğuz Təpəgözü
Homerin Siklopu ilə müqayisədə" adlı ön
sözü ilə bir yerdə Berlində kitab şəklində
çap etdirir.
H.F. fon Dits, ömrünün bu
çağlarında Berlinin Ştralau məhəlləsində
Şpree çayının sahilindəki ecazkar parkda bir malikanə
alaraq ora köçmüşdür. Yaşadığı
evin otaqlarını Şərq üslubunda - otaqlardan birini
türk, birini fars, digərini isə
çinsayağı bəzətdirməklə Şərqə
olan sevgisini sanki bir daha sübut etmişdir. Alman tədqiqatçısı
Katarina Mommsenin "Höte və Dits" adlı kitabında
yazdığına görə, Dits bu otaqlarda öz
dövrünün görkəmli simaları olan F.A. Volf, F.V.
fon Humboldt, hətta Kral IV Fridrix Vilhelm ilə
görüşüb söhbətlər edərmiş.
Dövrünün
bir sıra görkəmli alimləri - Hammer fon Purqştall,
Ludolf Krel, Fridrix Avqust Volf, Vilhelm fon Humboldt, Tomas Rimer və
başqaları böyük şərqşünas alimin
yaxın əhatə dairəsini təşkil edirdilər.
Elmi-dostluq əlaqələrinə gəlincə isə o, dahi Y.V. fon
Höte ilə daha sıx münasibətdə olmuşdur.
H.F. fon Ditsin müasirləri - Y.V. fon Höte,
Fridrix Auqust Volf və digərləri onun barəsində
maraqlı fikirlər söyləmişlər. Höte Şərq
haqqında təfəkkürünün formalaşmasında fon Ditsin rolunu minnətdarlıqla etiraf edir. O,
yaxın dostu - məşhur alman bəstəkarı, professor
Karl Fridrix Ziqfridə göndərdiyi məktubda - "Sən
həyatında səfirliyin məxfi məsləhətçisi
H.F. fon Ditsi görmüsənmi? Onun əsərləri, tərcümələri, məqalələri
və qeydləri mənim üçün dünya deməkdir.
O, mənim üçün təlatümlü Şərq
ümmanında lövbərdir", yazaraq fon
Dits yaradıcılığını heyranlıqla qiymətləndirir.
H.F. fon
Ditsin - "İnsan təbiəti üzərində
müşahidə", "Vətənpərvərliyə
can atma", "Dözümün müdafiəsi və mətbuat
azadlığı", eləcə də digər əsərləri,
bu gün də dünya tədqiqatçıları tərəfindən
həvəslə araşdırılır. Onun "Qabus
kitabı", "Kitabi-Dədə Qorqud"
dastanlarının "Təpəgöz" boyu, "Asiyadan
incəsənət və elmə aid xatirələr" və
bir sıra başqa tərcümələri dünya ədəbiyyatının
nadir incilərindən sayılır.
Bütün
bu illər ərzində gərgin filoloji, kulturoloji xidmətlərinə
görə H.F. fon Dits, 1814-cü ildə
Prussiya Elmlər Akademiyasının fəxri üzvü
seçilmişdir.
Ömrünün axırınadək ailə həyatı
qurmayan böyük alim, 1817-ci ilin baharında, 7 apreldə
Berlində vəfat edir. Özünün vəsiyyətinə
görə ona məxsus olan var-dövləti ehtiyacı olan
insanlara paylanmış, 17000 nüsxə kitab və 835 əlyazma
isə Berlin Kral Kitabxanasına verilir.
Xalqımızın
qədim keçmişindən süzülüb gələn,
özündə vətən, yurd, torpaq, dost sevgisi və qəhrəmanlıq
təcəssümçüsü olan bu dastanı təəssüf
ki, ötən əsrin 50-ci illərində Sovet totalitar
rejiminin ideoloji "maşını", güya milli ədavəti
qızışdıra biləcəyindən ehtiyatlanaraq
üzə çıxmasını yasaqlamışdır. Əslində isə məqsəd tamamilə
başqa idi. Sovet "ideoloqları"
siyasi güclə saxladıqları və milli ideyası
olmayan bu süni ölkədə 5 müttəfiq türk
respublikası və bir sıra muxtar respublika, eləcə də
vilayət olmaqla, xeyli sayda türklərin
yaşadığını yaxşı bilirdilər.
Onlar "milli ədavət" deyərkən, daha çox Dədə
Qorqud dastanın bütün türk dünyasının ana
kitabı kimi vahid kökə bağlı olduğunu bildikləri
üçün və bu dastanın milli dirçəlişə
səbəb ola biləcəyinə
inandıqlarına görə qorxurdular. Lakin 60-cı illərin
əvvəllərində "istiləşmə" prosesi
başladıqdan sonra uzun illər "dustaq" qalan "Dədə
Qorqud" "bəraət" alaraq azad oldu. Yalnız
bundan sonra Azərbaycan alimləri tərəfindən
çoxsaylı araşdırmalar, tədqiqat işləri
aparılmış, Xalq yazıçısı Anarın
ssenarisi əsasında 1975-ci ildə tamaşaçılar tərəfindən
sevilən "Dədə Qorqud" adlı iki hissədən
ibarət tammetrajlı bədii film çəkilmişdir.
Milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunub
saxlanılmasında və zənginləşməsində
müstəsna xidmətləri olan Ümummilli lider Heydər
Əliyev, 20 aprel 1997-ci ildə "Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanının 1300 illik yubleyinin dünya səviyyəsində
keçirilməsi haqqında fərman imzaladı. Bu fərman Azərbaycan
mədəniyyəti və folkloru sahəsində yeni layihələrin
hazırlanıb həyata keçirilməsinə, milli-mənəvi
dəyərlərin yüksəlişi istiqamətində
mühüm addımlar atılmasına və yeni nailiyyətlərə
təminat yaratdı. 2000-ci ildə "Kitabi-Dədə
Qorqud"un 1300 illik yubleyinin YUNESKO xətti
ilə beynəlxalq səviyyədə təntənəli qeyd
edilməsi dastanın tədqiqi tarixində yeni mərhələnin
başlanğıcı oldu.
"Kitabi-Dədə
Qorqud" abidəsinin alman şərqşünası H.F. fon
Dits tərəfindən üzə çıxarılması,
alman dilində ilk tərcüməsi, nəşr edilməsi,
eləcə də dünya elm aləminə
tanıdılmasının 200 illiyilə əlaqədar qeyd
edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti
İlham Əliyevin 20 fevral, 2015-ci ildə imzaladığı
sərəncama əsasən, Bakı Slavyan Universitetində
geniş tədbirlər planı hazırlanaraq həmin tədbirlərin
ardıcıl olaraq keçirilməsinə
başlanıldı.
Yarandığı
gündən Slavyan xalqlarının dilini, ədəbiyyatını,
tarixini mədəniyyətini yaxından öyrənən və
tədris edən Bakı Slavyan Universitetinin Filologiya, Beynəlxalq münasibətlər
və regionşünaslıq, Jurnalistika və Azərbaycan
filologiyası, Tərcümə, Pedaqoji və digər
fakültə, eləcə də kafedralarında, o cümlədən,
mədəniyyət mərkəzlərində bu il H.F. fon Ditsin
həyat və yaradıcılığına həsr edilən
çoxlu sayda seminarlar, dəyirmi masalar, ustad dərsləri
keçirilmiş, məqalə və tezislər nəşr
edilib, sərgilər təşkil olunmuşdur.
Ənənəvi
olaraq hər il keçirilən
Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci
ildönümünə həsr olunmuş "Azərbaycanşünaslığın
aktual problemləri" VI Beynəlxalq elmi konfransı çərçivəsində
Türkiyə Araşdırmaları Mərkəzinin H.F. fon
Ditsin həyat və yaradıcılığı ilə
bağlı təşkil etdiyi dəyirmi masalar və ustad dərsləri
də iştirakçılar tərəfindən maraqla
qarşılanıb.
Bakı
Slavyan Universiteti, Qafqaz Universiteti və AMEA-nın Folklor
İnstitutunun birgə təşkilatçılığı
ilə "Epos və etnos" adlı keçirilən
simpoziumda akademik Kamal Abdulla, akademik Tofiq Hacıyev, professor Asif
Hacıyev, professor Ahmet Saniç, professor Şükrü
Haluk Akalın, professor Nizami Cəfərov və digərlərinin
çıxışları BSU-nun professor-müəllim heyəti
və tələbələri tərəfindən həvəslə
dinlənilmişdir.
Diplomatiya
və xarici siyasət kafedrasının nəzdində fəaliyyət
göstərən "Gənc diplomat" tələbə
elmi dərnəyi, görkəmli alimin diplomatik fəaliyyətini
araşdıraraq "Fridrix fon Dits-200:
Diplomat və şərqşünasın portreti"
mövzusunda keçirdikləri tədbir də maraqla
qarşılanıb. Tədbirdə Beynəlxalq münasibətlər
və regionşünaslıq fakültəsinin tələbələri
1784-1791-ci illərdə Prussiya Krallığının
İstanbulda səfiri olmuş Fridrix fon
Ditsin peşəkar diplomat və görkəmli şərqşünas
kimi fəaliyyətini müzakirə ediblər. Tədbirdə
görkəmli Qorqudşünas akademik Kamal Abdullayevin təşəbbüsləri
və onun rəhbərliyi altında BSU-da həyata
keçirilmiş layihələrdən ətraflı bəhs
olunub.
Beynəlxalq
əlaqələr şöbəsinin təşkilatçılığı
ilə V.fon Humboldt adına Alman tədris və
mədəniyyət mərkəzində keçirilən elmi
seminarda Vürtsburq Universitetinin professoru Ziqlinde Hartmann
"Haynrix Fridrix fon Ditsin həyat və
yaradıcılığı" mövzusunda müəllim və
tələbə heyətinə mühazirə oxumuşdur.
Bakı Slavyan Universitetinin nəzdindəki Məktəb-Lisey
Kompleksi də öz tədbirlərilə heç də
fakültə və kafedralardan geridə qalmayıb. Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin yanında Bilik Fondunun təşkil etdiyi elmi
konfransda H.F. fon Ditsin həyat və
yaradıcılığı və "Kitabi-Dədə
Qorqud" eposuna həsr olunmuş şagird layihələrinin
təqdimatı keçirilmiş, Məktəb-Lisey Kompleksində
şagirdlərin əl işlərindən ibarət sərgisi
təşkil olunmuş və bir sıra digər tədbirlər
də həyata keçirilmişdir.
Bu ilin əvvəlindən BSU-nun kitabxanasında təşkil
edilən sərgidə "Kitabı-Dədə Qorqud"
haqqında ayrı-ayrı müəlliflərin elmi-tənqidi
əsərləri, kitablar, qəzet, jurnal və konfrans
materialları nümayiş etdirilməkdədir.
Azərbaycan mədəniyyətinə misilsiz töhfə vermiş böyük alimin həyat və yaradıcılığına həsr olunan silsilə tədbirlər, təkcə ölkəmizdə deyil, həm də vətənimizin hüdudlarından kənarda da keçirilir.
Moskva Dövlət Linqvistik Universiteti, Bolqarıstanın Kliment Oxridski adına Sofiya Universiteti, Poltava İqtisadi və Ticarət Universiteti, Kiyev Milli Linqvistik Universitetlərinin nəzdində fəaliyyət göstərən BSU-nun Azərbaycan dili və mədəniyyəti mərkəzində alman dili mütəxəssisləri, Fridrix fon Ditsin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş müxtəlif mövzularda seminarlar keçiriblər. Keçirilən tədbirlərdə Moskvada fəaliyyət göstərən Azərbaycan İcması, Ümumrusiya Azərbaycanlılar Konqresi, Heydər Əliyev Fondunun, Rusiyanın Azərbaycanlı Gənclər Birliyinin və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Moskva bölməsinin nümayəndələri iştirak ediblər.
Görkəmli alman şərqşünasının "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanını aşkarlamasının 200 illik yubileyi ilə əlaqədar olaraq Bakı Slavyan Universitetinin bütün bu keçirdiyi tədbirlərinin sayının çox olmasına baxmayaraq, hal-hazırda hələ keçirilməsi nəzərdə tutulan xeyli sayda mövzular öz növbəsini gözləyir.
Əlbəttə ki, indiyədək keçirilən tədbirlər - konfrans, seminarlar, dəyirmi masalar, məqalə və tezislərin nəşr edilməsi, sərgilərin təşkil olunması Bakı Slavyan Universitetinin professor-müəllim heyətinin və tələbələrinin mədəniyyətimizə, tariximizə, ədəbiyyatımıza, folklorumuza, milli irsimizə, həm də onu milli kimliyindən asılı olmayaraq yaşadanlara olan dərin sevgisinin bariz nümunəsidir.
Rafiq NOVRUZOV
BSU-nun Elmi işlər üzrə prorektoru, professor
Aqşin RÜSTƏMOV tarix üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.- 2015.- 8 yanvar.- S.4.