“Azərbaycan” qəzetində
parlament hesabatları və şərhlər
Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında
I cild
(noyabr 1918 - aprel 1920)
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasından latın
əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi,
lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd
Hüseynov
Transliterasiya
redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi
Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
Azərbaycan
Milli Şurasında
Təşrini-saninin 20-də axşam saat 9-da Azərbaycan
Milli Şurası Şura rəisi Rəsulzadə Məhəmməd
Əmin bəy cənabları tərəfindən
açılıyor. İclasda Azərbaycan hökuməti
baş naziri Fətəli xan Xoyski, qeyri nazirlər
isbati-vücud ediyorlar.
Əvvəlcə Şura rəisi Milli Şuraya daxil edilən
Azərbaycan Məclisi-Məbusanı (parlamanı) təşkili
həqqində layiheyi-qanuniyə əsbabi-mucibəsini oxuyur.
Layihə
budur:
Müvəqqəti
Azərbaycan parlamanı (Məclisi-Məbusan) təşkili həqqində
layiheyi-qanuniyyə əsbabi-mucibəsi
1917 sənəsi aprel ayında toplanan Ümumqafqasiya
müsəlmanları qurultayı Cənubi Qafqasiya islamları
ümuri-milliyyə və mədəniyyələrini idarə
və mənafeyi-siyasiyyələrini müdafiə etmək
üzrə bir mərkəzi komitə təşkili tərhini
cızaraq müvəqqətən mərkəzi komitə
icraatını Bakıda inqilab təriqilə təşəkkül
edən Bakı komitəsinə tərk etmişdi. Bakı komitəsi
bir zaman mərkəzi komitə vəzifəsini idarə edərək
mətruh bulunan mərkəzi komitəyi təsis və vəzifeyi-müvəqqətəsini
məzkur komitəyə tövdi eləmişdi. Mərkəzi komitə keçən sənə
noyabr ayında dəvət edilən Milli Komitələr
konfransının qərarına görə Azərbaycan Məclisi-Müəssisanını
bir ay sonraya qədər toplamalıydı. Fəqət əhvali-siyasiyyə və
övzai-daxiliyyə, zühur edən həvadisi-fövqəladə
buna imkan verməyərək Cənubi Qafqasiyadan Rusiya Məclisi-Müəssisanına
gedəcək əza Rusiya Məclisi-Müəssisanı
dağıldığından dolayı Tiflisə cəm olaraq
firqə siyahılarını təbiri-məxsusla dərinləşdirmək
təriqilə Cənubi Qafqasiya “Seym”ini təşkil etdilər.
Cənubi Qafqasiya müsəlman firqələri
tərəfindən Rusiya Məclisi-Müəssisanına
seçilən 14 müsəlman məbusu siyahıların
firqələr tərəfindən dərinləşməsi
surətilə 44-ə qədər çoxaldı. Azərbaycan Məclisi-Müəssisanını
toplamaq qeyri-mümkün olduğunu nəzərə alaraq Cənubi
Qafqasiya mərkəzi müsəlman komitəsi bu məsələnin
həllini “Seym” müəssisəsində bulunan müsəlman
əzaya vagüzar etməyi münasib gördü. Çünki bunlar Mavərayi-Qafqas əhaliyi-islamiyyəsi
arasında mövcud bulunan müxtəlif siyasi cərəyanları
təmsil edir və əhalinin milyondan ziyadə rəyini
qazanmış müvəkkillərdi - deyə istidlal ediyor; təşkilati-milliyyənin
təyini istiqaməti üçün bu zəvat ən ziyadə
səlahiyyət sahibidir deyə - tələqqi ediyordu. Bu surətlə Mavərayi-Qafqas islamlarının təşkilati-mərkəziyyələrinə
təvarüs edən Mavərayi-Qafqas “Seym”i müsəlman əzaları
iləridə Məclisi-Müəssisan toplanıncaya qədər
kəndilərini Mavərayi-Qafqas Müsəlman Şurası
- deyə elan etdilər. Şura “Seym”ə
daxil olan müsəlman firqələri nümayəndələrindən
mütəşəkkil bir heyəti-icraiyyə dəxi intixab
elədi. Gürcüstanın Mavərayi-Qafqas
ittifaqından çıxaraq ayrıca elani-istiqlal etməsi
üzərinə Mavərayi-Qafqas Müsəlman Şurası
bittəbii kəndisini Azərbaycan Şurayi-Millisi və bunu
mütəaqib Azərbaycanın istiqlalını elan və Azərbaycan
hökuməti-cümhuriyyəsini təşkil elədi.
Mavərayi-Qafqas qitəsi birlikdə ikən və burada
bulunan başlıca üç millət arasında təyini-hüdud
yox ikən Milli Şuralar birər milli müəssisələr
idi. Vəzifəhləri də bittəbii məhdud və
mədud idi. Elani-istiqlal keyfiyyəti ilə
şuralar birər milli müəssisə halından
çıxaraq dövlət müəssisəsi şəklini
alıyordu. Azərbaycan yalnız türklərlə
məskun degildir. Bunun üçün də
Azərbaycan Şurayi-Millisi Azərbaycan ərazisi üzərində
yaşayan bütün millətləri təmsil etməliydi.
Həm Şurayi-Milli, həm də hökumət
bunun lüzumunu idrak ediyorlardı. Fəqət
əhvali-fövqəladə və məmləkətin ərazisini
düşmənlərdən təmizləmək keyfiyyəti
bir aralıq qüvveyi-təşriyyənin tətilini belə
mucib olduğundan bu əməliyyənin tətbiqinə
şimdi təvəssül olunuyor. Müəyyən
bir ərazi üzərində icrayi-hökm edəcək, qəvanin
vəz edən bir məclisi-təşriyyə
üçün yalnız bir milləti təmsil etmək kafi
olmadığı kibi, 44 kişilik ufaq bir məclis halında
olmaq dəxi mümkün degildir. Əlavə
bərin Azərbaycan müsəlmanlarının həyati-xüsusiyyələri
nöqteyi-nəzərindən məclisimizdə bulunan müxtəlif
siyasi cərəyan nümayəndələrindən başqa
cəmaət müəssisələri ilə
doğrudan-doğruya vilayətlərdən göndərilən
nümayəndələrin vücuduna da böyük bir
lüzum vardır. Bakı quberniyası ilə
Gəncə quberniyası, Zaqatal okruğu və İrəvan
ilə Tiflis quberniyalarından birər hissəsi Azərbaycan ərazisini
təşkil etməkdədir. Bu ərazi
üzərində Qafqas təqviminin hesabı üzərinə
tamam rəqəmlə 2.750.000 nüfus vardır. Bundan
1.900.000 islam, 500.000-i erməni, 230.000 rus,
sairi də müxtəlif millətlərdir.
Hər məbus üçün 24.000 nüfus miqyas
alarsaq müsəlmanlar 80, ermənilər 21, ruslar 10, almanlar
1, yəhudilər 1 məbus çıxarıyor.
Digər xırda millətlər isə miqyas təşkil
edəcək dərəcədə olmuyorlar. Fəqət
gürcü ilə polyak digərlərinə nisbətlə
daha ziyadə bir əqəliyyət təşkil elədiklərindən
onlara dəxi bitövr istisna birər nümayəndəlik
verilə bilər.
Əqəliyyətdə bulunan millətlərin hissələrinə
gələn nümayəndələr tamamilə cəlb
olunmaq lazım ikən bittəb müsəlmanlardan mövcud
bulunan 44 Şura əzası təfriq olunaraq yalnız 36 zat
yenidən cəlb olunacaqdır.
Cəlb etmək həqqini Şurayi-Milli şəhər
idarələri ilə Milli Komitələrə müraciətlə
tətbiq ediyor. Yalnız mərkəzi-məmləkət
bulunan Bakıda bir istisna olaraq şəhər idarəsindən
əlavə sinfi müəssisələrdən dəxi
nümayəndə istənilir.
Layiheyi-qanuniyyə
məvaddi
1- Azərbaycan
parlamanı - (Məclisi-Məbusanı) 120 əzadan ibarətdir.
2- Azərbaycan
parlamanı Azərbaycan Məclisi-Müəssisanı dəvət
oluncaya qədər aşağıdakı tərtiblə
intixab olunmuş əzadan təşəkkül edər:
a- Rusiya Məclisi-Müəssisanına
dörd müxtəlif siyasi firqə siyahıları
mövcibincə Mavərayi-Qafqas əhali-islamiyyəsi tərəfindən
intixab olunub da sonra Mavərayi-Qafqas “Seym”ində əza sifətilə
bulunmuş və bədə Azərbaycan Şurayi-Millisini təşkil
eləmiş 44 zatdan;
b- Azərbaycan
bələdiyyələri müsəlman əzası ilə əskidən
mövcud bulunan milli müsəlman komitələri əzası
tərəfindən intixab olunmaq surətilə cəlb olunacaq
zəvatdan;
p- Əqəliyyətdə
bulunan millətlərin səlahiyyətdar müəssisəyi-milliyyələrindən
cəlb olunacaq zəvatdan;
t-
Bakı Həmkarlar Şurası ilə Sovet Syezd, tüccar və
ərbabi-sənaye ittifaqından cəlb olunacaq zəvatdan;
3- Əsasən
mövcud olan 44 əzayə əlavə olunacaq əza bu nisbətlə
cəlb olunacaq:
a)-
Əhali-islamiyyə tərəfindən Bakı - 5,
Göyçay uyezdi - 2 (biri şəhər, biri uyezd), Cavad -
2 (biri şəhər, biri uyezd), Quba - 3 (biri şəhər,
2-si uyezd), Lənkəran - 2 (biri şəhər, biri uyezd),
Şamaxı - 2, Gəncə - 3 (biri şəhər, 2-si
uyezd), Ərəş - 2, Cavanşir - 1, Zəngəzur - 2,
Qazax - 1, Cəbrayıl - 1, Nuxa - 2 (biri şəhər, biri
uyezd), Şuşa - 2 (biri şəhər, biri uyezd), Zaqatala -
2 (biri şəhər, biri mahal).
İrəvan vilayətinin Azərbaycana keçən
hissəsi - 3, Tiflis vilayətinin Azərbaycana keçən
hissəsi - 1.
b) Əqəliyyət
təşkil edən millətlərdən: erməni əhalisi
tərəfindən - 8 Gəncə erməni əhali komitəsindən,
8 Şuşa erməni əhali komitəsindən,
5-i də Bakı erməni komitəsindən.
Rus əhalisindən
Bakıdakı rus Milli Şurasından - 10
Alman əhalisi
təşkilati-milliyyəsindən - 1
Yəhudi
Şurayi-Millisindən - 1
Gürcü
komitəsindən - 1
Polyak
komitəsindən - 1
Bakı həmkarlar cəmiyyəti şurasından 3,
Bakı Sovet syezd, birja və ticarət sənaye cəmiyyətlərindən
müştərəkən - 2.
Qeyd: 1- Bələdiyyəsi
və Milli Şurası olmayan qəzalar nümayəndələrini
köy obşestvo nümayəndələrinin ictimaində təyin
edə bilərlər.
Qeyd: 2-
Əhvali-fövqəladəyə məruz bulunan yerlərin
nümayəndələrini Şurayi-Milli bizzat təyin edər.
Qeyd: 3-
Şurayi-Millinin əsaslı üzvlərini təşkil edən
44 əzadan biri istefa edər, mərhum olur və yaxud başqa
bir səbəblə məclisdən çıxarsa onun əvəzinə
mənsub bulunduğu siyahının mürəttibi bulunan firqə
müəssisatı tərəfindən başqa birisi təyin
olunur.
Qeyd: 4- Cəlb
olunacaq əşxasın intixabatı şəhərlərdə
bələdiyyə rəisləri, uyezdlərdə mirovoy
sudyalar və ya onların müavini və əqəliyyətə
mənsub millətlərdə Milli Şura rəislərinin təşəbbüs
və nəzarətilə icra olunuyor və intixab olunacaq zəvatə
kəndi imzaları ilə keyfiyyəti intixabı müvəzzəh
və müsəddiq etimadnamələr verilir.
İşbu layihə oxunduqdan sonra
bütün-bütünə Şura tərəfindən qəbul
edildigindən maddəbəmaddə səsə qoyulması
lazım görülməyib bilittifaq qəbul olunur.
Sonra Şura rəisi ləvazim və təsərrüfat
komissiyasına fraksiyalar tərəfindən namizədlər
göstərilməsi təklifində bulunur.
Məhərrəmov
təklif edir ki: bu komissiya böyük fraksiyadan iki, kiçik
fraksiyalardan birər nümayəndə olmaq üzrə beş nəfərdən ibarət olsun.
Firqələr
tərəfindən göstərilən beş
nəfər bunlardan ibarətdir:
Cəmo bəy Hacınski, Abbasqulu Kazımzadə, Rəhim
Vəkilov, Məlikyeqanov və Heybətqulu Məhəmmədbəyov.
Bundan əlavə Milli Şura Azərbaycan Məclisi-Məbusanının
dekabr ayının 3-də dəvət olunmasını qərara
alır.
Bununla iclas xitam bulur.
“Azərbaycan”,
22 noyabr 1918, ¹47
Mucəb
- labüd, zəruri
Məvadd
- maddələr
Tərh -
layihə
Mətruh
- təyin edilmiş
Tövdi
- təslim etmə
Azərbaycan
Məclisi-Məbusanı təsisi həqqində qanun
1- Azərbaycan
parlamanı (Məclisi-Məbusanı) 120 əzadan ibarətdir.
2- Azərbaycan
parlamanı Azərbaycan Məclisi-Müəssisanı dəvət
oluncaya qədər aşağıdakı tərtiblə
intixab olunmuş əzadan təşəkkül edər:
a- Rusiya Məclisi-Müəssisanına
dörd müxtəlif siyasi firqə siyahıları
mövcibincə Mavərayi-Qafqas əhali-islamiyyəsi tərəfindən
intixab olunub da sonra Mavərayi-Qafqas “Seym”ində əza sifətilə
və bədə Azərbaycan Şurayi-Millisini təşkil
eləmiş 44 zatdan;
b- Azərbaycan
bələdiyyələri müsəlman əzası ilə əskidən
mövcud bulunan milli müsəlman komitələri əzası
tərəfindən intixab olunmaq surətilə cəlb olunacaq
zəvatdan;
p- Əqəliyyətdə
bulunan millətlərin səlahiyyətdar müəssisəyi-milliyyələrindən
cəlb olunacaq zəvatdan;
t-
Bakı Həmkarlar Şurası ilə Sovet Syezd, tüccar və
ərbabi-sənaye ittifaqından cəlb olunacaq zəvatdan;
3-
Əsasən mövcud olan 44 əzayə əlavə olunacaq əza
bu nisbətlə cəlb olunacaq:
a-
Əhali-islamiyyə tərəfindən Bakı - 5,
Göyçay uyezdi - 2 (biri şəhər, biri uyezd), Cavad -
2 (biri şəhər, biri uyezd), Quba - 3 (biri şəhər,
ikisi uyezd), Lənkəran - 2 (biri şəhər, biri uyezd),
Şamaxı - 2, Gəncə - 3 (biri şəhər, ikisi
uyezd), Ərəş - 2, Cavanşir - 1, Zəngəzur - 2,
Qazax - 1, Cəbrayıl - 1, Nuxa - 2 (biri şəhər, biri
uyezd), Şuşa - 2 (biri şəhər, biri uyezd), Zaqatala -
2 (biri şəhər, biri mahal).
İrəvan vilayətinin Azərbaycana keçən
hissəsi - 3, Tiflis vilayətinin Azərbaycana keçən
hissəsi - 1.
Qeyd:
a)
Bakı hissəsinə düşən 5 zat Bakı bələdiyyəsi
müsəlman əzası tərəfindən seçiləcəkdir.
Digər şəhərlərdə dəxi
şəhər hissəsinə düşən nümayəndəyi
ümumi intixabla seçilmiş müsəlman
qlasnıları seçəcəklərdir. Uyezd nümayəndələri isə uyezd milli komitələri
tərəfindən intixab olunacaqlardır.
b)
Seçkilər gizli olacaq.
p) Əqəliyyət
təşkil edən millətlərdən: erməni əhalisi
tərəfindən 21 - 8-i Gəncə erməni əhali komitəsindən,
8-i Şuşa erməni əhali komitəsindən,
5-i də Bakı erməni komitəsindən.
Rus əhalisindən Bakıdakı rus Milli
Şurasından - 10.
Alman əhalisi təşkilati-milliyyəsindən - 1.
Yəhudi Şurayi-Millisindən - 1.
Gürcü komitəsindən - 1.
Polyak komitəsindən - 1.
t)
Bakı həmkarlar cəmiyyəti şurasından 3, Bakı
Sovet syezd və ticarət sənaye cəmiyyətlərindən
müştərəkən - 2
Qeyd: 1- Bələdiyyəsi
və milli komitəsi olmayan qəzalar nümayəndələrini
köy obşestvo nümayəndələrinin ictimaində təyin
edə bilərlər. Bu ictima hər
obşestvodan birər nümayəndə göndərilmək
surətilə hasil olur.
Qeyd: 2-
Əhvali-fövqəladəyə məruz bulunan yerlərin
nümayəndələrini Şurayi-Milli bizzat təyin edər.
Qeyd: 3-
Şurayi-Millinin əsaslı üzvlərini təşkil edən
44 əzadan biri istefa edər, mərhum olur və yaxud başqa
bir səbəblə məclisdən çıxarsa onun əvəzinə
mənsub bulunduğu siyahının mürəttibi bulunan firqə
müəssisatı tərəfindən başqa birisi təyin
olunur.
Qeyd: 4- Cəlb
olunacaq əşxasın intixabən şəhərlərdə
bələdiyyə rəisləri, uyezdlərdə mirovoy
sudyalar və ya onların müavini və əqəliyyətə
mənsub millətlərdə Milli Şura rəislərinin təşəbbüs
və nəzarətilə icra olunur və intixab olunacaq zəvatə
kəndi imzaları ilə keyfiyyəti intixabı müvəzzəh
və müsəddiq etimadnamələr verilir.
Şurayi-Milli
rəisi: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Şurayi-Milli
katibi: Rəhim Vəkilov
Surəti əslilə mütabiqdir.
Şurayi-Milli
idarə müdiri: Məhəmməd Seyid
“Azərbaycan”,
28 noyabr 1918, ¹51
Bütün
Azərbaycan əhalisinə!
Vətəndaşlar!
Müharibə və inqilab zamanının fövqəladə
əhvalını nəzərə alaraq tətil etmiş olan
Azərbaycan Şurayi-Millisi iqtizayi-zaman ilə təkrar Azərbaycan
paytaxtı Bakıda toplandı. Şurayi-Millinin ən
əvvəl qəbul elədigi qanun sırf Azərbaycan
müsəlmanlarına məxsus olan Şurayi-Millini milli bir
şəkildən çıxarıb da dövləti bir
şəklə salmaq oldu. Bu ayın 19-da qəbul
elədigi qanunnaməyə görə Şurayi-Milli,
dekabrın 3-nə qədər 120 əzalıq bir Məclisi-Məbusan
(parlaman) halına gələcəkdir. Bu məclisə
azlıqda qalan millətlərdən nümayəndələr
cəlb olunduğu kibi, məmləkətin vilayətlərindən
də vəkillər çağırılmışdır.
Bu surətlə yığılacaq Məclisi-Məbusan
iləridə ümumi intixab üsuli ilə Azərbaycan Məclisi-Müəssisanı
yığışıncaya qədər yurdumuzun sahibi olacaq,
onun müqəddəratını həll, hökumətini təşkil
və mənafeyini mühafizə edəcəkdir.
Vətəndaşlar!
Hərbi-ümumi axıra çatıyor. Millətlərin dördgözlə gözlədikləri
sülhi-ümumi bayramının axşamındayız. Böylə səadətli bir günün ərəfəsində
cahan tarixi hərbi-ümumi qədər böyük və mənidar
inqilabların şahidi olmaqda, məhkum millətlər kəndi
həqlərini qaytarmaq, istiqlal və hürriyyət naminə
qiyam etməkdədirlər.
Beşinci sənəyə varan o şeytani qitali-əqvam
nəhayət, “Cəmiyyəti-Əqvam” kibi rəhmani bir nəticəyə
gəliyor.
Bu gün yalnız məğlubların degil, qaliblərin
də şüarı - millətlər öz müqəddəratlarını
təyin eləmək həqqinə malikdirlər -
düsturundan ibarətdir. Vicdani-bəşərin
milyonlarca insan qanı bahasına qazanmış olduğu Cəmiyyəti-Əqvam
fikri boş bir söz olmayıb, şübhəsiz ki, bir mənayə
malik olacaqdır.
Bizi təxribkar qüvvətlərdən, məhvedici
anarşidən, hərc-mərcdən qurtarmaq
üçün öz dəvətimizlə gələn
türklər vəzifəyi-xilaskaranələrini ifa edərək
bu gün mövqelərini müttəfiq əskərlərə
təslim etmişlərdir. Qafqasiya ərazisi
üzərində asayişi təmin eləmək
üçün gələn bu yeni qüvvət millətlərin
müqəddəratını təyin edib də istədikləri
kibi yaşamaq əzminə mane bir qüvvət degildir. “Cəmiyyəti-Əqvam” fikrinin ələmdarı
bulunan Rəisi-Cümhur Vilson bu zümrəyə mənsubdur.
Paytaxtımızda müsafir bulunan müttəfiq əskərlərinin
komandanı müsyo Tomson Qafqasiyaya aid məsələlərin
sülhi-ümumi konfransında həll olunacağını rəsmən
bəyan etmişlərdir.
Əvət, vətəndaşlar, Azərbaycanın
müqəddəs həqqi-istiqlalı heç bir millət tərəfindən
inkar edilmiyor.
Biləks hüsni-təvəccöh və qəbul
görməkdədir. İnanalım millətimizin
istiqlalına, inanalım Azərbaycanın səadətinə!
Dünya müharibəsinin sükut bulmaqda olan təlatümlü
əmani-mavərasından millətlərin hürriyyət və
səadət günəşi möhtəşəm bir surətdə
tülu ediyor.
Millətlər üzərlərindəki əski
həyat və istibdad qüyud və zəncirlərini ataraq
yeni bir həyat və istiqlala hazırlanıyorlar.
Vətəndaşlar!
Bizə fəlakət və səfalətdən
başqa bir şey verməyən ədavət və
ixtilafı tərk edəlim, müqəddərati-tarixiyyə
həpimizi bir yerdə yaşamaq məcburiyyətində
bulunduruyor. Yeni başlayan həyatın təbii məşəqqətlərini
asanlıqla çəkmək və müşkül mənzillərini
rahatlıqla keçmək və yeni həyata ləyaqət
qazanmaq üçün yaşayışımızı məqul
və insani əsaslar üzərinə quralım, yekdigərimizi
sevəlim, biri-birimizə ehtiram edəlim!
Bütün Azərbaycan vətəndaşları bilafərq
millət və məzhəb bir vətənin
övladıdırlar. Ümumi vətəndə müştərək
həyatlarını qurmaq və bərabərlikdə kəndi
səadətlərini hazırlamaq üçün onlar yekdigərinə
əl uzatmalı və yardım etməlidirlər.
Bu xüsusda ən böyük məsuliyyət və ən
ağır vəzifə bittəbii Azərbaycanın türklərinə,
müsəlman cəmaətinə düşəcəkdir. Onlar bu topraq
üzərində yaşayanların ən böyük əksəriyyətini
təşkil etdiklərindən daha ziyadə fədakar və
daha ziyadə mütəhəmmil bulunmalıdırlar.
Əvət,
vətəndaşlar, zamanın əhəmiyyətini dərk
edəlim, hər millətin həqqini təslim edəcək
sülhi-ümumi konfransı uzaq degildir. O zamana qədər vətənimizi
iğtişaşdan qoruyalım. Azərbaycan Məclisi-Məbusanını
təsis, hökumətini yenidən təşkil edəlim və
var qüvvət və mücahidəmizlə sülhi-ümumi
məclisinə hazırlaşalım.
Yaşasın
Azərbaycan Məclisi-Məbusanı!
Yaşasın
Azərbaycan Cümhuriyyəti!
Yaşasın
Cəmiyyəti-Əqvam!
Şurayi-Milli
naminə rəis
Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə
”Azərbaycan”,
29 noyabr 1918, ¹52
Əma - karlıq, məcazi mən. nadanlıq
Mütəhəmmil
- dözən, davam gətirən
Qüyud
- əsarət
Azərbaycan
parlamanı
Bu günlərdə milli parlamanımız
açılasıdır. Bu işdə biz bir qədər
gecikdik, parlamanımızı gec açdıq. Lakin bunun səbəblərindən sərf-nəzər
edib də “gec olması heç olmamasından
yaxşıdır” zərbi-məsəli ilə mütəsəlli
olaraq bugünki gündən danışaq.
Bu ilk parlamanımız əzaları seçki üsulilə
degil, “kovpitasiya” yəni kənardan səlahiyyətli şəxsləri
cəlb etmək təriqi ilə yığıldı. Əgər bu iş
keçirdigimiz xarüqəladə bir zamanda icra olunmayıb
da sülh və asayiş vəqtində olsa idi böyük
bir qüsur, hətta günah ədd edilərək hər bir
tərəfdən şiddətli etiraza səbəb olardı.
Necə ola bilər ki, Millət Məclisi
hesab edilən böyük bir şuranın əzalərini
millət əfradi seç-məyib də “kovpitasiya” təriqilə
çağırsınlar. Lakin təkrar
söyliyorıq ki, keçirdigimiz günlərin xarüqəladə
olması bir çox işləri də xarüqəladə
bir surətdə icrayə məcburiyyət hasil etdirir. Onsuz da gecikmişik, bir də vəqtimızı
seçki əməliyyatı ilə keçirmək istəsəydik,
parlamanımızı bu günlərdə degil, bəlkə
bir neçə ay bundan sonra görərdik. Halbuki bugünki günləri parlamansız
keçirmək, istiqlaliyyətimizin təyid və bəqasi
nöqteyinəzərindən heç bir vəchlə caiz
degildir, hətta bir dərəcəyə qədər
qorxuludur da.
Pəs bir
tərəfdən zəmanəmizin xarüqəladəligini,
digər tərəfdən əhalimizin parlaman əzası
seçməkdə bir o qədər də hazır
olmamasını və bu tərəfdən də cümhuriyyətimizin
bugün parlamana son dərəcə möhtac
qaldığını nəzəri-əhəmiyyətə
alıb və bir də qonşu cümhuriyyətimizin də həmin
bu təriq ilə parlaman açdıqlarını yada
salıb, bu gün iclası olan parlamanımızı həqiqətən
səlahiyyətdar və sahibi-ixtiyar bir millət məclisi deyə
tələqqi etməgi özümüzə fərz bilməliyik.
Eşitdigimizə görə, paytəxtimizdə
mövcud olan bir taqım qeyrimüsəlman cəmiyyətləri,
yəni hökumət içində hökumət düzəltmək
niyyətində olanları parlamanımızda iştirak etmək
istəməmişdilər. Bu hərəkət Azərbaycan
Cümhuriyyətinin təbəəsi, vətən
övladı olmaq istəməməkdir, daha artıq Azərbaycan
Cümhuriyyətinin mövcud oldu-ğunu inkar etməkdir.
Ondan da artıq Azərbaycan türklərinin azad və asudəliginə
qarşı böyük bir etirazdır...
Gözlər var ki, dünənə qədər əsir
və qul olan bir milləti bu gün azad və sərbəst
görmək istəmir.
Qulaqlar var ki, lal edilmiş bir dilək, bir millət dilənən
bu gün açılıb da söz söyləməsəni
eşitmək istəmiyor.
Qəlblər
var ki, bir əsrdən artıq məhkum qalan bir millətin bu gün hakim degil,
yalnız müstəqil və azad olmasını qəbul etmək
istəmiyor.
Varəsin
olsun! Nə edək? Azərbaycan
türklərini müstəqil və azad görmək istəməyənlər
ya gərək bizi zor ilə təkrar qul və əsir etsinlər,
ya buna gücləri çatmazsa “tən qəzayə verib” əmr
vaqe qarşısında ixtiyari-sükut etsinlər və ya
buna da vicdanlarını razı edə bilməsələr, vətən
deyib, Azərbaycan toprağından çıxıb getsinlər.
Bu üç təklifdən hanki birini qəbul etmək istəsələr
sahibi-ixtiyardırlar. Ancaq bunu dürüst bilməlidirlər
ki, biz Azərbaycan türkləri zor ilə də olsa, güc
ilə də əsarət zəncirini təkrar boynumuza salmaq
istəməyəcəyik. Bu fəqərəni
həmişə nəzərdə tutub işlərinin səlahına
baxsınlar.
O ki
qaldı bizə - biz bu cürə hərəkətlərdən
mütəəssir olmamalıyıq, biz oz işimizdə
olmalıyıq, milli parlamanımızı, milli
şuramızı açaq, Allahdan mədəd, bizdən hərəkət
degib, kəmali-ciddiyyət ilə işə
başlayaq. Artıq-əksik sözlərə
qulaq asmıyaq.
Bəli,
bugünlərdə milli parlamanımız
açılasıdır, deməli, Azərbaycan istiqlalı təmin edilmiş olmasa da, təkmil
ediləcək və cümhuriyyətimiz siyasi bir vahid olmaq
üzrə mükəmməl bir surətə girəcəkdir.
Bunun özü də böyük bir ürək təskinligidir. Siyasətcə
əzim bir əhəmiyyəti haiz olan və mənəviyyətcə
də həm bizlərə və həm sairlərinə dərin
bir təsir bəxş edən böyük bir əmrdir.
Nə
tövr olur-olsun, parlamanımızın
vücudi-ehtiyacatımıza müvafiq gələn qanunlar düzməkdən
əlavəl - cümhuriyyətimizin həm daxilən və həm
xaricən ciddi bir
surətdə görünməginə səbəb
olacağdır.
Böylə ki, bugün bizi vücud hesab etmək istəmiyənlər
dəxi vücudumuzun var olmadığını milli
şuramızdan çıxan səslərlə iqrar və
etirafa məcbur qalacağdılar. Kar qulaqlar da bu səsi eşidəcək,
kor gözlər də bizi görəcəklər ki:
Filhəqiqə milli şuramızın ən ilk vəzifəsi bu olmalıdır.
Qışqırsın! Fəryad etsin!
Və öylə qışqırsın ki, bu fəryadın əks-sədası Yevropanı da keçib Atlantikin dəryayi-ümmanından da atlayıb, vilsonların guş və huşini fəryad gələn yerə cəlb etsin! Bu fəryad nədən ibarət olmalıdır?
Yalnız bəla gəlmədən.
Yaşamaq istiyoruq!
Bu fəryad kifayətdir ki, milli parlamanımız ən əvvəl bununla məşğul olub da bu yoldakı vəzifəsini həqiqilə ifa edərsə, yəni yaşa-maq həqqna istiqlal qabiliyyətinə malik bir millət olduğumuzı isbat edərsə, əminəm ki, bunun nəticəsi ətrafımızı çevirmiş, həyat və azadlığımıza qarşı diş qıcamış olan düşmənlərimiz üzərində təsirsiz qalmaz, bəlkə onlara çəkil geri, - deyib də acıqlananlar da olar. O halda daxili işlərimizi düzəltmək, lazımi islahat yeritmək, millətin zəif bədəninə qüvvət verən dərmanlara təvəssül etmək işləri asan vəchlə icra oluna bilər. Cəmaətimiz ənva müsibətlərdən darıxmaz. Hökumətımız öz işlərində karıxmaz, parlamanımızın özü də bu böyük və müqəddəs vəzifəsini bir növ asudəlik ilə ifayə qadir olub, millətlər müqəddəratı həll olunacağ gündən bir çox lazım əmrləri və vacib işləri pişəzvəqt yerinə yetirməklə böyük bir vəzifəmizi ifa etmiş olarıq.
Allah müvəffəq buyursun.
Hacıbəyli Üzeyir
“Azərbaycan”, 5 dekabr 1918, ¹56
Şirməmməd
HÜSEYNOV
525-ci qəzet.- 2016.- 9 yanvar.- S.24-25