Baltik ölkələrində Azərbaycan mədəni irsini yayma yolları

Azərbaycanın qədim milli-mənəvi dəyərləri və mədəni irsi xalqımızın milli identikliyini əsaslandıran, etnik özünəməxsusluğunu şərtləndirən başlıca amillərdir.

Filologiya elmləri doktoru, professor Nizami Cəfərovun (1959) təbirilə desək “...azərbaycanlıların bir xalq kimi mükəmməlliyinin göstəricilərindən biri (bəlkə də birinci!) onun tarixən formalaşmış özünəməxsus etnokulturoloji sistemə malik olmasıdır ki, bunun da əsas komponenti mədəniyyətdir...”

Mədəniyyət Azərbaycan ictimaiyyətinin əsrlər boyu inkişaf səviyyəsini əks etdirən mühüm göstəricilərdən biri olaraq həmçinin xalqımız və tarixi Vətənimiz haqqında xarici ölkələrdə müvafiq təsəvvür yaradan və imic formalaşdıran misilsiz maddi-mənəvi faktordur, hətta deyərdik ki, xalqın ən böyük elçisidir. Odur ki, Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin çoxşaxəli fəaliyyətinin prioritet məqsədlərindən biri Azərbaycan mədəniyyətinin təbliğ və təşviqinə yönəlik tədbirlərdir.

SSRİ dönəmindəki beynəlmiləlçilik ideologiyası və vahid Sovet xalqının formalaşdırılması siyasəti tamamilə iflasa uğradığı üçün, eyni zamanda fərqli mədəniyyətləri, etnik, irqi və dini müxtəliflikləri öz etnokulturoloji dəyərlərinə və hətta həyat tərzlərinə təhlükə hesab edən çoxmədəniyyətliyin Avropa modeli hazırda kəskin böhran dövrünü yaşadığına görə, Baltik ölkələrində Azərbaycan diaspora təşkilatlarının xətti ilə mədəni irsimizin yayımlanması ilə bağlı tədbirlər keçirərkən, çox vaxt, yerli mühitə münasib, Baltik xalqlarının düşüncə və həyat tərzinə uyğun gələn orijinal təbliğ üsullarından istifadə etmək lazım gəlir.

Həmin üsullar məzmun və gerçəkləşdirilmə ssenariləri baxımından çeşidli palitra təşkil edir. Bunu nəzərə alaraq, o üsulların təşkilatımızın fəaliyyətində leytmotivini təşkil edən bir neçə vektorunugöstərməklə sözügedən mövzu ətrafında ümumi təsəvvür yaratmağa səy göstərəcəyik.

TARİXİ KÖKLƏRƏ SÖYKƏNƏN ÇAĞDAŞLIQ...

Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyəti Litva və Azərbaycan arasında ictimai-siyasi, ədəbi, mədəni, elmi, pedaqoji və digər sahələr üzrə müxtəlif dövrlərdə vacib əlaqələr qurmuş və yaxud bu əlaqələri nəzərəçarpan dərəcədə zənginləşdirmiş xadimlərin, eləcə də Azərbaycan mədəniyyətini Baltik ölkələrində tanıtmaq üçün çeşidli janrlarda qələm çalmış, fırça nümunələri yaratmış yaradıcı şəxslərin, müstəqil Azərbaycan-Baltik dövlətlərarası münasibətlərinin qurulması və inkişafına töhfələr vermiş ictimai-siyasi simaların həyat və fəaliyyət ildönümlərinə həsr edilmiş tədbirlər vasitəsi ilə bu ölkələrdə mədəni irsimizin təbliğinə və bu kontekstdə Azərbaycan haqqında geniş bilgilərin yayımlanmasına üstünlük verir. Zənnimizcə, bu cür fəaliyyət yönümünü tarixi-müqayisəli üsul və yaxud komparativistik metoda söykənən mədəniyyət yayımı forması da adlandırmaq olar.

Hazırda Baltik ölkələri ərazilərinin beynəlxalq aləmdə ümumi region kimi qəbul olunduğunu nəzərə alaraq, həmçinin Baltik ölkələrində fəaliyyət göstərən Azərbaycan cəmiyyətlərinin eyni dövrdə (1988-ci ildə) yaradıldığını vurğulayaraq, Estoniya, Latviya və Litva azərbaycanlıları təşkilatlarının məqsəd və vəzifələrinin analoji xarakter daşıdığına əsaslanaraq, bu mövzu ətrafında bəzi mülahizələri yalnız Litva ilə bağlı yox, ümumən Azərbaycan-Baltik xalqları əlaqələri müstəvisində aparmaq daha məqsədəuyğun olardı. Həm də ki, Baltik ölkələrindəki Azərbaycan diasporununliderləri və yaradıcı xadimləri- Estoniyada Rauf Avşar (1952), Eldar Əfəndiyev (1954), Vidadi Məmmədov (1959), Cəfər Məmmədov (1960), Niyazi Hacıyev (1964)və Xaqani Qayıblı (1964), Latviyada Ulduzxan Əhmədov (1952) və Roman Əliyev (1963), Litvada Adilə xanım Əfəndi (1961) və Leyla Şükürova (1966) kimi ictimai-siyasi və mədəni simalar uzun illərdir ki, bu yönümdə əhəmiyyətli işlər görür və əlaqələrimizin zənginləşdirilməsi üçün bənzərsiz töhfələr verirlər.

Vurğulamaq istərdik ki, Azərbaycan - Baltik əlaqələri yönəmində aşağıda təqdim olunan mülahizə və ümumiləşdirmələr XIX əsrdən başlayaraq 1940-cı ilin iyul-avqust aylarında Estoniya, Latviya və Litvanın SSRİ-nin tərkibinə zorən inkorporasiya edilməsinə qədərki dövrə aid ilişkilərlə bağlı çeşidli nəşrlər, arxiv materialları, rəsmi sənədlər, elmi işlər, müxtəlif publikasiyalar və biblioqrafik mənbələr əsasında aparılır. Həm də bu yazıda məqsəd Azərbaycan və Baltik xalqları ədəbi-mədəni və ictimai-siyasi əlaqələrinin qurulub inkişaf etdirilməsinə töhfələr vermiş bütün xadimləri və onların gördükləri işlərin hamısını incorporo olaraq tədqiqat obyekti kimi kulturoloji icmala cəlb etmək deyildir.

Mədəni irsimizi Azərbaycan - Baltik ədəbi və mədəni əlaqələri kontekstində tanıdıb yaymaq üçün təbii ki, ilk növbədə səthi də olsa həmin əlaqələrin tarixini, mahiyyətini və səciyyəvi cəhətlərini, həmçinin müxtəlif milli mədəniyyətləri təmsil edərək bu əlaqələrin qurucuları və memarları olmuş önəmli şəxsiyyətlərin Azərbaycanla bağlı fəaliyyət istiqamətlərini bilmək vacibdir. Odur ki, öncə biz həmin əlaqələrin səhifələrini tarixi və kulturoloji araşdırmalar bucağı altında qısaca işıqlandırmaq, bəzi ədəbi əlaqə və tərcümə faktlarına isə müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq prizmasından nəzər salmaq istərdik.

TALELƏRİNƏ QÜRBƏT BİÇİLMİŞ BALTİK ÖVLADLARI...

Sözügedən əlaqələrin ilkin qaynaqlarının yaranmasında və kök atmasında Baltik xalqlarının hələ XIX əsrin birinci yarısından - 1830-1831 və 1863-1864-cü illərdən başlayaraq XX əsrin birinci rübünə qədər müxtəlif səbəblər üzündən (sürgünlər və məcburi köçürmələr də daxil olmaqla) Azərbaycana və ümumən Qafqaza mühacirət edərək burada məskunlaşmış icmaları əsas rol oynamışlar.

Baltik mühacirləri burada çar Rusiyası ordusunda, neft sənayesində, dəmir yolunda, poçt xidmətində, maarif və təbabətdə, hüquq və məhkəmə sistemində, eləcə də digər sahələrdə çalışırdılar. Bununla bərabər, Baltik mühacirləri arasında din xadimləri, yazarlar, tərcüməçilər, publisistlər, rəssamlar, pedaqoqlar, folklorşünaslar, tarixçilər və başqa sahələr üzrə mütəxəssislər də vardı. Odur ki, onların Qafqazda məskunlaşmalarından bir zaman sonra - XIX əsrin 30-cu illərin ikinci yarısından etibarən azərbaycanlılar və Baltik xalqları arasında mədəni, ədəbi və ictimai-siyasi əlaqə körpüləri salındı(Azərbaycan tərəfdən bu fikri söyləməyə imkan verən faktlardan biri olaraq A. Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” (1841) əsərində onun 1833-1835-ci illərdə bir çox ölkələrə səyahətə çıxması, o cümlədən, Liflandiyada (1918-ci ildən Estoniya və Latviya), Litva və Lehistanda (Polşada) olması, eləcə də bu ölkələrdə bir sıra dövlət adamları, alimlər və sənətkarlarla görüşməsi barədə yer almış bilgiləri göstərmək olar).

XIX əsrin sonlarından başlayaraq Azərbaycan - Baltik əlaqələri məzmun və ideya cəhətdən müxtəlif istiqamətlərdə qəlibləşərək genişlənməyə başladı. Həmin əlaqə formalarından biri də o zaman Cənubi Qafqazda (o cümlədən, Bakıda, Gəncədə, Tiflisdə və Gürcüstanın Qara dəniz sahilləri bölgəsində) yaşamış Baltik ziyalıları tərəfindən Azərbaycan mövzusunun Baltik xalqlarının ədəbiyyat və publisistikasında gündəmə gətirilməsi, həmçinin Azərbaycan xalqının qədim mənəvi dəyərlərinin, mədəni sərvətinin Baltik xalqları arasında tanıdılması və yayımlanması ilə bağlıdır.

Onların bir qismi Azərbaycan tarixinə və mədəniyyətinə, milli adət-ənənələrinə və xalq məişətinə böyük maraq göstərir və bunu öz yaradıcılığında bədii üsullarla əks etdirirdilər. Həmin şəxslər tarixi vətənləri ilə yaradıcılıq əlaqələri saxlayır, Azərbaycanla bağlı maarifləndirmə və informasiya xarakteri daşıyan publisist yazıları, klassik ədəbiyyat və folklorumuzdan etdikləri bədii tərcümələri Litva, Estoniya və Latviya mətbuatında dərc etdirirdilər.

ESTONİYA-AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏRİ

Belə yönəlik Estoniya-Azərbaycan əlaqələrini qurmuş “qafqazlı” eston mühacirlərdən Otto Yohannes Kiisel (1886-1967), Peeter Friedrix Kıyv (1866-1946), Yoosep Robert Rezold (1847-1909) və Tiit Teder kimi tanınmış ədəbiyyat, mədəniyyət və mətbuat xadimlərinin yaradıcılığını örnək olaraq təqdim etmək mümkündür.

Göstərilən eston ziyalıları Azərbaycanın keçmişi, coğrafiyası və təbiəti, xanlıqların tarixi, şəhərləri, ədəbiyyat və mədəniyyəti, həmçinin digər etnokulturoloji dəyərləri mövzusunda eston dilində Qafqazda bir sıra əsərlər yaratmış, tərcümələr etmiş və tarixi vətənlərində nəşr etdirmişlər. O.Y. Kiiselin “Aşıq Qərib” dastanından etdiyi bəzi tərcümələr, “Qafqaz tatarlarının nağılları” (Azərbaycan nağıllarından parçalar), “Şərq qadınlarının həyatından qeydlər” adlı əsərləri, həmçinin Bakının tarixinə və memarlığına həsr etdiyi oçerklər, P.F. Kıyv tərəfindən qələmə alınmış hekayə, oçerk və yol qeydləri, o cümlədən, “Qonaq Süleyman”, “Qafqazdan məktublar” kimi əsərləri, Y.R. Rezoldun “Qafqaz məktubları” silsiləsi, T.Tederin “Qafqaz xalqlarının həyat və məişətindən səhifələr” başlıqlı publisistik yazıları 1878-1914-cü illərdə “Eesti Postimees” (“Eston poçtalyonu”), “Kodu” (“Ev”), “Perekonnaleht” (“Ailə səhifəsi”), “Eesti kiryandus” (“Eston ədəbiyyatı”) adlı qəzet və məcmuələr vasitəsilə eston oxucularına təqdim olunmuşdur.

LATVİYA-AZƏRBAYCAN MƏDƏNİ VƏ MƏNƏVİ BAĞLARI

Latviya-Azərbaycan mədəni əlaqələrinin təməlinin qoyulmasından danışarkən XIX əsrin sonlarından başlayaraq XX əsrin üçüncü onilliyinə qədər Azərbaycanda yaşayaraq fəaliyyət göstərmiş latış ziyalılarından ilk növbədə Latviyanın Xalq yazıçısı (1947) Ernests Birznieks-Upitis (1871-1960), pedaqoq, leksikograf və naşir Yekabs Dravin-Dravnieks (1858-1927), yazıçı, jurnalist və tərcüməçi Pavils Rozitis (1889-1937), müəllim və yazıçı Sudrabu Edjus (1860-1941; əsl adı və soyadı - Moris Eduard Zilber),qələm və fırça ustası Yanis Yaunsudrabinş (1877-1962) kimi tanınmış xadimlərin adlarını çəkmək lazımdır.

Bunlarla yanaşı, Latviya Yazıçılar İttifaqının sədri (1941-1954), Xalq yazıçısı (1943), məşhur nasir, dramaturq, şair, tərcüməçi və ədəbi tənqidçi olaraq tanınmış, sonralar isə Sovet Latviyasının dövlət xadimi olmuş Andreys Upitis (1877-1970) I Dünya müharibəsi dövründə - 1915-ci ildə Azərbaycana pənah gətirmiş və bir müddət Bakıda latış həmkarı E.Birznieks-Upitisin yanında qalaraq yazıb-yaratmışdır.

Yuxarıda adıçəkilən yazıçı P. Rozitis də I Dünya müharibəsi illərində Azərbaycana pənah gətirmiş və 1915-1918-ci illərdə Bakıda “Nobel qardaşları” neft sənayesi şirkətində çalışmışdır. Bakıda yazıb-yaratmış bu latış yazıçısı həmçinin ailə xoşbəxtliyini də Bakıda tapmış və burada Antoniya adlı xanımla evlənmişdir (1917-ci ildə Bakıda onların ilk övladı - Viestards adlı oğulları dünyaya gəldi).

E. Birznieks-Upitisin “Qafqaz hekayələri” toplusu, A. Upitisin “1915-ci ildə Bakıda” bağlıqlı publisistik xatirələri, S. Edjusun “Cənub səması altında”, “Yunus” və bu kimi digər əsərləri Azərbaycan mövzusunda yaradılmış çalışmalardır.

Göstərilən yaradıcı xadimlərlə yanaşı, tanınmış latış yazıçısı və ədəbi tənqidçi, 1928-1930-cu illərdə müstəqil Latviyanın xarici işlər naziri olmuş dövlət xadimi Antons Balodis (1880-1942; ədəbi təxəllüsü - Antons Krauya) fransız dili müəllimi olaraq 1911-1920-ci illərdə Bakıda çalışmış, eyni zamanda 1915-ci ildən başlayaraq Bakıda Latış müharibə qaçqınları komitəsinin rəhbəri olaraq fəaliyyət göstərmişdir. Habelə, görkəmli latış bəstəkarı, pedaqoq və dirijor Yazeps Medinş (1877-1947) Bakı Opera Teatrının xormeystri və dirijoru olaraq 1916-1922-ci illərdə Azərbaycanda yaşayıb fəaliyyət göstərmişdir.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

(Vilnüs)

Mahir Həmzəyev

525-ci qəzet.- 2016.- 9 yanvar.- S.10