Səhnə sehrinin sərhədsizliyi

 

 

İstedadlı teatrşünas və jurnalist Yaqub Əlioğlu çoxsaylı elmi-nəzəri, publisistik məqalələrin, teatr tamaşalarına aid maraqlı resenziyaların, ayrı-ayrı aktyor və rejissorlara həsr olunan portret oçerklərin  monoqrafiyaların müəllifidir.

 

Onun yaradıcılığı çoxşaxəlidir: yazıçı, teatrşünas, ssenarist, tərcüməçi. Onun görkəmli sənətkarların yaradıcılığına həsr olunmuş ssenari müəllifi və aparıcısı olduğu 30-dan çox televiziya verilişləri Azərbaycan Televiziyasının qızıl fondunda saxlanılır. O, teatr sənəti və sənətkarlarına həsr olunmuş "Səhnə rampasının sehri", "Özlərini səhnədə görənlər", "Rejissorla üz-üzə", "Səhnədə izi olanlar", "Şuşa teatrı","Sənət çevrəsinin sakinləri" kitablarının müəllifidir. Ssenariləri əsasında 70-dən çox sənədli televiziya filmi çəkilib. Y.Əlioğlunun hekayələrindən ibarət "Güllələnmə" kitabı 2013-cü ildə çapdan çıxıb. O, dünya dramaturgiyasından bir sıra əsərləri doğma dilimizə tərcümə edib. Y.Əlioğlu "Qızıl qələm", "Qızıl Dərviş", "Nailiyyət" mükafatları laureatıdır. Sənətdə iz qoyan insanlar haqqında Y.Əlioğlu yazır: "Bir yandan dolub, o biri yandan boşalan bu işıqlı dünyada, öz əməli, işi ilə iz qoyub gedənlər, illərin qoynunda dövr və zamanın görüm bucağından, yaddaşlarda çözələnməklə xatırlanırlar. Təbii bu anmalar, həmin şəxslərin gördükləri işlərin yükündən, çəkisindən asılı olaraq, dünyaya göz açdıqları məkandan başlayaraq ailədə, məhəllədə, dostlar arasında, kənddə, şəhərdə, bəzən də bütöv bir xalqın qəlbində-dilində, yeni nəsillərə onların gördükləri işlərin dəyərli örnəklərindən söz açırlar". Fikrimcə, istedadlı qələm sahibi Y.Əlioğlu da yazdıqları əsərləri ilə iz qoymuş ziyalılarımızdandır.

 

Teatrşünasın "Qu quşunun nəğməsi" adlı kitabı mədəniyyət tariximizdə xüsusi rolu olan, görkəmli balet ustası, Xalq artisti Leyla Vəkilovaya həsr olunub. Müəllifin bu kitabı "Şərq-Qərb" Nəşriyyat Evində sənətşünaslıq doktoru, professor İlham Rəhimlinin elmi redaktorluğu ilə çap olunub. Kitabda balerinanın bədii portreti, yaratdığı obrazların bədii-estetik özəllikləri, füsunkar və lətafətli rəqsi oynadığı rolların əsasında aşkarlanır. Öncə qeyd edim ki, kitab zəngin nəzəri materiallara istinadən yazılıb. Müəllif balet sənəti ilə bağlı nəzəri-estetik konsepsiyaların kontekstində balerinanın yaradıcılığını hərtərəfli təhlil etməyə nail olmuşdur. Müəllif düzgün qeyd edir ki, əslində Leyla Vəkilovadan yazmaq, Azərbaycan baletinin tarixindən yazmaq deməkdir. "XX əsr: Azərbaycanda balet heyrəti" bölümündə balet teatrının yaranmasından, dünya incəsənəti tarixində yerindən əhatəli məlumat verilir və təhlillər aparılır. A.Fransın fikridir: "Dünyanın gözəlliyi incəsənətlə bağlıdır". Böyük fəlsəfi fikir qaynağı kimi incəsənətə təsir edən əsərlər söz sənəti ilə rəqsin vəhdətini ifadə etmişdir. Müəllifə görə rəqs insanları bir-birinə yaxınlaşdırır, doğmalaşdırır. Rəqslər hər bir millətin tarixi-mənəvi kodudur. Rəqsin zirvəsini isə balet tamaşaları təşkil edir. Əslində balet tamaşası musiqi ilə xoreoqrafik rəqsin sintezindən, vəhdətindən yaranır.

 

Müəllif diqqəti belə bir cəhətə yönəldir ki, İtaliya xoreoqraflarının təsiri ilə inkişaf edən balet, Fransada özünün yeni səhifəsini yazmış oldu. XVIII əsrin ikinci yarısından isə balet fransız baletmeysteri J.J.Noverin həyata keçirdiyi islahatlar sayəsində səhnə sənətinin müstəqil növünə çevrilir. Sonralar Rusiyada balet sənətinin təşəkkülü dünya baletinin inkişafında mühüm rol oynadı. Dərin elmi tutuma və zəngin faktoqrafiyaya malik kitabda Azərbaycanda baletin yaranma tarixinə nəzər salan müəllif yazır: "Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığı Kollegiyasının qərarı ilə 1922-ci il aprelin 29-da, Əli Bayramov adına Mərkəzi klubun nəzdində "Balet" studiyasının açılmasına qərar verildi. 1923-cü il avqustun 18-də Bakıda daha bir ritm və rəqs studiyası açıldı. 1925-ci ildə Dövlət Opera Teatrının kollektivində yaradılmış balet truppası nəzdində, azərbaycanlı kadrlar yetişdirmək məqsədilə daha bir studiya yaradıldı. 1929-cu ildə bu xoreoqrafiya studiyasının ilk buraxılışı oldu. Onların arasında yeganə azərbaycanlı qızı milli baletimizin tacı Qəmər xanım Almaszadə də vardı. 1929-cu ildə Xalq Maarif Komissarlığı Kollegiyasının qərarına əsasən bu studiyalar birləşdirilərək Bakı Xoreoqrafiya Məktəbinə çevrildi".

 

Sənətkarın yaradıcılıq yolunu dərindən bilməyin nəticəsidir ki, Y.Əlioğlu Leyla Vəkilovanın yaradıcılığını xronoloji ardıcıllıqla tarixi kontekstdə araşdırır. O, haqlı olaraq belə qənaətə gəlir ki, 1943-cü ildə 16 yaşında Bakı Xoreoqrafiya Məktəbini bitirən Leyla Vəkilova diplom işi olan P.Çaykovskinin "Qu gölü" baletində Odiliya rolu ilə səhnəyə gəlir və tamaşaçılar tərəfindən alqışlarla qarşılanır. 1945-46-cı illərdə isə o, SSRİ Dövlət Akademik Böyük Teatrın nəzdindəki Moskva Xoreoqrafiya Məktəbində təhsil alır. Moskva teatr mühiti görkəmli sənətkarın bir xoreoqraf kimi dünyagörüşünün formalaşmasına və balet sənətinin sirlərinə dərindən bələd olmasına öz töhfəsini verdi.

 

Müəllifin orijinal təhlil manerası, mövzuya xüsusi bələdliklə yanaşması, nəzəri-estetik mülahizələri və dünya balet sənəti ilə düşərli müqayisələr aparması ilk baxışdan diqqəti cəlb edir. Kitabda müəllifin mövzuya yanaşma tərzindəki yeniliyi, sistemliliyi və elmiliyi görməmək olmur. Belə ki, Y.Əlioğlu konkret olaraq görkəmli balet ustasının bənzərsiz sənəti barədə fikir və mülahizələrini balet sənəti və xoreoqrafiya nəzəriyyəsinə münasibət kontekstində bildirir. Milli balet sənətinin tarixində xüsusi yeri olan balerinanın səhnədə yaratdığı yadda qalan parlaq obrazları yüksək qiymətləndirərək qeyd edir ki, "hər dəfə səhnəyə çıxdıqda, Leyla Vəkilova musiqinin daşıdığı missiyaya üstünlük verərək, melodiyanı öz təbiətində duyur. Bu isə balerinaya imkan verir ki, səhnədə canlandırdığı obrazı canlı, emosional, təbii təqdim etsin". Balerinanın virtuoz oyunu ilə səhnədə yaratdığı Odetta ("Qu gölü"), Sari ("İldırımlı yollarla"), Aişə ("Yeddi gözəl"), Gülyanaq ("Qız qalası"), Tao Xoa ("Qırmızı lalə"), Gülşən ("Gülşən"), Şirin ("Məhəbbət əfsanəsi"), Zarema ("Baxçasaray fontanı") və s. rolları zəngin balet texnikası, güclü plastika və cazibəli rəqs milyonlarla sənətsevərlərin alqışını qazandı. Və bu obrazlar balet tariximizə canlı, yaddaqalan bitkin obrazlar kimi daxil olmuşdur. Leyla Vəkilova ömrünün sonuna kimi bu sənəti böyük sevgi və məhəbbətlə tərənnüm etdi və balet sənətinin zirvəsinə ucaldı. Ecazkar sənəti ilə dünya səhnələrini fəth etdi və böyük şöhrət qazandı. Polşada, Suriyada, Hindistanda, Bolqarıstanda, Fransada, Macarıstanda, İtaliyada, Türkiyədə, Almaniyada və digər şəhərlərdə qastrollarda olmuş və yüksək fəxri adlara layiq görülmüşdür. Müəllifin gəldiyi qənaət əsasən bundan ibarət olmuşdur ki, əsl sənətkar üçün ən böyük xoşbəxtlik insanların qəlbinə yol tapa bilməsidir. Leyla Vəkilova xalqın sevgisini və məhəbbətini qazanan sənətkar idi. Sənət onun varlığı, ilham mənbəyi idi. Ömrü, taleyi bir əfsanə olan, balet sənətinin inkişafında misilsiz xidmətlər göstərmiş Leyla Vəkilova sənətinin sehri sərhədsizdir.

 

Kitabda balerinanın Tiflis qastrolu zamanı gürcü tamaşaçılarına təqdim etdiyi Aişə ("Yeddi gözəl"), Sari ("İldırımlı yollarla"), Şirin ("Məhəbbət əfsanəsi"), Odetta ("Qu gölü") obrazlarından söz açan müəllif Tiflis qəzetlərində Leyla Vəkilovanın sənətkarlığına həsr edilən yazılara da xüsusi yer ayırır. Baletin tarixi, təzahür formaları və özünəməxsusluğu ilə bağlı müəllifin nəzəri fikirləri balet nəzəriyyəsinə yeni çalarlar gətirir. O yazır: "Səhnədə gözəl rəqs etmək hələ hər şey demək deyil. Baletdə əl və ayaq musiqini bütün varlığı ilə duymaq güclü plastika, geniş texniki imkanlar balet artistinə çox şey verə bilər. Lakin bütün bunlar da azdır. Balet artisti öz oyununa ürək döyüntüsünü, hiss və həyəcanı da əlavə etməlidir. Güclü fiziki imkan, daxili istəklə üst-üstə düşdükdə, balet artisti səhnədə özünü yüngül, belə demək mümkünsə, quş kimi hiss edir". Leyla xanım Vəkilova bir müddət Azərbaycan Dövlət Rəqs Ansamblının bədii rəhbəri kimi milli rəqsimizin ən gözəl nümunələrini dünya səhnələrində uğurla nümayiş etdirmişdir.

 

Kitabda balerinanın pedaqoji fəaliyyətinə ayrıca bölmə ayıran müəllif qeyd edir ki, o, 1953-cü ildən ömrünün sonuna kimi Bakı Xoreoqrafiya Məktəbində klassik rəqslər fənnindən dərs demiş, istedadlı gənc balerinaların seçilib üzə çıxmasında böyük işlər görmüşdür. Onun vaxtı ilə dərs dediyi tələbələri Azərbaycanda, Moskvada və Almaniyada balet sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərirlər.Bu gün Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasında onun dərs dediyi auditoriyada öz yetirmələri dərs deyir.

 

Kitabda Leyla Vəkilova sənətinə verilmiş qiymətli fikirlərdən bəzilərini oxucuların diqqətinə çatdırıram.

 

 

Cəfər Cəfərov: "Bənzərsiz, təkrarsız oyunu ilə roldan-rola balet sənətində boy atan, öz sənətkarlığını cilalayan Leyla Vəkilovanın repertuarında Azərbaycan baletlərinin xüsusi yeri var. Leyla Vəkilova öz sənətkarlığı ilə respublikadan kənarda da məşhurdur".

 

Gürcüstanın Xalq artisti Zurab Kikaleişvili: "Qız qalası" baleti biz tamaşaçıları təkcə qulaq oxşayan musiqi ilə deyil, ifaçıların parlaq xoreoqrafik çıxışları ilə valeh etdi. Teatrın aparıcı balerinası Leyla Vəkilova özünün təkrarsız virtuoz texnikası ilə hamını heyrətləndirirdi. Onun fəzada yüksək uçuşları, barmaqucu fırfırası, ən əsası isə özünün bütün imkanlarını obrazın daxili dünyasının açılmasına yönəldə bilməsindədi".

 

Görkəmli sənətkarların Leyla Vəkilovaya ünvanladıqları məktublar və teleqramlar da kitabda yer alıb.Kitabda irəli sürülən elmi mülahizələr, ayrı-ayrı bölümlərdə qaldırılan məsələlər və onların çözümü, yekunlaşdırılan ümumiləşdirilmələr sənətkarın səhnə fəaliyyətini aydınlaşdırmaq üçün əsas verir.

 

Fikirlərini əsaslandırmaq üçün o, dünya sənət düşünərlərinin əsərlərinə, Azərbaycan alimlərinin fikirlərinə istinad edir.

 

Müəllif doğru olaraq belə nəticəyə gəlir ki, Leyla Vəkilova Azərbaycan balet sənətinin inkişafında misilsiz xidmətlər göstərdi. Həm mahir ifaçı, həm də böyük bir balet məktəbinin yaradıcısı kimi, ömrü boyu Azərbaycan incəsənətinin əsl fədaisi və yorulmaz təbliğatçısı oldu.

 

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Yaqub Əlioğlu Leyla Vəkilovaya həsr etdiyi ekranlarda nümayiş etdirilən "Balet uçuş deməkdir" verilişinin də müəllifidir.

 

O, kitab üzərində işləyərkən çoxsaylı mənbələri və zəngin materialları nəzərdən keçirmiş, dərin analitik təhlillər aparmış və düzgün nəticələr çıxarmışdır.

 

Bütün elmi məziyyətləri ilə bərabər Y.Əlioğlunun "Qu quşunun nəğməsi" kitabı həm də balet sənəti ilə bağlı gərəkli bir dərs vəsaitidir. Aydın, səlis bir dillə yazılmış bu kitab böyük zəhmətin məhsuludur və sözsüz ki, mədəniyyət və incəsənət sahəsində çalışan mütəxəssislərin, eləcə də xoreoqrafiya ixtisası üzrə təhsil alan tələbələrin diqqətini tezliklə cəlb edəcəkdir.

 

Xanoğlan Vəfa

525-ci qəzet.- 2016.- 13 yanvar.- S.7.