Yaşar Qarayevin elmi irsinə bir nəzər

(Əvvəli ötən sayımızda)

Yaşar Qarayev milli ədəbiyyatın "Ən yeni dövrü"nü Xalq Cümhuriyyəti ilə başlamaq ideyasını irəli sürüb, XX əsrin 20-90-cı illərini milli intibahdan sonra yaranan dövr kimi dəyərləndirib.

O, Azərbaycan ədəbiyyatının "Ən yeni dövrü"nü Cümhuriyyətlə başlamaq ideyasını isə milli təfəkkürün, tarixin özünüdərkin tamlığına, soyumuza, tariximizə atılan "doğru yolda ən dəqiq start mövqeyi" kimi səciyyələndirib. Y.Qarayev realist-bədii nəsrin 20-50-ci illərin aparıcı janrına çevrildiyini, həmin dövrün realist-bədii nəsrinin S. Hüseyn, Y.V. Çəmənzəminli, S.S. Axundov, Ə. Haqverdiyev, C. Məmmədquluzadə kimi ədiblərin yaradıcılığı ilə bağlılığını vurğulayıb.

Ədəbiyyatşünaslığımızda ən görkəmli nəzəriyyəçilərdən hesab edilən Y.Qarayev öz araşdırmalarında janr nəzəriyyəsinin problemlərinə, mənzum dramın, tragediyanın və roman janrlarının xüsusiyyətlərinə, milli ədəbiyyatmızda Sovet tarixi romanının və milli-tarixi romanların yaranması məsələlərinə, Azərbaycanda realizmin bir cərəyan kimi inkişaf xüsusiyyətlərinə, "maarifçi realizm"in və "ağrı ədəbiyyatı"nın milli şüurun formalaşmasına təsirinə, tənqidi realizmin sosialist realizminə keçidi problemlərinə, sosialist realizminin ədəbiyyatımızda yaranması və inkişaf özəlliklərinə, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf problemlərinə də ətraflı toxunub.

XX əsrin əvvəllərini bizim ədəbiyyatda romantizmin yüksəliş və kamal dövrü hesab edən Y. Qarayev yazır ki, "Azərbaycan romantizmi məhz imperializmin dünya miqyasında süqutu epoxasının məhsulu kimi, yeni, mürəkkəb bir tarixi şəraitin hadisəsi kimi meydana çıxır". Y. Qarayev milli romantizm cərəyanının Maarifçilikdən sonra meydana gəldiyini vurğulamış və romantizmin fərdilik probleminə də toxunmuşdur: "Fərdilik isə odur ki, klassik romantizmin bir sıra milli Avropa tiplərindən fərqli olaraq, ilk mərhələdə o, hələ Maarifçiliyin idealları zəminində formalaşa bilir". Görkəmli alimimiz romantizmin özünəməxsus şəkildə təyinini verib: "Romantizm - adətən hələ tapılmamış həqiqətlər sorağında yaranan narahat axtarışların ifadə forması, üslubu, metodu kimi doğulur, bu "tapılmamış həqiqətlər poeziyasının" "tapılmış həqiqətlər" mövqeyindən təftişi özünü doğrultmur".

İlk Azərbaycan tragediyasını maarifçiliyin janrı kimi təqdim edən alim onun ilk nümunəsi olaraq N. Vəzirovun "Müsibəti-Fəxrəddin" əsərini göstərir. Əsərdə ictimai dərd, müsibətlər və nadanlıq Fəxrəddinin faciəsi şəklində təsvir edilir. Təbii ki, bu faciə yalnız Fəxrəddinin deyil, həmçinin cəmiyyətin faciəsidir, "müsibəti-müsəlmanan"dır. Yaşar müəllim maarifçi dramların bir qayda olaraq tragik finalla tamamlanması amilinə də toxunmuş və "tragik final targik xarakterlərlə" hazırlanmadığını qeyd etmişdir.

O, XX əsrin 30-cu illərinin əvvəlində nəsrin ağırlığının romanın üzərinə düşdüyünü, Şərq və dünya roman mədəniyyətinin ənənəsində formalaşdığını bildirərək yazır ki, "gerçəkliyin romanda yaranan bədii tarixinin aynasında, zaman məhz olduğu kimi - bütün yaxşı-pis, əyri-düz təsəvvürləri, illüziyaları, pafosu, aldanışı və eyforiyası ilə birlikdə əks olunur".

Y. Qarayev M.S. Ordubadini ilk Azərbaycan Sovet tarixi romanının, həmçinin bir janr kimi milli-tarixi epopeyanın banisi hesab edir. M.S. Ordubadi İranda baş vermiş milli azadlıq hərəkatının tarixini əks etdirən dörd cildlik "Dumanlı Təbriz" epopeyasını, milli-inqilabi hərəkatın davamını Şimal Azərbaycanda əks etdirən "Gizli Bakı", "Döyüşən şəhər" romanlarını qələmə almışdır. S.Rəhimovun "Şamo"su XX əsrin ilk rübündə Azərbaycanda xalq hərəkatının epik lövhəsini əks etdirən epopeyadır. Bu cəhətdən Y. Qarayev "realist epik nəsrin, miqyaslı roman təfəkkürünün təşəkkülü və uğurları baxımından yeni ədəbi nəslin axtarışları daha çox Süleyman Rəhimovun adı və üslubu ilə bağlıdır" fikrinin də müəllifidir. O, milliliyi özündə yaşadan "Şamo" epopeyasının folklor kökünə, dastan poetikasına yaxınlığını qeyd edib.

Y. Qarayev ictimai fikrin sonrakı mərhələlərində meydana çıxan, ədəbiyyatın ümumi inkişaf qanunauyğunluqlarını əks etdirməyə qadir olan realizmi azadlıq və həqiqət axtarışlarına düzgün və dolğun cavab verən metod və cərəyan kimi dəyərləndirmişdir. O, XIX-XX əsrlərdə zəngin inkişaf yolu keçmiş və gerçəkliyin obyektiv hərəkət tendensiyasını müəyyən etməyi qarşıya məqsəd qoymuş realizmin üç mərhələdən keçdiyini və hər mərhələyə uyğun tarixi formada, yəni maarifçi realizmi, tənqidi realizmi, sosialist realizmi kimi meydana çıxdığını önə çəkir. Yaşar müəllim realizmin tip təsnifi ilə mərhələ təsnifinin vəhdət təşkil etdiyini və mərhələ təsnifinin tip təsnifini tarixən də şərtləndirdiyini vurğulayır. Həmçinin görkəmli alim daxili inkişafın istiqamətini müəyyən edən realizmin tip və mərhələlərinin necə müəyyənləşdirilməsi amilinə də toxunub: "Realizmin eyni bir tipini və ya mərhələsini xarakterizə edən konflikt və xarakterlər, poetika və problematika qohumluğu, fəlsəfi - estetik platforma və nəhayət, ən başlıcası - bütün bunları şərtləndirən konkret ictimai amillər - bax bunlara əsasən realizmin ayrı-ayrı tiplərini və mərhələlərini müəyyənləşdirmək olar". Buna baxmayaraq, Yaşar müəllim realizmin özünəməxsus şəkildə də təyinini verməyə nail olun: "Realizm - tarixi düşünə bilmək xüsusiyyətini, obraza ictimai qiyməti, psixoloji təhlili, obrazı, hadisəni tarixi perspektivdə göstərməyi, fərdlə şərait arasında ictimai-dialektik əlaqəni nəzərdə tutur". O, ədəbiyyatmızda realizmin mənşəyinin Vaqif poeziyasına bağlılığını, davamının isə M.F. Axundov və C. Məmmədquluzadə yaradıcılıqlarında özünü göstərdiyini yazıb. Y. Qarayev realizmin də rəngarəng olmasını vurğulayaraq, maarifçi realizmə, tənqidi realizmə və sosialist realizminə diqqət yönəldib.

Y. Qarayev realizmin vahid və ədəbi-estetik sistem kimi ədəbiyyatımızda "maarifçi realizm" kimi təşəkkül tapdığını qeyd etmişdir. "Maarifçi realizm" istilahı ətrafında mübahisələrə toxunan alim "Azərbaycanda milli ictimai fikrin inkişafında müstəqil ideya mərhələsi səviyyəsində maarifçiliyi hansı dövrə aid etmək mübahisələrinin artıq həll edildiyini" yazıb. Azərbaycan realizminin ən böyük dövrü olan "maarifçi realizm"in Axundov ədəbi məktəbini, realizm nəzəriyyəsini, estetikası və ənənələrini əhatə etməsini vurğulayan Y. Qarayev məhz "Aldanmış kəvakib"ə toxunaraq, bu əsəri "maarifçiliyin konseptual və rassional nəsrini klassik şəkildə əks etdirən bədii üslub nümunəsi" kimi təqdim edib.

Yaşar Qarayev çağdaş ədəbi fikirdə "ağrı ədəbiyyatı"na da münasibət bildirib, bunun əsasının yeni tipli realist ədəbiyyatın banisi olan C. Məmmədquluzadə tərəfindən qoyulduğunu göstərib: "C. Məmmədquluzadə realist milli ədəbiyyatın bədii əhvalını, psixoloji ovqatını dəyişir: çağdaş ədəbi fikirdə "ağrı ədəbiyyatı" deyilən qəhrəman, janr və üslubun əsasını qoyur".

"Tənqidi realizm" istilahını "tənqid edən realizm" kimi qiymətləndirənlərə qarşı çıxan Y. Qarayev yazır ki, "tənqid eləmək bütün metodlara və ədəbi dövrlərə məxsus xüsusiyyətdir (Satira romantizmdə də, eposda da, antik komediyada da vardır). Tənqid burada mütləq məqsəd deyil. Məqsəd - həyatı olduğu kimi, tam obyektiv bir ehtirasla tədqiq eləməkdir". O, realist-satirik poetik bədii təfəkkürdə milliləşmə və xəlqiləşmənin də Sabir yaradıcılığında başa çatdığını qeyd edib. Müasir satiranın Sabir mənşəyindən, Sabir yaradıcılığının folklor mənşəyindən qaynaqlandığını iddia edən Y. Qarayev milliləşmə və xəlqiləşmənin realist satirik bədii təfəkkürə məxsus hər şeydə, xüsusilə də Sabir poeziyasında başa çatdığını yazıb.

Sovet dövründə ədəbiyyatımızda sosialist realizminin banisi hesab olunan C. Cabbarlı yaradıcılığında insan və aləm, şəxsiyyət və cəmiyyət yeni konsepsiya şəklində formalaşır, klassik ənənə və yeni inkişaf istiqamətlərində vəhdət təşkil etdiyini düşünən Y. Qarayev qeyd edir ki, "ictimai gerçəkliyin aktual əxlaqın problemləri, sosialist həyat tərzinin mənəvi axtarışları və ideya mübarizələri onun üçün həyat materialı və mövzunun müasirliyi demək idi". Görkəmli alim "sosialist realizmi"nin sənətə bədii dəyər kimi baxmamasını, bədii əsərə ictimai fikir və sosial ideyanın adekvat illüstrasiyası kimi yanaşmasını ciddi qüsur hesab edib. Onun fikrincə, "sosialist realizmi"ndə sənətin həyatdan fərqləndirilməməsi, doqmaya xidmət etməsi özünü qabarıq şəkildə göstərib.

Yaşar Qarayev ədəbiyyatımızda qaldırılan fəlsəfi məsələlərə xüsusi diqqət yetirirdi, o cümlədən, "ümumi məhəbbət" mövzusu, "şəxsiyyətin kamilliyi", "altmışıncılar" ədəbiyyatında insan və milli dəyərlər problemləri, qloballaşma fonunda ədəbiyyatımızda Şərq-Qərb təsirinin dinamikası kimi elementlərə həssas yanaşırdı.

"Ümumi məhəbbət" mövzusuna toxunarkən Y. Qarayev H. Cavid yaradıcılığına da diqqət yetirir. İnsanda, təbiətdə, dünyada gözəllik axtarışını ehtiva edən H. Cavid yaradıcılığında "ümumi məhəbbət" idealı ənənəvi-passiv məzmun daşımır. Yaşar müəllim Caviddəki "ümumi məhəbbət" idealının şairin "mübarizəyə çağırış" ehtirası ilə vəhdətdə olduğunu vurğulayır, Cavidin "ümumi məhəbbət"ə necə nail olması faktına da toxunur: "Cavid "ümumi məhəbbət"ə fərdi "daxili təkamül" yolu ilə yox, həyatda birlik və cəmiyyətdə mübarizə yolu ilə nail olmağa çağırırdı".

Yaşar Qarayev 60-cı illərdə yeni nəsrin tarixi mərhələ, xronoloji əhatə baxımından Sovet ədəbiyyatına aid olmasını, lakin "Sovet ideologiyasına" xidmət etməməsini önə şəkib:

"Altmışıncı illər ədəbi gerçəkliyin, hər şeydən əvvəl, məhz vulqar sinfi və ifrat partiyalı meyardan tədricən təmizlənməsi, milli və bəşəri dəyərlərə qəti üz tutması dövrü oldu". "Altmışıncılar"ın ədəbiyyata gəlişi ilə ədəbiyyatın totalitar rejimə qarşı çevrilməsi və gələcək istiqlal hərəkatının iştirakçısına çevrilməsi də Y. Qarayev tərəfindən qeyd edilib. Onun fikrincə, 60-ci illərdə ədəbi gerçəkliyin sinfi meyarlardan təmizlənməsi və milli dəyərlərə üz tutması baş verib.

Y. Qarayev ədəbiyyatmızda Şərq-Qərb təsirinin dinamikasını izləyərkən, qlobalizmin təzahürünə toxunmadan ötməyib. Şərq-Qərb təsirini izləmiş Y. Qarayev bu təsirdə qloballaşmanın mühüm rol oynamasına diqqət yetirib:

"Qloballaşma - mədəni, milli və sosial unifikasiya utopiyası (planetar miqyasda vahid, yekcins demokratiya, total universal ictimai, siyasi, iqtisadi məkan) əməldə, işdə yalnız ona gətirib çıxarır ki, region və arealların yeni dövriyyədə, yeni sxemdə və nisbətdə iyerarxiyası və qarşıdurması... yaranır". Y. Qarayev "ümumbəşəri tərəqqidə Qərb-Şərq axtarışları birləşmədi və bir-birini tamamlamadı" fikri ilə müasir cəmiyyətdə "ikili standartlar"ın mövcudluğuna da işarə edib.

Salidə ŞƏRİFOVA

filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2016.- 13 yanvar.- S.6