Ağdamda nəyim qaldı?

Surayya xalanın Ağdam bazarında yüz cür xırdavat satdığı bir budkası vardı. Budka balaca olsa da arvadın firavan yaşayışını gen-bol təmin edirdi. Dərdi-səri də olmazdı, əgər oğlu Valod onun başına itin oyununu açmasaydı.

Məsələ burasındaydı ki, Surayyanın yeganə oğlu havalı idi, hətta, necə deyərlər, cəmiyyət üçün təhlükə yarada biləcək qədər dəli idi. Surayya bunu etiraf eləmək istəməsə də, özü də Valodla bir otaqda yatmaqdan qorxurdu. Odur ki, otağının qabağındakı artırmanın bir hissəsini balaca bir aynabəndə, Ağdamda deyilən kimi, şüşəbəndə çevirib, yay-qış orda yatırdı ki, gecənin bir aləmi Valod onun həyatına qəsd eləməsin. Bununla belə, Surayya heç vəchlə oğlunu dəli hesab eləmirdi, uzaqbaşı “balam xəstədi” deyirdi.

Bir az əvvəl dedim ki, Knariklə Surayya heç yola getmirdilər. Səbəb daha çox Valodla bağlıydı. Gündüzlər ümumi həyətin ortasındakı mənsubiyyətini bilmədiyim qollu-budaqlı iki ağacdan birində yaşayırdı Valod. Yaşayırdı deyəndə, ağacın yuxarı budaqlarına bir- iki enli döşəmə taxtası mıxlayıb, oturub- durmağa yer düzəltmişdi, hətta nöyütlə işləyən pilətəyə də yer qayırmışdı. Orda canına nöyüt hopmuş piltələri yandırır, çaydanda çay qoyur, sapılcada kartof qızardırdı. Hərdən qonşu cavanları da yuxarı çağırırdı çay içməyə. Gecələri isə Valod ağacdan düşüb evə keçir, orda gecələyirdi. Elə hər şey də gecə başlayırdı. Ona elə gəlirdi ki, heç kim yox, məhz Knarik gecələr hamını yuxuya verəndən sonra girir onun otağına, lüt soyunub dırmaşır “pataloka”, orda yerini rahatlayıb yoğun ayaqlarını yellədir, Valoda acıq verir. Həftədə bir-iki, bəzən də hər gün dalbadal səhərlər Valod həyətə çıxıb Knariki əxlaqsız sözlərlə təhqir edirdi:

- Ay qaxba, əl çak də mənnən! Girmə da mənim evimə, ayaqlarını patalokdan aşağı sallıyıb yellətmə da!

Knarik də sülh bilməyən, əmin-amanlıq yaratmaq istəyində olmayan ərköyün, iddialı, kifayət qədər hayasız bir qadın, amma bir tərəfdən də Knariki başa düşmək çətin deyildi. Vallah, Dəyirman həyətində bir dava qopurdu, səsi Arsenin dəlləkxanasına gedib çıxırdı. Valod hirsindən maykasını cırır, sinəsinə döydürdüyü Lenin-Stalin şəklini Knarikə göstərir, “Man bela kişilərlə oturuf-dururam, a qaxba, al çak mannan!” Dalınca da rusca, ermənicə söyüşlər, Knarikin çığırtıları, lapatkanı götürüb Valoda hücum eləməsi. Robertlə Albert evdə olurdusa, tərəflər arasında mübarizə daha gərgin, daha xatalı olurdu.

Bu davalar çox vaxt gündüzlər, əsasən səhər saatlarında başlayırdı, Valod yuxudan duranda. Bütün gecəni Knariklə mübarizə aparan Valod yəqin ki, səhərə yaxın yuxuya gedir, ona görə də on birdə-on ikidə yataqdan qalxıb həyətə düşür və gecənin hayıfını Knarikdən çıxırdı. O vaxtlar Surayya bazarda, Arsen dəlləkxanada, Robert-Albert bulvarda olurdu. Odur ki, Valodla Knarikin davası çox vaxt təkə-tək baş verirdi.

Surayya axşam evə qayıdanda dava təzələnir və Knarik Valodu tutdurmaqla hədələyirdi arvadı. Onların davası daha çox erməni dilində olurdu, hərdən hamının başa düşməsi və tərəfdar tapmaq üçün kimsə Azərbaycan dilinə keçirdi. Əlbəttə, bu davalarda həmişə Knarik qalib gəlirdi, çünki taqsır qarşı tərəfdəydi, həm də Surayyanın davada bərki yoxdu, açıq davadan tez qaçırdı. Təbiidir ki, Surayya çox narahatlıq keçirir, gərginlik yaşayır, amma nə Valoda təsir eləyə bilir, nə də Knarikə başa sala bilirdi ki, bu adam xəstədir, ona baş qoşma, keç günahından.

Nəhayət, növbəti davaların birində Knarik Valodun təhqirlərinə dözməyib milisə şikayət verdi və Valodu on beş sutkalığa həbs elədilər. Surayya işdən qayıdıb məsələdən halı olanda möhkəm bir dava salmağa təşəbbüs eləsə də alınmadı və elə həyətin ortasındaca oturub hönkür-hönkür ağladı.

- Mənim xəstə balamı tutduranın balaları türmələrdə çürüsün!

Surayya bu qarğışı qışqırmadan sakit və toxtaq səslə dedi və əlavə elədi:

- Ya Seyid Lazım ağanın cəddi, eşit səsimi!

Sonra yadımdan çıxar demərəm, sifarişçi müsəlman olmasa da, Seyid Lazım ağanın cəddi öz işini gördü, Knarikin ikinci oğlu Albertin gənc həyatı, həqiqətən “türmələrdə çürüdü”.

lll

Həbs müddəti bitənəcən Surayya Dəyirman həyətinin qonşuluğunda Valod üçün ev kirələmək fikrinə düşdü, tapdı da. Qonşuluqda Əliş kişinin ağ daşdan tikilmiş ikimərtəbəli çox yaraşıqlı evi vardı. O zaman Ağdamda o cür evi çox az adam tikdirə bilərdi. Əliş kişinin evinin ən gözəl cəhəti həyətindəki gülüstanlıqdı. “O olmasın, bu olsun” filmində Rüstəm bəyin qızılgüllərlə dolu həyətini görəndə indiki yaşımda da Əliş kişinin bağçasını xatırlayıram. Bu həyət başdan-başa hər növdə, rəngdə qızılgüllər məskəniydi. Əliş kişinin suyu da kəsilməzdi. Yay aylarında onun həyətindən çox su daşımışam.

On beş günlük həbsdən sonra Valod həbsxanadan birbaşa kirayə evə köçdü və Knariklə davalara da son qoyuldu, amma həyətin iki ən populyar qadınının düşmənçiliyi həmişə aktualdı; bu düşmənçilik gah közərib alovlanır, gah da qızaran közün üstünü kül təbəqəsi örtür, hərarət öləziyirdi.

Bu sülh, əmin-amanlıq çox çəkmədi. Dörd-beş aydan sonra Əliş kişi Valod kimi kirayənişindən canını qurtarmaq qərarına gəldi, qorxdu ki, gül kimi evini yandırıb kül eləyər. Valod təzədən həyətimizə, yəni öz evinə qayıtdı. Surayyanın gərgin günləri təzədən başladı. Valod yenə də Knariki qaraladı, iki dəfə on beş gün-on beş gün yatdı çıxdı, amma heç nə dəyişmədi, yenə də Knarik “gecələr Valodun otağının tavanından sallanıb yoğun baldırlarını yellədir, Valoda acıq verirdi”.

Nəhayət, günlərin bir günündə məlum oldu ki, Valod Bakıya gedib işləməyə, demə o, yüksək dərəcəli sürücüymüş, xəstələnməzdən əvvəl yük maşınında işləyirmiş. Onu da deyim ki, Valodun ruhi xəstə olduğu dərhal bilinmirdi, o, sakit dəlilərdəndi, heç kimdə işi yoxdu, bir Knarikə münasibətdə aqressivdi, bir də öz-özünə astadan danışmağı vardı, yəni prinsipcə, onu qəribəliyi olan adam kimi də qəbul eləmək olardı. Bu səbəbdən də o Bakıda iş də tapdı (yük maşını sürürdü), arvad da.

Surayyanın uçmağa qanadı yoxdu, yeri düşdü-düşmədi Valodun Bakıdakı işindən, evindən, ailəsindən danışırdı. Dediklərinin çoxunu da Knarikə eşitdirir, ona acıq verirdi, çünki Knarik də övlad əlindən yaralıydı, böyük oğlu Robert nəşəxordu, kiçiyi Albert də içən və qumarbaz. Bədbaxt Arsenin dəlləklikdən qazandığını yeyib avaralanırdılar. Səhər Ağdamın məşhur “bulvar” deyilən parkına gedir, xırda qumar oynayır, axşam evə gəlirdilər, yeməyə.

Surayya qapımızın ağzında yerə çöküb balaca döşəkcə üstündə oturmuş Nənəmin qənşərində ayaq üstdə dayanıb Knarikə eşitdirir:

- Jasmen deyir Valod nə qazanır, evə gətirir qəpiyinəcən.

- Kim deyir, kim deyir? - Nənəmin sualıdı bu, qulağı Jasmen sözünü almayıb.

- Az, Jasmeni deyirəm dayna!

- O kimdi dedin?

- Az, Valodun arvadı dayna, Zınyat xala! Adı Jasmendi.

- Nə beqəvliyət addı, az?! - Nənəm sakitləşmir.

- Aaa, sən də intresni arvadsan ey! Erməni adıdı da!

- Dedin nə deyir?

-Kim nə deyir, az?

-Az, gəlinini deyirəm dayna! Nədi adı dedin?

-Jasmen!

- Hə, dayna, o nə deyir?

- Deyir Valod nə qazanır, evə gətirir.

- Yaxşıca deyir.

- Burda balamı dəli eləmişdilər.

- Kim eləmişdi, az?

- Bilmirsən kim eləmişdi? Guya Valod dəliymiş!

- Az, bəri bax... - Nənəm gücənir ki, Sürəyyanın adını yadına salsın, bir şey çıxmır. - Adın nədi, az, sənin?

-Kimin adı?

-Az, səni soruşuram dayna! Adın nədi, huşumda qalmıyıf.

-Surayya!

-Hə dayna! Dəli dəyildi gədən bəs nəydi, Surayya?

- Dəli niyə olur, ay arvad? Kimə neynəmişdi mənim balam?

- Az, ta neyniyəjeydi, çıxırdı ağacın başına, bişmiş qayrırdı orda.

- Az, sən allah, bəsdi! Uşaxdı

da! Siz uşax olmamısınız?

Nənəm güzəştə gedən deyildi:

- Harasıydı, az, onun uşax? Bir dəfə mənim mis aftafamı da çıxartmışdı ağacın başına, güjnən aldım əlinnən, suyun yox vaxtında naxartana suya çəkif qüsl elədim.

Surayya sonrakı söhbətin mənasız olduğunu görüb atəş açır:

- Yaxşı eləyib çıxartmışdı!

-Bo-ho!

- Hamının yerini dar eləmişdi mənim xəstə balam! Dəli! Sözə bax! Dəliyə o boyda Bakıda iş verəllər, maşın daveryat eliyəllər? Ağdam dəyil ey ora! Şəhərdi! Qoy Allah mənim balama dəli deyənin balalarının qabağına çıxartsın! Ya Seyid Lazım ağanın cəddi, mənim balama dəli deyənin dilini qurut birdəfəlik. Belindən vur heç qalxa bilməsin yerinnən! De get! - Burda Sürəyya fırr eləyib evinə soxulur.

Bayaqdan səsini udub dayanmış Nənəmin uyuşuğu açılır. Arvad Surayyanın dalınca bir qaramat çevirib deyinir:

- Harsın kopaqqızının fırıldamağına bax ey! Guya bu özü ağıllıdı! - Bir ağız öskürür. - Denən bə dəli nətəər olur? Ta dəlinin başında palıd ağacı bitməz ki?!

Zaman keçir, Surayya Valoddan, Valodun arvadından əhvalatlar danışır, bəzən özündən nələrsə uydurur, qonşulara, daha çox da Knarikə acıq verirdi.

Nəhayət, yay günlərinin birində, iyulun axırları idi, mən Bakıya instituta daxil olmağa hazırlaşdığım bir vaxtda Valod bir yük maşını ilə qonaq gəldi Ağdama, yanında da Jasmen. İlk baxışda pis arvad deyildi Jasmen, amma bir az danışandan sonra bilinirdi ki, ağılda heç bir qram da Valoddan irəlidə deyil. Əxlaqında da bir naqislik, sürüşkənlik hiss olunurdu, amma çox istiqanlı, söhbətcildi, özü də rus dilində danışırdı, bizim dili, elə erməni dilini də pis bilirdi. Əyalət aktrisalarına bənzəyirdi Jasmen. Boynu-boğazı-qulağı ucuz bijuteriyalarla doluydu. Sonradan, mən artıq Bakıda olanda Jasmeni sirkdə dondurma satan gördüm, deməli, mən səhv eləməmişdim, dolayısı da olsa, Jasmenin incəsənətə dəxli varmış.

lll

Erməni qonşuların azərbaycanlılarla münasibəti çox yaxşıydı, mehribandı. Dilimizi, adətlərimizi çox gözəl bilir, bayramlarımızı bizimlə birgə qeyd eləyir, hətta məhərrəmliyə də sayğı ilə yanaşır, bəzən nəzir deyib məscidin həyətində bir çaydan şərbət paylayanı da olurdu. Bizdən nə deyim, özgə millətə həmişə özümüzünkündən çox hörmət göstərmişik, ayrı-seçkilik eləməmişik. Dözümlülük, tolerantlıq, nə bilim, indi deyilən kimi, multikulturalizm bizim canımızda, qanımızdadır. Nə qədər ermənidən məkr, hiylə, nifrət, qəddarlıq, yalan öyrənmək istəyib, onları öz silahları ilə vurmağa çalışsaq da, alınmır, alınmayacaq da, çünki bizim mayamızda xeyirxahlıq, humanizm, özgə millətlərə və dinlərə dözüm, hörmət və mərhəmət dayanır. Bu saydıqlarım bizim milli keyfiyyətlərimizdir. Əslində, bu da bizim silahımızdır və deyim ki, bu silah daha güclüdür. Ümumiyyətlə, haqqa tapınmaq, xeyirə qulluq eləmək, qəlbində sevgi becərmək son nəticədə insanın özünə xoşbaxtlıq gətirir. Baxaq guya qələbə çalmış erməniyə və məğlub olmuş azərbaycanlıya . Kim daha xoşbaxtdır? Kim daha firavan yaşayır? Sualın cavabı uşağa da aydındır. Əlbəttə, haqqın üzü bizədir, o, nazilə bilər, amma üzülməz, o, həmişə qalibdir.

Erməni qonşularımız bizə xoş getsin deyə tez-tez Stepanakert və İrəvan ermənilərinin dalınca danışırdılar, yəni biz onlardan deyilik, heç dillərini də başa düşmürük: “Yerevannıların dili tamam başqadı, ollar əsl erməni döyüllər” deyirdilər.

Bir dəfə də Knarik yay axşamlarının birində dedi ki, bu qış Stepanakertdən qonaqlarımız gəlmişdi, Arsenin uzaq qohumları. Çox yava-yava danışırdılar, Mamed.

Sonra da heç dəxli olmadan Knarik ortaya belə bir sual atdı:

- Ağdamlılar qoyar Naqornı Karabax Yerevana bitişsin?

- Nətəər yanı Naqornı Qarabağ, az? Qarabağ yəəsizdi? - Papam hirslənir.

-Mən nə bilim, Mamed? Ollar deyir Stepanakert də, Şuşa da Armeniyanındı.

- Pox yeyib deyirlər! Onu deyənin, səndən uzaq, lap... Nəhlət saa Şeytan dayna! Ə, niyə bizim çörəyimizin duzu yoxdu?!

- Bəs mən nə deyirəm? - Knarik həsləyir.

- G...ü var Ermənistanın alsın Qarabağı görüm nətəər alır?!

Məhlədə belə söhbətlər, axşam qeybətləri çox vaxt yay aylarında olurdu. İstilər düşəndən bütün məhlə həyətə köçür, həyətdə yaşayırdı. Həyətə çıxmayan da artırmasında oturub olanları müşahidə eləyir, söhbətlərə qulaq verirdi; Faynşteynlər kimi. Onlar həyətin gündəlik həyatına qarışmır, avtonom yaşayırdılar.

Axşam saat onda ləng addımlarla dəlləkxanadan yorğun-arğın gəlib çıxan və bir tərəfdə xırda kətilin üstündə oturub “Avrora”sını tüstülədən Arsen hiyləgər təbəssümlə xəfifcə gülümsəyir.

-Vazgen deyir səbr eliyin, hoppanıb-düşmüyün, hər şeyin vaxtı var, axarına buraxın.

- Pox yeyir Vazgen də, onun sözünü gəzdirən də!

Papamın təhqirindən Arsenin sifəti allansa da, təbəssümünü saxlaya bilir və ehtiyatla deyir:

- Söyməyə nə var kı?!

- Nədəə, bəlkə ermənilər İspanakertdə zülüm çəkillər? Ya biz burda sizin ananızı?.. Nəhlət saa şeytan dayna! - Papam hirslənib siqaret yandırır.

Knarik Arsenin nəsə demək istədiyini görüb hirslə təpinir:

- Tsenit kıtre!

Papam ciyərini doldurmuş tüstünü ağzından-burnundan buraxır:

- Arvad deyənə qulağ as, səsini kəs! Gəmidə oturuf gəmiçiynən dava eləmiyin. Sən burda bizim çörəyimizi yeyirsən. Arvadın da bizim zəhmətimizlə yüz iyirmi kiloya çatıb! - Papam hirslə qalxıb həyətimizə tərəf yönəlir və deyinə-deyinə uzaqlaşır, hətta Knarikin incik səslə “Sağ ol, Mamed!” deməsini də eşitmir.

Mən onda Vazgenin kim olduğunu bilmirdim. Deyəsən böyüklər də Vazgeni tanımırdılar. Ümumiyyətlə, bizimkilər bu “erməni-musurman” söhbətlərini ciddi qəbul eləmir, hər şeyi zarafata salır, çalışırdılar qonşu erməniləri pərt eləyə biləcək naqolay danışıqlara yer verməsinlər.

Lap sonralar, illər keçəndən sonra Qarabağ hadisələri, qovğalar başlayanda mətbuatda, meydan mitinqlərində tez-tez Vazgenin adı çəkilirdi. Bax, onda mən xatırladım ki, bu Vazgen elə Arsenin dediyi Vazgendi, “miatsum” ideologiyasının müəlliflərindən biri, şeytan libaslı katalikos Vazgen.

Arsenin o vaxtlar Vazgenlə bərabər tez-tez dilinə gətirdiyi Eçmiədzinin də nə və hara olduğunu anladım. Anladım ki, erməni problemi, erməni xəstəliyi nə deməkmiş; heç vaxt sağalmayacaq xroniki xəstəlik. Bunun əlacı ondadır ki, həmin xəstəliyin daşıyıcısının üstündə Domokl qılıncı misallı ağır bir qapaz olsun ki, hər məqamı gələndə sorğu-sualsız başına endirib yerini göstərəsən.

lll

Uşaqlığımın on ilini, yəni 1965-ci ildə məktəbi bitirib Bakıya yollanana qədər Dəyirman həyətində yaşadım. İlk gənclik həyatım burda başladı, burda formalaşdı, burda hamısı haqqında danışmadığım qəribə, çox qəribə, həm də çox adi insanlar bu formalaşma prosesində az-çox rol oynadılar. İlk sevgim də bu həyətdə oldu, ilk öpüş də, o vaxtlar məzmununa o qədər də dərindən vara bilmədiyim və məni əks cinsə tərəf çəkən hisslərin sirli, əsrarəngiz qarışıqlığı da.

Bu on il ərzində Dəyirman həyətində yaşayan ailələrin bir çoxu köçüb getdi, yerlərinə başqaları gəldi. Hamı mənim Papam kimi sədaqətli olmadı bu həyətə. Calal müəllim musiqi məktəbinin direktoru olandan sonra onun ailəsi artıq birotaqlı evə sığışmadı, köçüb daha geniş evə getdi, onların yerinə də təzə bir erməni ailəsi köçüb gəldi. Bu, Baqrat Davıdov, arvadı Arusyak, onların iki oğlan və bir qızdan ibarət ailəsi idi. Oğlunun böyüyü Bakıda yaşayırdı, qızı Ağdamda axmaq bir hərbçi erməniyə ərə getmişdi, tez-tez acıq eləyib ata evinə qayıdırdı. Baqratın kiçik oğlu Yurik mənimlə yaşıddı, bir neçə il dostluq da elədik.

Baqrat rayonun əsas ticarət idarəsində baş mühasib işləyirdi. Qəribə deyildi; Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi, Ağdamda da maliyyə ilə bağlı vəzifələrin çoxunu ermənilər tuturdu. Ağdamın bütün ticarət işçiləri Baqrat kişiyə hörmət və sayğı ilə yanaşırdılar, çünki hamısının “atçotu” onun əlindən keçirdi. Baqratgilin dolanışığı məhlədəki ailələrin hamısından fərqli və firavandı. Kişi həmişə evə əlidolu qayıdırdı, bu da məhlə arvadlarının gözündən yayınmırdı: “Bəxdəvərin oğlu elə bir üjdən dartıf gətirir.”

- Bəxdəvər o dəyil ey, o yönsüz arvadıdı, gözü də doymur.

- Olmaz o bəxdəvərdən! -Bunu Baqratgilin, illah da Baqratın arvadı Arusyakın paxıllığını çəkən Knarik deyir. - Yediyi üzünə-gözünə çıxmır. Biz, maşallax, su içəndə də kökəlirik...

Yurikin yaxşı velosipedi, bir neçə fotoaparatı, radiolası, hətta maqnitofonu vardı. Yaxşı şahmat və nərd oynayırdı. Arusyak da əlində bir parç süd, “Yuvik! Yuvik!” deyib dalınca gəzirdi ki, gədə bəlkə bir-iki qurtum içə. Bizə süd nədi, heç su verən də yoxdu. Tay-tuşlarından kimin hünəriydi anasının “Yuvik” dediyi Yurikə əl qaldıra, söz deyib söyüş söyə. Haqlı-haqsız, Arusyak ancaq oğlunun tərəfini saxlayır və bütün günü “Yuviki” incidənin qarasına deyinir, erməni dilində söyür, qarğışlar tökürdü. Bax, elə bu üstünlüklərinə görə məhlə oğlanları Yurikə həm həsəd aparır, həm də sayğı göstərirdilər.

Yurikə münasibətdə bircə təsəllim vardı - mən dərslərimi, xüsusilə yuxarı siniflərdə, ondan qat-qat yaxşı oxuyurdum, hətta oğlunu hamıdan üstün tutan Arusyak məni ona misal göstərirdi ki, bax ona, bir qayğısına qalanı yox, dərs oxu deyəni yox, amma gör kitabdan əl çəkir, qiymətləri də dörd-beşdi. Bunları ermənicə deyirdi, mən də az-maz başa düşürdüm, bilmədiyimi də imkan düşən kimi məni nərd oyununa çəkən Surayya tərcümə eləyirdi.

Arusyak haqlıydı, o vaxtlar evdə mənim nəinki qayğıma qalan, heç mənimlə maraqlanan yoxdu. Papam öz kefində, Nənəm də kiməsə qayğı göstərəcək yaşda deyildi. Onsuz da analıq eləməyi bacarmayan, buna heç həvəsi olmayan Şəfiqə də Papamdan ayrılıb getmişdi, heç şələ-küləsini də aparmamışdı.

Quba tətilləri

Əsli Qubadan olan Şəfiqə hər yayın azı iki ayını anasının yanında keçirməyi xoşlayırdı, həmin yay tətilində mən də iştirak edirdim. Mənim Qubaya getməyim, bir növ, şirma rolunu oynayırdı. Yoxsa qonşular arasında söz-söhbət yaranardı: kişi burda Ağdamda, arvad da, Allah bilir harda?! Beləliklə, yayın iki ayını mən yad adamların evində - Qubada qalırdım. Bu iki ay ərzində mən Qubanın lap mərkəzində yerləşən Sülh küçəsində (onda “Mir” deyirdilər) Şəfiqənin anası Töhvənin ikimərtəbəli kommunal evin ikinci qatında yerləşən iki otaqlı mənzilində yaylayırdım. İki deyəndə ki, onun biri hardasa on kvadratlıq balaca otaqdı, o biri də otağa bənzəyən üç-dörd kvadratlıq kiçik bir hücrə. Bircə çarpayı yerləşirdi bu hücrəyə. Çox vaxt mən həmin çarpayıda yatırdım. Hiss edirdim ki, bu darkeşlikdə mən onlara, illah da Şəfiqəyə artıq yükəm, amma başqa variant yoxdu; o da dözməliydi, mən də.

Evin pəncərəsindən Qızılqaya, onun ayağından axan gen yataqlı, az sulu Qudyalçay və çayın o tərəfində Qızılqayanın ətəyində Krasnaya Slobada (Qırmızı Qəsəbə) görünürdü. Şəhərlə qəsəbəni çayın üstündən keçən körpü birləşdirirdi. Artıq mən bilirdim ki, o xırda, birmərtəbəli kasıb evlərdə, qubalıların dediyi kimi, cuhudlar yaşayır, sonralar onlara dağ yəhudiləri (qorskiye yevreyi) deməyə başladılar.

Sülh küçəsi şəhərin iki parkını birləşdirirdi, yəni küçənin əvvəlində də, axırında da park vardı. İkinci park ingilissayağı parkdı, yaşıllığı və təbii gözəlliyi daha çoxdu. Bu küçə şəhərin, bir növ, bulvarı idi. Küçə boyu Ağdamdakından fərqli olaraq, əsasən birmərtəbəli xudmani və xeyli səliqəli xüsusi evlər cərgə ilə düzülmüşdü. Hər evin arxa hissəsindən on-on iki sotluq alma bağı uzanırdı çayın sıldırımınadək. Bu küçədə olmasa da, Qubanın qədim hissəsində milli memarlıq üslubunda tikilmiş evlər çoxdu. Bir vaxtlar xanlıq mərkəzi olmuş şəhərlərin hamısında bir özünəməxsusluq əhvalı var. Bu əhvalı mən Şəkidə, Şuşada, Naxçıvanda, uşaqlıq dövrümə düşsə də, ilkin olaraq Qubada duymuşdum. Sonralar, bəlkə bir otuz-qırx ildən sonra xatirələr dənizinə baş vurmaq, Qubalı günlərimi yaddaşımda canlandırmaq üçün yolumu ora saldım ailəmlə, uşaqlarımla. Qırx ildən sonra həmin küçəni tapdım, altı yay yaşadığım- yayladığım evə yaxınlaşdım, Şəfiqəni, çoxdan rəhmətə getmiş Töhvəni yada saldım, amma evə qalxmadım, onu içəridən görmədim.

Küçə həmin küçəydi - çəhrayı ev, həqiqətən iki mərtəbəli olsa da, demə çox balacaymış. Guya heç nə dəyişməmişdi, amma hər şey dəyişmişdi. Birinci növbədə mən dəyişmişdim, mənim havam dəyişmişdi. Yad adamlar əhatəsində, bakılılar demiş, birovuz yaşayan qıvrım saçlı o göyçək uşaq yoxdu, əlli il qabaq ölmüşdü. İndi onun yerində altmış yaşını keçmiş, hissləri silinsimiş, istəkləri azalmış, Papam demiş “salidni” bir kişi itiyini axtaran adam kimi ora-bura baxır, nələri isə arvadına, nəvəsinə, uşaqlarına danışır, ən çox da özünə deyir, hansısa hissləri oyatmağa, yenidən yaşamağa təşəbbüs edir.

lll

Xatirələrtək hisslərə, duyğulara deyil, insanın fiziki varlığına da təsir göstərir. İki yay bundan qabaq yenə də yayda nəsə axtarırdım, əlimə bəlkə də elə otuz-qırx il əvvəl istifadə elədiyim qara bir portfel keçdi. Portfeli açdım, içi mənim əsgər məktublarımla doluydu. Mən bu məktubları iyirmi beş yaşımda əsgərlikdən arvadıma yazmışdım. Üç yüz gün hərbi xidmət və üç yüz məktub! Əslində, bu, məktublara yazılmış əsgər gündəlikləriydi.

Naxçıvanda xidmət edirdim. Hərbi hissəyə daxil olduğum gündən başlayaraq, hər gün evə məktub yazırdım. Doqquz aylıq qızımı, çox sevdiyim arvadımı Bakıda qoyub əsgər getməyə məcbur olmuşdum. On aylıq, sözün həqiqi mənasında hicran, on aylıq sürgün! Necə yazmayasan?! Hər gün yazdığım məktubları arvadım yığıb saxlamışdı. Qırx yaşı vardı bu məktubların. İndi mən onlarla neyləməliydim? Artıq hasarın o üzü haqqında düşünən kişinin bu məktubları saxlamağa ixtiyarı vardımı? Axı, bu məktublar 74 - 75-ci ildə qalmış gənc kişinin, gənc atanın həsrət, məhəbbət, ehtiras, ağrı-acı, kədər-sevinc, gələcəyə ümid dolu hisslərinin kağız üzərinə köçürülmüş ifadəsiydi. Bu məktubları başqa bir adamın oxuması, iki adama məxsus intim hisslərin şahidi olması lazımdımı? Əlbəttə, mən bunu istəməzdim. Bir halda ki, ölüm də gözlə qaş arasındadır. Deməli, bu mirası məhv eləmək vaxtıydı. Necə deyərlər, mən sizi yazmışam, mən də sizi Qəzənfərin arvadı Naina demiş, “cırım-cırım zdelayu”. Amma məktubları cırmamışdan qabaq oxumaq qərarına gəldim. Və birdən-birə mən uzaq 1974-ci ilə düşdüm. Həqiqətən, söz vaxtına çəkər. Bu sətirləri mən iyulun birində yazıram, əsgərliyə isə dediyim ilin 6 iyulunda yola düşdüm. Arvadım, qucağında doqquz aylıq qızım, məni qapıdan yola salır. Onların üzündə elə dərin kədər və qorxu var ki, mən göz yaşlarımı saxlaya bilmirəm. Həmin gün mənim “Ədəbiyyat” qəzetində hekayəm çıxmışdı. Mən “Bakı - Naxçıvan” qatarında üzücü dərddən o hekayəni oxuya bilmədim. Bütün dünya mənim üçün arvadımın və körpə qızımın gözlərindəki kədərə bürünmüşdü. Körpəmin gözlərində donmuş yaş gözümün qabağından çəkilmirdi.

Məktubları oxuduqca mən o on ay içərisində olmuşları, məktublarda yazılmışları, tək hadisələri, nələr haqqında isə mülahizələri, fikirləri deyil, hissləri də yaşayırdım. Qəribədir ki, o məktubları oxuduğum günlər mən yaşımı hiss eləmirdim, necə ki, cavan adam yaşını duymur, bu haqda heç düşünmür, necə ki, sağlam olanda insan sağlıq haqqında fikirləşmir. Hətta məktublardan ayrılıb gündəlik işlərimin dalınca gedəndə də özümdə daxili bir yüngüllük, hər şeyə gücüm var inamı məni tərk etmədi. Təhtəlşüurda gizli bir bayram əhvalı yaşayırdım. Elə bil mənim bu nimdaş bədənimə gənc adamın hisslərini, duyğu və istəklərini köçürmüşdülər. Arvadıma da o uzaq illərin ehtirası ilə baxırdım.

Oxuduqca məktubları cırmağa əlim gəlmədi. Bir düşündüm ki, bəlkə bu məktubları “Üç yüz sevgi məktubu” və ya eləcə “Üç yüz məktub” adı ilə çap elətdirim, olsun epistolyar roman. Çox güman ki, kifayət qədər tanınan yazıçının çox-çox şəxsi məzmunlu məktublardan ibarət romanı böyük maraq doğura bilərdi. Eləmədim! Dəbbələməmək üçün arvadıma belə gənəşmədən məktubları cırdım. Bir portfel xatirəni məhv elədim. Elədimmi?!

Əli Əmirli

525-ci qəzet.- 2016.- 16 yanvar.- S.22-23