20 Yanvar - əsarətin
son gecəsi
Hər bir xalqın hansı dərəcədə milli
birliyə, milli iradəyə və milli özünüdərkə
malik olması məhz onun üzləşdiyi ən çətin
anlarda mövcud proseslərə və
çağırışlara ümumxalq reaksiyasında
özünü göstərir.
26 il əvvəl
üzləşdiyimiz belə bir məqamda
xalqımızın mübarizlik əzminin təzahürü,
təzyiqlərə boyun əyməyən əzmkar iradə
nümayiş etdirməsi tariximizə yeni bir mübarizə
səhifəsi yazdı - Qanlı Yanvar səhifəsi. 20 Yanvar yaxın
keçmişimizdə yaşamış olduğumuz ən
faciəvi günlərdən biri olsa da, xalqımızın
yaddaşına həm də qəhrəmanlıq tarixi kimi həkk
olundu. Faciənin törədilməsindən keçən
26 il ərzində bu hadisəni doğuran
səbəblərin, onun hüquqi, ictimai-siyasi, psixoloji nəticələrinin araşdırılması, öyrənilməsi
və öyrədilməsi artıq ənənəyə
çevrilmiş bir sualla müşaiyət olunur: 20 Yanvara gedən
yol nədən və haradan başlandı? Cavabında isə hadisələrin
şahidləri 20 Yanvar ərəfəsindəki son ayın,
uzağı bir neçə ayların hadisələrini
bir-bir xatırlayır və onların arasında faciəyə
yol açan səbəbləri və səhvləri
araşdırıb tapmağa çalışırlar. Mübahisələr bəzən bir-birimizi
qınamağa qədər, hətta günahlandırmağa qədər
uzanır. Bir ifratçılıqdan digər
ifratçılığa qədər müxtəlifləşən
mülahizələr yalnız bir fikirdə yekdil olur: belə
sonluğu heç kim gözləmirdi. Bəli, doğrudan da o
zaman çox az adam inana bilərdi ki, dövlət öz vətəndaşına,
dinc vətəndaşına belə divan tuta bilər.Yəqin
ona görə ki, biz Xeyirlə Şərin mübarizəsinin
nağıllarda olduğu kimi, həmişə Xeyrin qələbəsi
ilə bitməsinə
inanmaq dərəcəsində sadəlövhük.
Amma bəzən Şər də qalib gəlir,
qısa müddətə olsa da. 20 Yanvar məhz
Şərin Xeyirə qalib gəldiyi bir an idi - qısa bir an.
lll
O
müdhiş gecənin aydınlığa dönməsi
Bakının ürəkağrıdan dəhşətli mənzərəsinə
işıq saldı. Xalq düşmən
tankının tırtılları altında
parçalanmış, sinələri düşmən
güllələrindən deşik-deşik olmuş
övladlarınıqan gölündə tapdı. Bu -
Azadlığın bərpasına gedən yolda ilk şəhidlərin
verildiyi 20 Yanvar səhəri idi.
Nə qədər hüznlü və acı olsa da, xalq
öz qəhrəman övladlarını son mənzilə
yola salmağa özündə güc tapdı. Haqq,
azadlıq yolunda şəhidlik zirvəsinə ucalmaq nə qədər
şərəfli idisə, düşmən silahının
nişangahında Vətənin şəhidlərini layiqincə
son mənzilə yola salmaq da bir o qədər namus və şərəf
məsələsi idi. Xalq
sarsılmadı, əyilmədi, qorxmadı. Qanlı faciənin
qurbanları azadlığı uğrunda can verdiyi Vətən
torpağına yüzminlərin çiyinlərində
daşındılar və Müqəddəs torpaqda əbədiyyətə
qovuşdular. Bu müqəddəs
torpaq hələ əsrin əvvəllərində - 1918-1920-ci illərdə Vətənin
azadlığı və ərazi bütövlüyü
uğrunda canını qurban vermiş
soydaşlarımızı öz qoynuna almışdı. Hələ o zaman xalqın istiqlalı uğrunda
şəhid olmuş azadlıq carçılarının dəfn
edildiyi Şəhidlər Xiyabanı bu dəfə də eyni
amal uğrunda mübarizəyə qalxmış qəhrəman
oğullarını öz bağrına basırdı. O
qəhrəman oğulları ki, ucaldıqları məbəddən
əbədi və dönməz olan istiqlaliyyət yolumuza hər
zaman şəfəq saçır. O günə qədər
yəqin heç kimin ağlına gəlməzdi ki, Azərbaycanda
bu qədər qərənfil var! Sanki o qərənfillər
"öz ayaqları ilə" şəhidlərin qəbri
üstünə sərilməyə gəlmişdilər.Şəhidlərin
məzarları üzərinə sərilmiş milyonlarla qərənfil
onların 20 Yanvar gecəsində Vətən torpağına
axıdılan al qanını xatırladırdı.
Həmin günün mənzərəsi faciəvi
olduğu qədər də möhtəşəmdir.
Azadlığımızın bərpası yolunda ilk şəhidlərin
verildiyi Qanlı Yanvar gecəsi cəsarətin, fədakarlığın,
milli məfkurənin dönməz oyanışının əyani
təcəssümü idi.Baş verən hadisələr
xalqımızın azadlıq arzusunun, müstəqillik
idealının 70 il davam edən Sovet hərb
maşınının repressiyasına rəğmən
sönmədiyini, əksinə, yeni güc
qazandığını bir daha nümayiş etdirdi. Bununla Azərbaycan xalqı zülmə,
ədalətsizliyə və zorakılığa boyun əyməyəcəyini,
milli iradəsinin sarsılmazlığını təkcə
imperiya rəhbərliyinə deyil, bütün dünyaya
göstərdi və özünün milli azadlığı
uğrunda mübarizəsinin dönməz olduğuna
şübhə yeri qoymadı.Qəhrəmanlıqla dolu
keçmişi, dövlətçilik ənənəsi olan,
böyük bir coğrafiyada dövlətlər
yaratmış, zaman-zaman yadellilərə qarşı səfərbər
olub birgə mübarizə aparmış, dünya mədəniyyət
xəzinəsinə öz dəst-xətti ilə dəyərli töhfələr vermiş bir millət
uzun müddət əsarət altında yaşaya bilərdimi?
Öz keçmişindən sanki qan damarları ilə
axıb gələn
vətən sevgisi, milli özünüdərk,
zülmə, ədalətsizliyə boyun əyməmək
kimi hisslərə malik olan bir
xalq öz çiyinlərində bu əsarətin
ağırlığını, ağrı-acısını
çoxmu çəkəcəkdi? İyirminci əsrin
əvvəllərində öz tarixi dövlətçilik ənənələrinə
dayanaraq Şərqdə ilk demokratik dövlət quran bir xalq
qısa zaman kəsiyindən sonra yenidən imperiya
caynağına düşməsini uzun müddət necə qəbul
edə bilərdi?! 20 Yanvar faciəsi,
sözün əsl mənasında, xalqımızın milli
özünüdərkində yeni bir mərhələnin
başlanğıcı oldu. Xalq öz qərarını
verdi: Yolumuz -Azadlıqdır!
Siyasi və
iqtisadi böhranlar məngənəsində boğulan və
boğulduqca daha da azğınlaşan, 70 il özünə
bayraq etdiyi kommunizm ideyalarının iflası artıq
heç kimdə şübhə doğurmayan və dayaqları silkələnməyə
başlayan Sovet imperiyası bu
hadisəni törətməklə nəyə nail olmaq istəyirdi?
Tarixin səhnəsindən birdəfəlik silinmək ərəfəsində
imperiyanın ucqar bir ölkəsində əvvəlcədən
qurulmuş plan əsasında dinc nümayişçilərin
gülləbaran edilməsinə qərar verənlər nəyə
ümid edirdilər? Az sonra - imperiya
çökəndən sonra aydın olacaqdı ki, bu qərarı
verənlərin və bu faciəni törədənlərin
özlərinin də bu suallara cavabları yox imiş. Baş
verənlər isə Azərbaycan xalqının milli mübarizə
əzmini və iradəsini sındıra bilmədi. Əksinə,
20 yanvar hadisəsi öz qanunauyğun məntiqi və zəncirvari
təsiri ilə bütün imperiya ərazisində milli
azadlıq hərəkatlarının yenidən daha böyük vüsətlə
alovlanmasına və Sovet İttifaqının süqutunun daha
da sürətlənməsinə rəvac verdi. Bu
hadisə Sovet İmperiyası üçün "sonun
başlanğıcı" oldu. Bu faciənin
baş verməsinə qədər ölkədə mövcud
problemlərin, baş qaldırmış etirazların siyasi
yolla həll olunacağına ümidlər hələ də
qalmaqda idi. Lakin bir nəslin yaşaya biləcəyi
qədər ömür yaşamış imperiya özü ilə
həmyaşıd olan vətəndaş nəslinin
böyüklü-kiçikli hamısına atəş
açmaqla bu ümidləri tamamilə alt-üst etdi. O
zamana qədər hələ də Azərbaycanın müstəqilliyinə
müəyyən qədər skeptik yanaşanlar da bu hadisənin
baş verməsi ilə artıq imperiya boyunduruğunda
yaşamağın qeyri-mümkünlüyünü dərk
etdilər və milli azadlıq hərəkatının aktiv
iştirakçılarına çevrildilər. Bu faciəvi
olay onilliklər ərzində insanlara sırınan
"humanist" əsaslı kommunizm ideologiyasının
puçluğunu sübut etdi və məhz bu hadisədən
sonra Kommunist Partiyasından kütləvi istefalar, cəmiyyətin
bütün təbəqələri tərəfindən
müxtəlif formalarda ifadə olunan etirazlar İttifaqın hər
yerini bürüdü və onun dayaqlarını
sarsıtdı.Həmin ərəfədə SSRİ-nin bir
çox respublikalarında İttifaq əleyhinə etirazlar
baş qaldırmışdı. Gürcüstan və
Baltikyanı ölkələrdə də hərbi qoşun
hissələri tərəfindən dinc nümayişçilərə
qarşı silah tətbiq olunmuşdu.Lakin Azərbaycanda
baş qaldıran etirazlara qarşı törədilmiş 20
yanvar hadisəsi öz qəddarlığı, misli
görünməmiş vəhşiliyi və
dağıdıcı miqyası ilə əvvəlki olaylardan
çox fərqlənirdi.
Xüsusi
qəddarlıqla müşayiət olunan kütləvi qətliam
aktının həyata keçirildiyi müddətdə
SSRİ müdafiə naziri Dmitri Yazovun, daxili işlər
naziri Vadim Bakatinin və digər yüksək rütbəli hərbçilərin
Bakıda olması bu qanlı cinayət əməlinin əvvəlcədən
planlaşdırılmış olduğunu göstərirdi. İmperiyanın hərbi qoşun hissələrinin
fövqəladə vəziyyət elan edilmədən
Bakıya yeridilməsi həm ölkə qanunvericiliyinin, həm
də beynəlxalq hüquq normalarının kobud şəkildə
pozulması demək idi. "Bakı şəhərində
fövqəladə vəziyyətin tətbiq edilməsi
haqqında" SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanı
yalnız qanlı cinayət hadisəsi törədildikdən
sonra elan edilmişdi. Görünür,
imperiya rəhbərliyinin xalqımıza qarşıqəzəb
hissi o qədər güclü və hərbi təcavüz həyata
keçirmək niyyəti o qədər qəti idi ki, törətdiyi
qeyri-insanlıq aktına əvvəlcədən
"hüquqi don" geyindirməyə belə ehtiyac
duymamışdı. Baş verəcək hadisələrin
və faciənin miqyası barədə məlumatların
geniş xalq kütləsinə
çatdırılmasının qarşısını almaq
məqsədi ilə Azərbaycan Televiziyasının enerji
blokunun partladılması da qanlı cinayət əməlinin əvvəlcədən
müəyyən edilmiş plan əsasında həyata
keçirildiyini bir daha göstərir. Bununla
Respublika televiziyası və radiosunun verilişləri tamamilə
kəsilmiş və bütün ölkə ərazisində
informasiyasızlıq mühiti yaradılmışdı.
Ancaq həmişə millətləri
qaranlıqda və məlumatsızlıqda idarə etməyə
alışmış düşmənlərimiz bilmirdilər
ki, bu zaman insanların səsini bir-birinə çatdıran,
o səsləri Xalqın Səsinə çevirən yenilməz
bir qüvvə vardı bu millətin canında. -
Onların Azadlıq sevgisi! Bu sevgini boğmağa isə
heç bir Yumruğun
gücü çatmayacaqdı!..
lll
Qanlı
yanvar faciəsindən sonra bu hadisəyə verilən
reaksiyalar və ya ümumiyyətlə hadisəyə
münasibət bildirilməməsi kimin kim olduğunu və
kimin hansı məqsədə
xidmət etdiyini tam aydınlığı ilə göstərdi.
Xalqın taleyüklü bir anında ümummilli lider Heydər
Əliyevin ən faciəvi
günlərindən birini yaşayan Azərbaycan
xalqının acısına şərik çıxması -
onun öz xalqına olan sonsuz məhəbbətinin
ifadəsi idi.Sovet qoşunlarının Bakıda törətdiyi
qanlı hadisə ilə bağlı elə ertəsi gün
Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəliyinə gələrək
öz xalqına başsağlığı diləyən Heydər
Əliyev, xüsusi qəddarlıqla törədilmiş cinayətin
təşkilatçılarını və
icraçılarını cəsarətlə ittiham etdi və
onların cəzalandırılmasını tələb etdi. Bu qanlı faciənin önlənə bilməsi
üçün bütün imkanların mövcud olduğu
bir şəraitdə belə bir qeyri-insani hadisənin törədilməsini
kökündən yanlış addım kimi qiymətləndirən
Heydər Əliyev bu cür yollarla Azərbaycan xalqının
iradəsini qırmağın mümkün
olmadığını və olmayacağını
açıq şəkildə bəyan etdi. Bütün
təhlükələrə baxmayaraq, xalqımıza
qarşı törədilmiş qanlı faciənin əsl səbəbkarlarının
elə həmin gün
imperiyanın mərkəzindən bütün dünyaya
bəyan edilməsi -xalqımızın üzləşdiyi ən
çətin məqamlarda Heydər Əliyevin ümummilli
mövqedən çıxış etmək cəsarətini,
onun təkcə xalqın qələbələrinin deyil, həm
də dərdinin önündə dayandığını bir
daha sübut etdi.
Cinayətin
törədildiyi vaxtdan keçən bir neçə illər
ərzində 20 Yanvar hadisələrinə lazımi siyasi-hüquqi qiymətin
verilməməsi də vacib məsələlərdən biri
idi.Mövcudluğunun mahiyyətində zorakılıq və
hegemonluq daşıyan imperiyanın
onun rəhbərliyi tərəfindən verilən
göstəriş əsasında baş vermiş bəşəri
cinayətə hüquqi qiymət verə biləcək qədər
səmimiyyətə və iradəyə malik
olmadığı əvvəlcədən məlum idi. Ona
görə də 1990-cı ilin dekabrında SSRİ Baş hərbi
prokurorluğunun hərbi qulluqçuların 20 yanvarda
Bakıda baş vermiş hadisələrlə bağlı əməllərində
cinayət tərkibi görməyərək işə xitam verməsi
heç kimi təəccübləndirməmişdi. Azərbaycan
Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi tərəfindən
faciəli olayların araşdırılması ilə
bağlı yaradılmış İstintaq
komissiyasının fəaliyyətinin heç bir nəticə
və heç bir əsas olmadan dayandırılması isə
təəccüb doğurmaya bilməzdi. Bu o zamankı ölkə rəhbərliyinin baş
vermiş qanlı faciəyə siyasi-hüquqi qiymət verə
bilmək iqtidarında olmadığını nümayiş
etdirirdi. Təəssüf ki, daha sonra 1992-ci ilin 19
yanvarında qəbul edilmiş "1990-cı il yanvarın
19-20-də Bakı şəhərinə qoşunların
yeridilməsi ilə əlaqədar faciəli hadisələrin
təfsilatının və səbəblərinin təhqiqi
üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Soveti
komissiyasının işinin yekunlarına dair" Azərbaycan
Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurasının Qərarında
da ölkənin ali qanunverici orqanının qeyd olunan
komissiyanın fəaliyyətinin qənaətbəxş
olması ilə kifayətlənməsi, qanlı hadisənin
sifarişçiləri və icraçılarının
göstərilməməsi Azərbaycan xalqına qarşı
törədilmiş ən ağır cinayətlərdən
biri olan 20 Yanvar faciəsinə ciddiyyətinə və əhəmiyyətinə
görə qiymət verilmədiyini bir daha təsdiqlədi.
20 Yanvar hadisələrinin təkcə xalqımıza
qarşı deyil, bütün insanlığa qarşı
cinayət olduğunu sübut etmək, faciə
qurbanlarının hüquqlarının müdafiəsini təmin
etmək, axıdılmış günahsız qanların
baiskarlarının cəzalandırılması
üçün siyasi, hüquqi zəmin formalaşdırmaq
olduqca önəmli məsələ idi. Məhz buna görə
Prezident Heydər Əliyevin "20 Yanvar faciəsinin 4-cü
ildönümünün keçirilməsi haqqında" 5
yanvar 1994-cü il tarixli Fərmanında Azərbaycan
Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurası tərəfindən
1992-ci ildə qəbul olunmuş müvafiq Qərarda yanvar
hadisələrinin əsl səbəblərinin
açıqlanmadığı və həqiqi
günahkarların aşkar edilmədiyi nəzərə
çatdırıldı və Azərbaycan
Respublikasının Milli Məclisinə 20 Yanvar hadisələrinə
tam siyasi-hüquqi qiymət verilməsi və bu məqsədlə
Milli Məclisin xüsusi sessiyasının keçirilməsi tövsiyə edildi.
Beləliklə, 1994-cü ilin martında Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi 20 Yanvar hadisələrinə siyasi-hüquqi qiymət verilməsi haqqında xüsusi Qərar qəbul etdi. Bu Qərarın qəbul edilməsinin əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, haqq və ədalətin müdafiəsi naminə küçələrə çıxmış silahsız adamların qəddarcasına qətlə yetirilməsihərbi təcavüz və hərbi cinayət kimi qiymətləndirildi, qanlı faciənin sifarişçiləri və icraçıları açıq şəkildə bəyan edildi və bu cinayətin istintaqını həyata keçirən hüquq mühafizə orqanlarının fəaliyyətinin qənaətbəxş olmadığı bildirildi.Bununla da, nəhayət ki,qanlı faciəyə dövlət səviyyəsində münasibət bildirilməsi təmin edildi.
Faciədən 26 il keçir. "Əbədi, dönməz və sarsılmaz" müstəqilliyimizin işığında yaşayan xalq hər il yanvarın 20-də Şəhidlər Xiyabanına üz tutur, azadlığımızın qandallarını sındırmış şəhidlərimizi ehtiramla yad edirlər.Şəhidlər Xiyabanını ziyarətə gələn yüz minlərlə həmvətənimiz azadlığımız uğrunda şəhid olmuş soydaşlarımızın məzarı qarşısında baş əyərək onların xatirəsini əziz tuturlar.Prezident İlham Əliyevin Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edərkən vurğuladığı kimi: "Azərbaycan xalqı bu günü heç vaxt yaddan çıxarmayacaq. Azadlıq, müstəqillik uğrunda, vətən uğrunda özlərini qurban verən şəhidlərimizin hamısının xatirəsini həmişə qəlbimizdə yaşatmalıyıq. Hesab edirəm ki, bugünkü müstəqil, qüdrətli Azərbaycan xalqımızın ən böyük sərvətidir. Şəhidlərimizin, canlarını qurban vermiş insanların bu işdə böyük xidməti olubdur. Bu da heç vaxt yaddan çıxarılmamalıdır".
Bəli, şəhidlər unudulmaz. Onlar xalqın azadlığı yolunda canlarından da keçməyə hazır olduqlarını göstərdilər və bu yolla getdilər.Ölümə gedən yollar onları ölməzliyə - əbədiyyətə, xalqımızı isə əbədi azadlığa qovuşdurdu. Bu bir tarixdir.Qanlı, amma Şərəfli bir tarix. Tarix isə onu unudanları bağışlamır.
Cavanşir
Feyziyev
525-ci qəzet.-
2016.- 20 yanvar.- S.2;5