Qarabağ münaqişəsi və
Qanlı 20 Yanvar faciəsinə aparan yol
Qarabağ Araşdırmalar Mərkəzinin sədri,
siyasi elmlər doktoru Elçin Əhmədov Azərbaycan
xalqının müstəqillik tarixinə qanlı hərflərlə
yazılan 20 Yanvar faciəsinin 26-cı anım günü ilə
əlaqədar "525"ə müsahibə verib.
- 20 Yanvar
hadisələrini necə qiymətləndirirsiniz? Bu faciəyə imza atanlar hansı maraqlara xidmət
ediblər?
-
Heç şübhəsiz ki, 1990-cı il
yanvarın 20-də Bakıda baş verən hadisələri
Qarabağdakı erməni təcavüzündən ayrıca
təhlil etmək düzgün olmazdı. Hər
dəfə Qarabağa dair ərazi iddiaları kənardan, məhz,
Ermənistanın təbliği, təhriki və təzyiqi ilə
ortaya atılıb. Heç şübhəsiz,
ermənilərin bu ərazi iddiaları birdən-birə deyil,
İrəvan, Moskva və Qərbdə olan himayədarları
tərəfindən hələ xeyli əvvəl diqqətlə
və hərtərəfli plan əsasında hazırlanıb.
Sovet dövründə mərkəzi hakimiyyət
orqanlarının himayədarlığı ilə Azərbaycan
əleyhinə məqsədyönlü şəkildə təbliğat
kompaniyası aparılması nəticəsində, mənfi
ictimai fikir formalaşdırıldı. Erməni
ideoloqları və onların ilhamvericiləri Azərbaycanın
tarixi, sosial-iqtisadi inkişafı haqqında faktları
açıq-aşkar saxtalaşdıraraq bütün ittifaq
miqyasında yayıblar. Ümummilli lider Heydər
Əliyev Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının
plenumunda vəzifəsindən istefa verdikdən bir neçə
gün sonra ermənilər özlərinin yaxın və uzaq
xaricdəki himayədarlarının köməkliyi ilə
"Böyük Ermənistan" ideyasını həyata
keçirmək üçün aşkarlıq və
demokratiyadan istifadə edərək yenidən Azərbaycanın
Dağlıq Qarabağ bölgəsinə dair ərazi
iddiaları irəli sürüblər. Ermənilərin
Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi
uğrunda iki komitəsi - İrəvanda
"Qarabağ" komitəsi və onun Dağlıq Qarabağda
uzun müddət gizli fəaliyyət göstərən yerli təşkilatı
olan "Krunk" açıq fəal mübarizəyə
başlayıb, separatçılıq hərəkatı genişlənib.
1988-ci il hadisələri başlayanda ilk
vaxtlar vəziyyəti son dərəcə gərginləşdirməyə,
ictimai rəyi öz tərəflərinə çəkməyə
çalışan erməni siyasətçiləri və
onların mərkəzi ittifaqdakı himayədarları tərəfindən
vilayətin iqtisadi geriliyi pərdəsi altında
Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi
üçün uzun müddətdən bəri
hazırlanmış plan üzrə Xankəndində və
İrəvanda davamlı tətillər keçirilərək,
müəssisələr dayandırılıb və kütləvi
mitinqlər təşkil edilib. Lakin baş verən
sonrakı hadisələr Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin
sosial-iqtisadi geriliyi barədə erməni siyasətçiləri
və onların mərkəzdəki himayədarlarının
irəli sürdükləri bu saxta tezisin yalnız bəhanə,
əsas məqsədin isə Ermənistanın Azərbaycana
qarşı ərazi iddiasında olduğunu göstərib.
Ermənistan rəhbərliyi və erməni millətçiləri
mərkəzin bəzi dairələrinin köməkliyi ilə
vilayətdə əsl mənada Dağlıq Qarabağın
iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni cəhətdən mənimsənilməsi
prosesi aparıblar. Belə bir şəraitdə Sovet rəhbərliyi nəinki
münaqişənin qarşısını almaq
üçün qəti tədbirlər görməyib, əksinə,
Azərbaycana yeridilən ordu hissələrinin tərkibinə
Stavropol, Krasnodar və Rostovdan səfərbərliyə
alınan xüsusi təlim keçmiş erməni əsgər
və zabitləri, eləcə də Sovet hərbi hissələrində
xidmət edən ermənilər, hətta erməni kursantlar da
daxil edilib.Ölkəmizə qarşı ərazi iddiaları
irəli sürən Ermənistanın təcavüzkarlıq
siyasəti və keçmiş SSRİ rəhbərliyinin
onlara himayədarlığına öz qəti
etirazını bildirən geniş xalq kütlələrinə
qarşı Sovet ordusunun xüsusi təlim keçmiş hissələrindən
istifadə olunması 1990-cı ilin 20 Yanvarında qanlı
faciəyə gətirib çıxarıb.
- Sovet
ordusunun Bakıya hərbi müdaxiləsini necə
xatırlayırsınız?
-
1990-cı ilin yanvar ayında Sovet İttifaqının ilk və
sonuncu prezidenti Mixail Qorbaçov başda olmaqla Sovet
imperiyasının rəhbərliyi Bakıda vəziyyətin
öz məcrasından çıxdığını və
hakimiyyətin təhlükədə olduğunu bəhanə
edərək qoşunun yeridilməsi üçün müxtəlif
dezinformasiyalar yayırdı. Guya Bakıya
qoşun hərbi qulluqçuların ailələrini qorumaq,
hakimiyyətin zorakılıqla ələ keçirilməsinin
qarşısını almaq üçün yeridilib. Əslində isə bu tamamilə saxta bir tezis idi.
Çünki sovet rəhbərliyinin "dəlilləri"
hətta həqiqətə yaxın olsaydı belə,
Bakıya xüsusi təlim keçmiş qoşun göndərməyə
ehtiyac yox idi. Ona görə ki, həmin vaxt burada daxili
qoşunların 11 min 500 əsgəri, Müdafiə Nazirliyinə
tabe olan Bakı qarnizonunun çoxsaylı hərbi hissələri,
hava hücumundan müdafiə qüvvələri, eləcə
də 4-cü ordunun komandanlığı da Bakıda yerləşirdi. Bütün bunlara baxmayaraq,
1990-cı il yanvarın 19-da M.Qorbaçov SSRİ
Konstitusiyasının 119-cu, Azərbaycan SSR
Konstitusiyasının 71-ci maddələrini kobud şəkildə
pozaraq, yanvarın 20-dən Bakıda fövqəladə vəziyyət
elan edilməsi haqqında fərman imzaladı. Lakin əhalinin
bundan məlumatsız qalması üçün SSRİ
DTK-nın "Alfa" qrupu tərəfindən yanvarın
19-da saat 19:27-də Azərbaycan Televiziyasının enerji bloku
partladıldı, respublikada televiziya verilişləri
dayandırıldı. Gecə isə qoşun
fövqəladə vəziyyət elan edilməsindən xəbərsiz
olan şəhərə daxil oldu və dinc əhaliyə
amansız divan tutdu. M.Qorbaçovun fərmanı
qüvvəyə minənədək - yanvarın 20-də saat
00-dək artıq 9 nəfər
öldürülmüşdü. Bakıda
fövqəladə vəziyyətin elan olunması haqqında
məlumat isə əhaliyə yalnız yanvarın 20-də səhər
saat 7-də respublika radiosu ilə çatdırıldı.
Həmin vaxt öldürülənlərin
sayı 100 nəfərə çatmışdı. Belə
ki, artıq yanvarın 20-də 131 insan öldürülmüş:
onlardan 117-si azərbaycanlı, 6-sı rus, 3-ü yəhudi,
3-ü tatar; 744 adam ağır xəsarət
almış; 4-şəxs itkin düşmüş; 400 nəfər
isə həbs edilmişdi. Sovet qoşunları
fövqəladə vəziyyət elan olunmayan rayonlara -
yanvarın 25-də Neftçalaya, bir gün sonra isə Lənkərana
yeridilmiş, nəticədə hər iki rayonda ümumilikdə
26 nəfər öldürülmüşdür. Beləliklə,
Sovet qoşunlarının Bakıya və Azərbaycanın
digər rayonlarına hərbi müdaxiləsi nəticəsində
öldürülən insanların sayı rəsmi olaraq 147-ə
çatmışdı.
-
Bakıda törədilən faciəyə dünya birliyinin
reaksiyası necə olub?
-
Yanvarın 20-də artıq bütün dünya Bakıda
törədilmiş dəhşətli qırğından xəbər
tutdu. Sovet qoşunlarının Bakıya hərbi
müdaxiləsi dünyanın bir sıra ölkələrində
etirazla qarşılandı. Bakıda
törədilən cinayətlər qonşu və qardaş
Türkiyədə sərt reaksiyalara səbəb oldu, ölkənin
hər yerində mitinq və nümayişlər
keçirildi. Ankara, İstanbul, Qars, İzmir, Kayseri və
başqa şəhərlərdə keçirilən mitinq və
nümayişlərdə Sovet rəhbərliyinin törətdiyi
bu cinayəti müdafiə edən Amerika Birləşmiş Ştatları pislənib.
Eyni zamanda, Türkiyənin rəsmi şəxsləri,
Türkiyə hökuməti Bakıda törədilən hadisəni
tənqid etməklə yanaşı, Azərbaycana yardım
göstərilməsi təklifi ilə də
çıxış ediblər.
İranın milli təhlükəsizlik şurası
yığıncaq keçirib və bu barədə bəyanat
qəbul edib.
İran parlamentinin 160-dan çox üzvü
M.Qorbaçovun Azərbaycana silahlı təcavüzünü
pisləyib. İran prezidenti Rəfsəncani
və İranın dini lideri Xameneyi M.Qorbaçovun
atdığı bu addımı kəskin tənqid ediblər.
Bununla yanaşı, Türkiyə və İranın kütləvi informasiya vasitələri
Sovet qoşunlarının Bakıda törətdiyi qanlı
hadisəni kəskin tənqid edib və bunu qırğın
adlandırıb.
Qərb ölkələrinin mövqeyinə gəldikdə
isə, Sovet İttifaqının Azərbaycana hərbi
müdaxiləsinə müxtəlif reaksiyalar veriblər. Bu reaksiyalar ümumilikdə
müsbət olsa
da, ancaq obyektiv reallığı əks etdirmirdi. Məsələn, ABŞ hökuməti bu hərbi
müdaxiləni anlayışla
qarşıladığını bildirib. Avropa
İttifaqınin rəsmi nümayəndəsi Qeor isə deyib
ki, qan axıdılmadan yenidənqurma tətbiq edilə bilməz.
Avropanın müxtəlif yerlərindən gələn
fikirlər isə Qərbin mövqeyini izah etmək
baxımından maraqlıdır. Məsələn,
"Ştern" məcmuəsi və "Tribuna lyudu" qəzeti
bu hadisələri qeyri-obyektiv işıqlandıraraq, qüvvədən
istifadə olunmasının zəruri olduğunu bildirib.
Bakıda baş verən hadisələr dünya ictimaiyyətinə
yanlış izah edilirdi. Bundan əlavə "Los-Anceles Tayms",
"Vaşinqton Post", "Krisçen Sayens Monitor",
"Nyu-york Tayms", "Baltimor San" mətbu orqanlarında,
eləcə də, bir sıra xarici radiostansiyaların məlumatlarında Bakıda baş verən hadisələrə,
xüsusilə, Sovet ordusunun hərbi müdaxiləsinə haqq
qazandırılmasa da, çox vaxt bu qanlı cinayətə
laqeyd münasibət özünü göstərib.
Sovet rəhbərləri ordunun Bakıya göndərilməsi
qərarını müxtəlif cür izah edirdilər. O vaxtkı SSRİ-nin xarici
işlər naziri Şevarnadze ordunun müdaxiləsini
yalnız qan tökülməsinin qarşısını almaq
üçün göndərildiyini bildirib. Sovet
xarici işlər nazirinin bu bəyanatı müdafiə naziri
Yazovun bəyanatı ilə ziddiyyət təşkil edirdi.
Müdafiə naziri öz bəyanatında
Bakıda hakimiyyətin ələ keçirilməsinin
qarşısını almaq üçün hərbi hissələrin
göndərildiyini bildirib.
1990-cı
ildə Bakıda baş verən qırğına şəxsən
qol çəkmiş M.Qorbaçov həmin il
Beynəlxalq Nobel Sülh mükafatına layiq
görülüb. 1995-ci ilin aprelin 27-də Türkiyədə səfərdə
olan keçmiş SSRİ prezidenti Mixail Qorbaçov İstanbulun Çırağan
sarayında onun şərəfinə verilən ziyafətdə
çıxış edərkən öz siyasi
bioqrafiyasının bəzi məqamlarına toxunub 1990-cı
il 20 Yanvar hadisələrindən danışarkən öz
günahını acizanə şəkildə etiraf edərək
bildirib: "Bakıda fövqəladə vəziyyət elan
etmək və oraya qoşun göndərmək mənim siyasi
həyatımın ən böyük səhvi idi".
- 20 Yanvar hadisələrinə siyasi qiymət verilməsinə necə nail olunub?
- Ümummilli lider Heydər Əliyev bütün çətinliklərə baxmadan siyasi iradə nümayiş etdirərək Moskvadakı Azərbaycan nümayəndəliyinə gəlmiş və SSRİ rəhbərliyinin törətdiyi bu cinayəti qətiyyətlə ittiham edərək bəyanatla çıxış edib.
Yalnız Heydər Əliyevin 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından sonra 1990-cı ilin qanlı Yanvar faciəsinə dövlət səviyyəsində tam siyasi-hüquqi qiymət verildi. "20 Yanvar faciəsinin 4-cü ildönümünün keçirilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 5 yanvar 1994-cü il tarixli fərmanında deyilirdi: "Xalqımızın tarixinə qanlı Yanvar faciəsi kimi daxil olmuş 1990-cı ilin yanvarın 20-də Azərbaycan öz azadlığı və müstəqilliyi uğrunda ilk şəhidlərini verib. Tarixin yaddaşına qanla yazılmış həmin gündən bizi 4 illik zaman məsafəsi ayırır. Təəssüf ki, 4 il ərzində 20 Yanvar hadisələrinə dövlət səviyyəsində lazımi siyasi-hüquqi qiymət verilməyib". Fərmanda Milli Məclisə 20 Yanvar hadisələrinə tam siyasi-hüquqi qiymətin verilməsi, bu məqsədlə parlamentin xüsusi sessiyasının keçirilməsi məsələsinə baxılması tövsiyə edilirdi. Milli Məclisdə müzakirələrin yekunu olaraq 1994-cü il martın 29-da qəbul edilən qərarda, nəhayət ki, 1990-cı ilin qanlı 20 Yanvar faciəsinə dövlət səviyyəsində tam siyasi-hüquqi qiymət verildi.
1990-cı ilin yanvar qırğını nə qədər faciəli olsa da, Azərbaycan xalqının iradəsini, milli azadlıq uğrunda mübarizə əzmini qıra bilmədi. Həmin müdhiş gecədə həlak olan vətən oğulları Azərbaycanın tarixinə parlaq səhifə yazdılar, xalqın milli azadlığı, müstəqilliyi üçün yol açdılar. Bu gün müstəqil Azərbaycan dövlətinin tarixinə Qanlı 20 Yanvar faciəsi xalqımızın şərəf və qəhrəmanlıq səhifəsi kimi yazılıb.
Ceyhun
ABASOV
525-ci qəzet.- 2016.- 22 yanvar.- S.5.