Baltik ölkələrində Azərbaycan mədəni irsini yayma yolları

LİTVA-AZƏRBAYCAN QƏDİM MƏDƏNİYYƏT KÖRPÜLƏRİ

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

HƏR KÖZƏRƏN İŞIQ ULDUZ OLMAZ...

Azərbaycan - Baltik ədəbi və mədəni əlaqələri sahəsində həm Azərbaycan, həm də Baltik xalqları müəllifləri tərəfindən görülmüş bütün işləri, həmin işlərin böyük və kiçikliyindən asılı olmayaraq, birmənalı dəyərləndirmək çətindir.

Təəssüflə qeyd etməliyik ki, həm 19-cu yüzillikdə, həm də 20-ci əsrdə əlaqələrimizin inkişaf etdirilməsi və Azərbaycan dəyərlərinin Baltik ölkələrində tanıdılması sahəsində vicdanla külüng çalmış, mədəni münasibətlər tariximizdə silinməz izlər qoymuş xadimlərlə yanaşı Rusiya müstəmləkəçilik siyasətinin, “vahid və bölünməz Rusiya” ideyasının tərəfdarları, rus mürtəce millətçiliyinin məsləkdaşları, “Böyük Ermənistan” utopiyasının və “erməni soyqırımının” havadarları, proletar internasionalizmi və bolşevizm ideologiyasının bayraqdarları, marksizm-leninizm təliminin təbliğatçıları, stalinsayağı “xalqlar dostluğu”nun qurucuları və Azərbaycan milli ideologiyasının əleyhdarları da olubdur.

Bu baxımdan öz fəaliyyəti ilə seçilmiş şəxslərdən Vilnüs regionu polyakları kökənli rus şərqşünası, Vilnüs universitetinin məzunu (1819), XIX əsrin 1-ci yarısında Rusiyada türk və o cümlədən, Azərbaycan etnomədəniyyətinin yayımlanmasına böyük töhfələr verməklə yanaşı, ziddiyyətli çalışmaları ilə tanınmış məşhur professor Osip (Yozef) Senkovskini (1800-1858) göstərmək olardı. Biz bu fikri deyərkən, ilk növbədə onun qondarma erməni tarixinə və “Böyük Ermənistan” ideyasına xidmət edən “Nekotorıye somneniya kasatelno istorii qruzinov” (1838) adlı əsərini nəzərdə tuturuq (əsərdə təsdiq edilir ki, qədimdə Böyük Ermənistanın şimal sərhədləri guya Kür çayının sağ sahili boyunca uzanmış, Kürün o biri tərəfindəki Gürcüstan ərazilərinin böyük qismi isə Tiflis də daxil olmaqla Böyük Ermənistanın tərkib hissəsi olmuşdur).

Daha sonra bu nöqteyi-nəzərdən, həm yazıçı, şair, dramaturq, tənqidçi və tərcüməçi kimi, həm də marksist-filosoflar, bolşevik xadimləri və ictimai-siyasi simalar olaraq tanınmış Yuozas Vareykis (1894-1939), Yustas Paletskis (1899-1980), Pyatras Svirka (1909-1947) və Antanas Ventslova (1906-1971) kimi litvalı müəllifləri, latışlardan Avgust Arays-Berze (1890-1921) və Karl İlmer (1891-1919) kimi yazıçı və publisistləri, Paul Berzin və Amaliya Drugis kimi sırf sol təmayüllü sosial demokratları, 26 Bakı komissarından biri olaraq tanınmış latış bolşevik siyasi xadmi Eyjens Bergsi (1892-1918) və digər Baltik xadimlərini göstərmək mümkündür.

Konkret misallardan biri olaraq təqdim etmək istərdik ki, yuxarıda adı çəkilmiş latış proletar yazıçısı və şairi, inqilabçı xadim A. Arays-Berze 1912-1914-cü illərdə Egerman adı ilə Bakıda yaşamış, burada qeyri-leqal fəaliyyət göstərən bolşevik təşkilatları ilə əlaqələr quraraq gizli mətbəə açmış, fəhlələr arasında inqilabi çevriliş ideyaları təbliğ edən siyasi ədəbiyyat yaymaqla məşğul olmuşdur. Belə fəaliyyətinə görə o, 1913-cü ildə həbs olunaraq Bayıl türməsinə salınmışdı. A. Arays-Berze “Qandallanmış qollar” başlığı altında silsilə şeirlərinin böyük hissəsini və 5 pərdədən ibarət “Günəşin doğması” adlı pyesini də məhz həbsdə yazmışdır (Arays onun ədəbi təxəllüsüdür). O, 1914-cü ildə Bakıdan Sibirə sürgün olunmuşdu. Lakin bütün həbslərə və sürgünlərə baxmayaraq A. Arays-Berze sonralar qeyri-leqal şəkildə Riqaya qayıtmış, gizli inqilabi fəaliyyətini davam etdirmiş, Latviya KP MK-nə üzv seçilmiş (1919) və hətta bir müddət marionet Sovet Latviyası (1918-1920) hökumətində çalışmışdır. 1921-ci ildə isə müstəqil Latviya Respublikasının təhlükəsizlik xidməti tərəfindən yenidən həbsə atılmış və Riqa türməsində həyatını itirmişdir.

Elə misallar da vardır ki, özündə həm müsbət, həmdə mənfi cəhətləri sanki, bir simbioz bəslənmə olaraq eyni zamanda daşıyır. Məsələn, litvalı publisist və marksist-filosof Y. Vareykis Bakı şəhər Soveti sədrinin müavini olaraq 1921-1923-cü illərdə Azərbaycan SSR-də yaşayıb fəaliyyət göstərmişdir. 1911-ci ildən Rusiya sosial demokratlar partiyasının üzvü olmuş Y. Vareykis mətin bolşevik, alovlu inqilabçı, Sovet partiya və dövlət xadimi kimi tanınmışdı. O, Azərbaycan kommunist partiyasının IV və V qurultaylarında Mərkəzi Komitənin üzvü seçilmişdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü xadimlərinin hərtərəfli zərərsizləşdirilməsində və Bakıda Sovet quruluşunun möhkəmləndirilməsində Azərbaycan KP MK-nın 1-ci katibi Serqey Kirovla (1886-1934) çiyin-çiyinə coşqun fəaliyyəti ilə fərqlənmişdir. Sovetləşdirilmiş Azərbaycanın partiya mətbuatında ideoloji və siyasi-publisistik yazılarla bir sıra çıxışlar etmişdir. Onun “Bakinski raboçi” qəzetinin 22 avqust 1922-ci il tarixli sayında çap edilmiş “İstoriçeskoe znaçeniye Bakinskoy kommunı” adlı rusca məqaləsində ehtiva olunmuş fikirlər, sözün gerçək mənasında, 1918-ci ilin yazında Bakı Xalq Komissarları Sovetinin sədri Stepan Şaumyan (1878-1918) başda olmaqla Bakı kommunası (1918) cinayətkar qüvvələrinin Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi qırğınların “səbəbləri” ilə bağlı Bolşeviklər və Daşnaksütun partiyaları tərəfindən irəli sürülən uydurma hərbi-siyasi yanaşmaların təkrarı və təsdiqidir.

Bununla yanaşı, o zaman bəzi məsələlərdə həmin litvalı xadimin adı bakılılar arasında həm də müsbət tonda hallanırdı. Bu, onunla bağlı idi ki, hələ 1903-cü ildə Bakı Duması şəhərdə elektrik tramvay xətlərinin tikintisi barədə qərar qəbul etmişdi. Amma həmin layihə yalnız 1922-ci ildə məhz Y. Vareykisin təşəbbüsü ilə həyata keçirilməyə başlandı (həmin xətt SSRİ-də salınan ilk tramvay xətti idi). Buna görə də Bakı sakinləri onu o zaman zarafatla və rəğbətlə Yuozas Tramvaykis adlandırırdılar (bu haqda Litva SSR Yazıçılar İttifaqı rus bölməsinin ilk sədri olmuş rus yazıçısı və publisisti, Litvada partiya mətbuatı xadimi olaraq tanınmış Pavel Gelbax (1914-2009) Azərbaycanla bağlı öz xatirələrini mənimlə 1985-ci ildə Vilnüsdə bölüşərkən danışırdı).

Bu cür misalların sayını artırmaq olardı. Ancaq məsələ misalların miqdarında deyil. Çünki imperiya siyasəti və qırmızı terrorun o cür “trubadurları” müasir Baltik dövlətlərində 5-ci kolonların təmsil olunduqları qurumlardan başqa heç yerdə xatırlanmır, əsərləri çap olunmur, dərsliklərdə adlarına rast gəlinmir. Təbii ki, yuxarıdakı misalları və yorumları verməkdə məqsədimiz bir daha vurğulamaqdır ki, Azərbaycan dəyərlərinin Baltik ölkələrində yayımlanması ilə bağlı mədəniyyətlərarası dialoq çərçivəsində ictimai diskursda çıxışlar edərkən və tədbirlər keçirərkən, tərəflərin ədəbi irsini və mədəni dəyərlərini təmsil edən müəlliflər seçiminə tarixin ən yeni dövründə bu ölkələrin siyasi quruluşunda baş vermiş dəyişikliklər, mövcud geosiyasi reallıqlar və çevik mədəniyyət siyasəti prizmasından yanaşmaq lazımdır.

Yaxın keçmişə qədər Azərbaycan - Baltik ədəbi və mədəni əlaqələri mövzusunda yazıb-yaratmış, tədqiqatlar aparmış müəlliflərin əsərlərində çoxlu sayda qeyri-adekvat dəyərləndirmələr, zahiri parıltılar, “göz qamaşdıran” effektlər, təmtəraqlı ifadələr və deyimlər vardır. Lakin SSRİ xalqları mədəniyyətlərini marksizm-leninizm metodologiyasına uyğun olaraq bir-birinə calaqlamaq, ədəbiyyatları isə kommunizm qurucularının oraq və çəkici ilə kəsilib-biçilmiş standartlar çərçivəsində qarşılıqlı zənginləşdirmək paradiqmasına mütabiq olan o əsərlərdəki göz qamaşdıran parıltıların şübhəsiz ki, zülmətin bağrını yarıb belini bükə bilmək üçün heç bir qüdrəti yoxdur.

Bu yerdə el arasında məşhur olan “hər oxuyan Molla Pənah olmaz” məsəlinə iqtibasən dilimizə gələn “Hər közərən işıq ulduz olmaz” deyimi yerinə düşərdi...

ŞƏRQLƏ QƏRBİN QOVUŞUĞUNDA LİTVA İZLƏRİ...

Litvalılar Şərq mədəniyyətinə və fəlsəfəsinə tarixən böyük maraq göstərmişlər. Bunun bir sıra səbəbləri vardır və həmin səbəblərdən biri olaraq Litva dilinin latış dili ilə bərabər Hind-Avropa dilləri ailəsinin Balt qrupuna aid olmasını göstərmək mümkündür (bu qrupa həmçinin prus, yotving (yatvyag), kurş, jemgal (zemgal), sel (selon) ölü dilləri daxildir).

Məlum olduğu kimi, qədim sanskrit dili də Hindistanın klassik dillərindən biri olaraq Hind-Avropa dilləri ailəsinə aiddir (bu dildəki yazılı abidələrin 3500 ilə yaxın yaşı vardır). Sanskrit və Litva dilləri arasında dilin qrammatik quruluşu, fonetik sistemi və morfoloji strukturu baxımından yaxınlıqlar sezmək olar, bu dillərdə bir-birinə oxşar lüğət vahidləri və hətta bəzi cümlələr vardır.

Bununla bərabər, qədim baltların xristianlığa qədərki dini inancları - Bütpərəstlik (paqonizm) ilə qədim hindlilərin politeist (çoxtanrılı) inancı olan Vedizm arasında kosmoqonik bənzərliklər də mövcuddur. Odur ki, litvalılar (eləcə də latışlar) Vedizm sistemi və Vedaların sanskrit dilində yazılmış qədim dini kitabları ilə (“Rigveda”, “Yacurved”, “Samaveda” və “Atharvaveda”), habelə Hinduizm və bu dinin sosial sisteminə aid Brahmanlar zümrəsi ilə həmişə yaxından maraqlanmışlar, Vedi tanrılarının panteonlarını və qədim Hindistanın dini məbədlərini mütəmadi ziyarət etmişlər.

Litvalılar müxtəlif dövrlərdə Şərqlə etik, estetik və metafizik münasibətlərini çözələmək, mifoloji əlaqələrini, oxşar folklor süjetlərini, motiv və obrazları üzə çıxarmaq məqsədi ilə sanskrit dilində yaradılmış Hind eposlarına (“Mahabharata”, “Ramayana”) mənbə olaraq müraciət etmişlər (Hinduizm fəlsəfəsinin mənbəyi sayılan dini-fəlsəfi abidə “Bhagavadvita” 1940-cı ildə sanskrit dilindən litvacaya tərcümə olunmuş və 1947-ci ildə Almaniyanın Detmold şəhərində çapdan buraxılmışdır).Onların bir qismi isə hind mədəniyyətinin fəlsəfi mahiyyətini mənimsəmək yolu ilə öz qədim dünyagörüşlərinin əsaslarını, insan və həyat haqqındakı ilkin fəlsəfi təsəvvürlərinin sərhədlərini aşkarlamağa çalışmışlar.

Bəzi Litva filosofları və mütəfəkkir yazıçıları yazdıqları əsərlərində Buddizm dini-fəlsəfi təliminin incəliklərini mənimsəmək və bu təlimin mənəvi dirilmə ilə bağlı doqmasının ruhunu Litva milli oyanış hərəkatlarının mahiyyətinə hopdurmaq məqsədini güdmüşlər.

Beləliklə nəzərə çatdırmaq istərdik ki, litvalılar etnik mənşələrini araşdırmaq, dillərinin etimoloji kökənini öyrənib incələmək, xristianlığa qədərki inanclarının ilkin mənbəyini duymaq və ən qədim hind-avropalıların Şərqdən Qərbə köç yollarını təyin etmək üçün həmişə Şərqə maraq göstərmiş və Şərqi Asiya ölkələrinə can atmışlar. Bu səylər XIX əsrin axırlarında daha güclü xarakter almışdı. Çünki həmin dövrdə Litva milli dirçəliş hərəkatı başlanmışdı ki, onda modern Litva millətinin formalaşması prosesinin həlledici mərhələsi gerçəklənirdi.

Məşhur Litva filosofu və pedaqoqu Stasis Şalkauskis (1886-1941) daha sonralar bu mövzuya bir daha qayıdaraq Şərq və Qərb etnokulturoloji dəyərlər sisteminin sintezi əsasında XX əsrdə Litva milli-mədəni dirçəlişinə stimul vermək barədə fəlsəfi əsərlər yazmışdır.

Özlərini Şərq yönəkli çalışmalara həsr etmiş, geniş anlamda Şərq mövzunda yazıb-yaratmış digər litvalı müəlliflərdən - Kaunas universiteti Humanitar elmlər fakültəsinin dosenti, Litvada peşəkar misirşünaslığın banisi olaraq tanınmış Mariya Rudzinskayte-Artsimaviçene (1885-1941), şair-simvolist, esseist, tərcüməçi və diplomat Yurgis Baltruşaytis (1873-1944), dramaturq, publisist, filosof və ictimai xadim Vilhelmas Storostas-Vidunas (1868-1953), yazıçı, jurnalist və səyyah, antropoloq alim Antanas Poşka (1903-1992) bu sahədə orijinal izlər qoymuşlar.

Litvalılar Şərqlə Qərbin qovuşuğunda və İpək yolunun üstündə yerləşmiş, qoca Şərqin qapısı və aynası olaraq hər iki sivilizasiyanın təsiri altında inkişaf etmiş Azərbaycanın özünəməxsus möhtəşəm etnomədəni dəyərlərinə də həmişə yaxından maraq göstərmişlər. Litva ədəbi fikrinin bir sıra təmsilçiləri - Yuozas Paukştyalis (1899-1981), Antanas Mişkinis (1905-1983), Pyatras Ujkalnis (1907-1984), Aleksis Xurginas (1912-1990), Gediminas Yokimaytis (1920-1986), Vatsis Reymeris (1921), Linas Broga (1925-2005) və digər yazarlar XII əsrdə bütün Şərq mədəniyyətinə, eləcə də dünya bədii fikrinin sonrakı inkişafına güclü təsir göstərmiş Azərbaycan poeziya məktəbi və onun Xaqani, Şirvani, Nizami kimi dünya şöhrətli təmsilçilərinin yaradıcılığına həsr olunmuş əsərlər yazmış, bu dahilərin poeziyasından Litva dilinə tərcümələr etmişlər.

Səyyah və entomoloq alim Konstantinas Aris (1874-1941) bir müddət Buxarada yaşamış, 1897-1909-cu illərdə Türküstanın müxtəlif bölmələrinə ekspedisiyalar təşkil etmiş, İranın və o cümlədən, Cənubi Azərbaycanın təbiətinin tədqiq olunması sahəsində çalışmalar aparmışdır.

İncəsənət tarixçisi və diplomat Yurgis Baltruşaytis (1903-1988) iki cildlik “Ümumdünya incəsənət tarixi” kitabında (Kaunas. 1934-1939) tipoloji və müqayisəli struktur təhlili metodu əsasında Orta əsrlər mədəniyyətini, Şərq və Qərbin incəsənət üslublarını araşdırmış və bu zaman orta əsrlər Azərbaycan incəsənəti haqqında bir sıra mülahizələr söyləmişdir.

Dahi rəssam və bəstəkar Mikaloyus Konstantinas Çürlyönis (1875-1911) Şərq və Qərb sivilizasiyalarının sintezi zəminində bəşərin inkişaf tarixində yeni mərhələ haqqında düşünmüş, o mərhələnin gerçəkləşdirilməsinin fəlsəfi-mənəvi yollarını aramış və bunu öz yaradıcılığında əks etdirmişdir. Onun rəsm əsərlərində Orta və Uzaq Şərqə aid simvolizm səciyyəli lövhələrlə yanaşı, insanlığın fövqəltəbii duyumları və gələcəyə mistik baxışları ilə bağlı ümumiləşdirmələr fırça ilə tablolarda transformasiya edilən zaman, qlobal dirçəliş məkanı və zülmətdən qurtuluş simvolu olaraq seçilmiş azad ruhlu Qafqaz dağları mövzusu və buradakı xalqların qədim dünya görüşlərinə dair kosmoqonik təsəvvürlər də yer almışdır.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə (1925-2009) M.K. Çürlyönisin “Dünya daşqını” (1904), “Sakitlik” (1904), “Zodiak nişanları”(1907), “Suilanının sonatası” (1908), “Ulduzların sonatası” (1908), “Piramidaların sonatası” (1908) adlı silsilə əsərlərindəki Azərbaycan etnomədəniyyətinin və fəlsəfi fikir dünyasının bəzi çalarlarını çox böyük incəliklə duymuş, bununla bağlı daxili refleksiyalarını və fəlsəfi düşüncələrini Litva rəssamının əsərlərinə iqtibasən yazdığı “Sükut” adlı şeirində (1983) ustalıqla tərənnüm etmişdir.

Daha sonra, Litva-Azərbaycan ədəbi-mədəni münasibətlərinin təməl daşlarının qoyulmasında və Azərbaycan etnokulturoloji dəyərlərinin litvaca tanıdılması istiqamətində fəaliyyət göstərmiş ziyalılardan şair, tərcüməçi və ədəbiyyatşünas Moteyus Gustaytis (1870-1927), ədəbi klassik Vintsas Kreve-Mitskəviçyus (1882-1954), Xalq yazıçısı Antanas Venuolis-Jukauskas (1882-1957) kimi xadimləri göstərmək mümkündür.

Bunlarla yanaşı, ədəbi və mədəni əlaqələrimiz tarixində digər litvalı yaradıcılar da - tanınmış publisist və ictimai xadim, 1903-1943-cü illərdə ABŞ litvalılarının “Zvaigzde” qəzetinin naşiri və redaktoru olmuş Yule Pranaytite (1881-1944), jurnalist, redaktor və ictimai xadim Matas Şalçyus (1890-1940), publisist və redaktor Stasis Vaynoras (1909-1964) mənalı izlər qoymuşlar. Onlar müxtəlif illərdə Azərbaycanı ziyarət edərək buradan apardıqları zəngin təəssüratları litvaca nəşr olunmuş kitablarında və publisistik əsərlərində əks etdirmişlər.

Y. Pranaytenin “Avropaya və Asiyaya səfərdən” adlı səyahət təəssüratları toplusunda (Filadelfiya. 1914-cü il) Azərbaycana həsr edilmiş iki yazı - “Kaspi” və “Bakı” adlı oçerklər yer almışdır. M. Şalçyusun “Dünyanın 40 ölkəsində qonaq qaldığım xalqlar” adlı 6 cilddən ibarət kitabında (Kaunas, 1935-1936-cı illər) Cənubi Azərbaycan haqqında tarixi və coğrafi məlumatlar verilmiş, azərbaycanlıların dili, coğrafi adları, məişəti, mətbəxi və mədəniyyəti barədə etnoqrafik bilgilər təqdim olunmuşdur. S. Vaynoras isə 1938-ci ildə Kaunasda “Qara şəhər”, “Qafqaz əfsanəsi”, “1918-1920-ci illərdə Qafqazda nə baş vermişdir” adlı məqalələrini və səfər oçerklərini dərc etdirmişdir.

Vilnüs

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

Mahir Həmzəyev

Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri, Litva Respublikası Hökuməti yanında Milli İcmalar Şurasının üzvü

525-ci qəzet.- 2016.- 23 yanvar.- S.10-11