Kitabçılıq işi və kitabxana mədəniyyətimizin dəyərli səhifəsi

ORUCOV QARDAŞLARININ 1912-ci İLDƏ ÇAP ETDİRDİKLƏRİ KATALOQ AZƏRBAYCANDA ÇAP KİTABLARINA AİD İLK BİBLİOQRAFİK MƏNBƏ SAYILIR

Kağıza köçürülərək cildlənmiş kitablarımızın yaranmasından təxminən min ilə yaxın vaxt keçib.

Mütəxəssislərin verdiyi məlumata görə, əski çap kitabları nəzərə alınmazsa, bu müddət ərzində bir milyondan artıq Azərbaycan əlyazma kitabı yaranıb.

Bununla bağlı bir faktı qeyd edək ki, hələ XIII əsrdə böyük Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin təşəbbüsü ilə Hülakülərin hakimiyyəti dövründə Marağada inşa edilmiş rəsədxananın nəzdindəki kitabxanada 400.000 əlyazma kitabı olub. Əgər bunu indiki AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əlyazma kitablarının sayı ilə müqayisə etsək (hal-hazırda institutun xəzinəsində 12.000 əlyazma kitabı saxlanılır - Ə.M.), 800 il bundan əvvəl təkcə bir kitabxanada bu qədər əlyazma kitabının mövcudluğu ilə bağlı xalqımızın vaxtilə olduqca zəngin kitab sərvətinə malik olması haqqında bizdə geniş təsəvvür yaranar.

Çox güman ki, belə bir zəngin kitabxanada və yaxud digər kitabxanalarımızda kitabların sistemliliyini, strukturunu, xronologiyasını, ümumiyyətlə əlyazma kitabı paleoqrafiyasını özündə əks etdirən, yəni xəzinəyə "daxil olmaq üçün açar" olan və oxuculara bələdçilik edə bilən kitab kataloqları da olub. Ancaq hələ ki çoxminli əlyazma kitablarımızın arasında belə bir mənbəyə rast gəlməmişik.

Xatırladaq ki, tarixən çox sayda əlyazma kitabı xəzinələrimiz olsa da, kitablarımızın kataloqlaşdırılması işi ilk dəfə avropalılara məxsus olub. 1739-cu ildə Paris Milli Kitabxanasında saxlanılan ərəb, fars və türk dilində köçürülmüş əlyazma kitablarının paleoqrafiyasına aid tərtib edilmiş kataloqda 4200 əlyazma kitabı haqqında paleoqrafik təsviri məlumat verilib. Azərbaycanda isə bu səpkidə Orucov qardaşları tərəfindən hazırlanan

İLK KATALOQUN NƏŞRİ XX YÜZİLLİYİN ƏVVƏLLƏRİNƏ TƏSADÜF EDİR.

Düzdür, buna qədər kataloq tərtibi qaydalarına cavab verən və yaxud qismən cavab verən bir sıra işlər görülüb. Məsələn, 1828-ci ildə Rusiya qoşunları Ərdəbili işğal etdikdən sonra Şeyx Səfi məqbərəsində XIII əsrdən mövcud olmuş kitabxananın zəngin irsi qarət edilib Sankt-Peterburqa aparılarkən yolüstü Tiflisdə bir müddət saxlanmış və bu fürsətdən istifadə edən, o zaman Qafqaz baş komandanının dəftərxanasında şərq dilləri mütərcimi olmuş görkəmli mütəfəkkir Abbasqulu ağa Bakıxanov oradakı əlyazma kitablarının siyahısını tərtib edib. Ancaq həmin siyahı bu gün əlimizdə yoxdur. Bu siyahı əgər gəlib bizə çatsaydı belə onu elmi-paleoqrafik tələblərə cavab verən kataloq hesab edə bilməzdik. Olsa-olsa bu siyahı qədim əlyazma xəzinələrimizin birindən, orada hansı əlyazmaların olması haqqında bizə məlumat verən mötəbər bir mənbə ola bilərdi.

XIX əsrin ikinci yarısında azərbaycanlı bir müəllifin - Misirdə yaşamış Əli Hilmi Dağıstani əl-Qubaviyyəs-Sumaqabadinin türk və fars dillərində əlyazma, çap kitablarımıza aid tərtib etdiyi kataloq ölkəmizdən xaricdə yaranan ən faydalı biblioqrafik mənbələrdən biridir. Əli Hilmi "Misirdə Xidviyyə kitabxanasında saxlanılan türk və fars kitablarının kataloqu" adlanan kitabını 1888-ci ildə Qahirə şəhərinin "Amirə" mətbəəsində çap etdirib.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra 20-30-cu illərdə həm kitab ticarəti mağazalarında, həm də kitabxanalarda ədəbiyyatı seçmək məqsədilə

"AZƏRNƏŞR"İN BURAXDIĞI KATALOQLAR DA ƏHƏMİYYƏTLİ ROLA MALİK OLUB.

Bundan sonra Azərbaycanda kataloqlaşdırma işi sahəsində, demək olar ki, uzun müddət fasilə yaranmış, bir də əsrin sonunda elmi-paleoqrafik tələblərə cavab verən ərəbdilli, farsdilli və türk əlyazmalarının kataloqları, həmçinin bio-biblioqrafik elmi təsvirlər, biblioqrafiyalar hazırlanıb nəşr edilmişdir.

Xatırladaq ki, Orucov qardaşlarının hazırlayıb 1912-ci ildə özlərinə məxsus mətbəədə çap etdirdiyi kataloq Azərbaycanda çap kitablarına həsr olunmuş ilk biblioqrafik mənbədir. Abuzər, Qənbər və Oruc Orucov qardaşlarının tərtib edərək çap etdirdiyi kataloq "Bakıda Bəradərani-Orucof kütubxanəsinin əsamiül-kütubi" adlanır. Kataloq 3 dəfə - 1912, 1913 və 1914-cü illərdə nəşr olunub. "Əsamiül-kütubi" ("Kitabların adları") Azərbaycanda kataloqlaşdırma sahəsində ilk nəşr olduğu üçün, bu mənbənin üzərində dayanıb, daha ətraflı məlumat verməyi vacib hesab edirik. 38 səhifədən ibarət kataloqun birinci nəşrinin ilk 2 səhifəsində "Bir iki söz" adlanan müqəddimə yazılıb və sonra 532 çap kitabının təsviri məlumatı verilib. Kataloq nazik və parlaq kağızda çap olunub. Kitabın titul vərəqində "550 müxtəlif növ təlim, qiraət və mütaliəyə dair Qafqaz və İstanbulda çap olunmuş kitablar əhatə olunur" (sadələşdirmə bizimdir - Ə.M.) yazılıb. Qeyd edək ki, burada bir uyğunsuzluqla da rastlaşırıq.

TİTUL VƏRƏQİNDƏ KİTABLARIN SAYI 550 GÖSTƏRİLSƏ DƏ,

kataloqda 532 kitab haqqında biblioqrafik məlumat verilib.

"Əsamiül-kütubi"yə yazılmış ön sözdən və ozamankı dövri mətbuatdan kataloqla bağlı, onun tərtibçiləri haqqında aşağıdakılar bəlli olur. Abuzər, Qənbər və Oruc Orucov qardaşları Bərdənin Alpout kəndindən Bakıya gələrək əllərində olan vəsaitlə şəhərdə yer icarəyə götürüb, mətbəə avadanlığı alıb kitab çapı ilə məşğul olmuşlar. Orucov qardaşlarının mətbəəsi indiki AMEA Əlyazmalar İnstitutu binasının birinci mərtəbəsində yerləşmişdir. Yarımzirzəmidə yerləşən mətbəə üçün icarə etdikləri yerə görə qardaşlar həmin binanın üst iki qatında yerləşən "Qızlar məktəbi"nə kömək olsun deyə hər ay kirayə haqqı ödəyirdilər. Çünki binanı inşa etdirmiş Bakı milyonçusu, xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən məktəbin hesabına bankda qoyulmuş 125 min manatdan gələn faiz gəliri məktəbin idarə olunmasına kifayət etmirdi. "Qızlar məktəbi"nin açılmasının 5 illiyi münasibətilə İsmayıl adlı jurnalist (soyadı yazılmamışdır - Ə.M.) "Füyuzat" məcmuəsinin 8 dekabr 1906-cı il sayında yazırdı: "Məktəbin başlıca sərmayəsi Taqiyof həzrətlərinin ianə etmiş olduqları 125 bin manatdan ibarət olub məktəb bu məbləğin faizi ilə idarə olunuyor. Buna məktəb binasının icarəyə verilmiş olan alt qatından alınan kira ilə öz xərcləri ilə okuyan qızların verdikləri dərs ücrəti dəxi əlavə olunuyorsa da, yenə məktəbin məsarifi-ümumiyyəsinə yetmiyor".

Müqəddimədə tərtibçilərin bu kataloqu çap etməsinin məqsəd və məramı açıqlanmışdır. Burada yazılıb ki, "möhtərəm əhali (oxucular - Ə.M.) bizdən İstanbul və Qafqazdan kənarda çıxan kitablar haqqında soruşduqda, biz də mağazamızda çox kitab saxlamağa imkanımızın olmadığını bildirirdik. Bununla bərabər nəşriyyatımızın getdikcə genişlənməsini nəzərə alıb, yeni bir kitabfüruş mağazası (kitab satılan mağaza - Ə.M.) açdıq. Burada Qafqaz çap kitabları ilə bərabər, İstanbul kitablarının satışını yerinə yetirdik. Möhtərəm oxucuların işini asanlaşdırmaq üçün "Əsamiül-kütubi"ni təqdim etməklə yanaşı ticarət şərtlərimizi də bildirdik".

Naşirlərin şərtlərinə görə, az və yaxud çox sayda kitab sifariş verənlər kitabların pulunun üçdən bir hissəsini beh olaraq qabaqcadan göndərməli idilər. Az sayda kitab sifariş verənlər beh əvəzinə məktub və marka göndərə bilərdilər. Göndərilən kitablar şərtə görə geri qəbul edilməyəcəkdi. Nəhayət, şərtlərdən biri də bu idi ki, kitabfüruşlar və məktəblər üçün kitabların qiymətində güzəşt olunurdu.

(Ardı var)

Əli Məmmədbağıroğlu

525-ci qəzet.- 2016.- 27 yanvar.- S.6