Kitabçılıq işi və kitabxana mədəniyyətimizin dəyərli səhifəsi

ORUCOV QARDAŞLARININ 1912-ci İLDƏ ÇAP ETDİRDİKLƏRİ KATALOQ AZƏRBAYCANDA ÇAP KİTABLARINA AİD İLK BİBLİOQRAFİK MƏNBƏ SAYILIR

(Əvvəli ötən sayımızda)

Orucov qardaşları mətbəənin yanında açdıqları mağazada kitabların satışını və təbliğini sürətləndirmək üçün kitab kataloqunun nəşrini olduqca vacib hesab edirdilər.

Oxucuların xahişini nəzərə alan Orucov qardaşları kataloqa həm Qafqazda, həm də İstanbulda elmin müxtəlif sahələrinə aid çap olunmuş kitablar haqqında ayrı-ayrı bölmələrdə biblioqrafik məlumat verirdilər.

Kataloqun 1912-ci il ilk nəşrində kitablar haqqında paleoqrafik məlumat yalnız cədvəl şəklindədir. Burada kitablar nəşr olunduğu yerə görə, İstanbul və Qafqaz kitabları olmaqla iki hissəyə ayrılıb. Müxtəlif bölmələr üzrə hər bir kitabın sıra sayı, adı, müəllifi və qiyməti göstərilib. İstanbul kitabları aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: məktəb kitabları, hesab kitabları, sərf və nəhv kitabları, fənni-inşa və kitabət kitabları, tarix kitabları, coğrafiyaya dair kitablar, fars kitabları və müxtəlif kitablar.

Kataloqdakı 532 kitaba aid biblioqrafik məlumatdan 337-si İstanbul kitablarına aiddir. Bu kitabların arasında o zaman oxucular üçün olduqca lazımlı olan dərsliklərə, bədii, tarixi və elmi kitabları görmək olur. Bunlardan məktəb kitabları bölməsində "Rüqə xəttilə qiraət kitabı" (Hüseyn Nafiz), "Çocuqlara qiraət" (Nəcib Nicati), "Bidayəti-qiraət" (Əli Nəzima); hesab kitablarına aid bölmədə "Müxtəsər hesab" (Hüseyn Hifzi), "Təlimi-hesab" (Əli Nihad), "İslahi-hesab", "Hesab əməli" (Məhəmməd Cəlal); sərf və nəhv kitablarına aid "Yeni sərf" (Əhməd Rasim), "Osmanlı sərfi" (Nəcim Asim), "Bəlağəti-Osmaniyyə", "Sərfi-farsi" (Əhməd Cövdət); tarix kitablarına aid "Tarixi-Osmaniyyəyə bir nəzər" (Ə.Nüzhət), "Tarixi-İslamə bir nəzər" (İbn ən-Nüzhət), "Müxtəsər Osmanlı tarixi" (İbrahim Həqqi); coğrafiyaya aid "Məktəb atlası" (Şükri), "Coğrafiyayi-ümumi" (M.Tofiq); fars kitablarına aid "Üsuli-farsi", "Zəbani-farsi" (Feyzi), "Sərfi-farsi" (Hüseyn Hifzi) və s. kitabların, həmçinin müxtəlif kitablar bölmə-sində fəlsəfə, məntiq, əxlaq, kimya, təbiət, heyvandarlıq, memuar ədəbiyyatı, səyahətnamə və ilahiyyata aid kitablarla yanaşı, qərb ədəbiyyatından türk dilinə tərcümə edilmiş "İyirmi beş milyonluq bank notu", "Kapitan Qrantın çocuqları" kimi məşhur əsərlər haqqında biblioqrafik məlumatlar vardır.

Qafqaz kitabları sərlövhəsi altında dərs kitabları, uşaqlara məxsus qiraət kitabları, hekayə, roman və qeyri mütaliə kitabları, teatr kitabları və rus kitablarının biblioqrafik xüsusiyyətləri əhatə olunub. Həmin kitablar çap nüsxələri olsalar da, bu gün onların hər biri

ƏLYAZMA KİTABLARI KİMİ ƏN NADİR, QİYMƏTLİ KİTAB NÜSXƏLƏRİNDƏN HESAB EDİLİR.

Çünki həmin kitabların bu gün çox az sayda nümunələri Bakıda və xarici ölkələrin kitabxanalarında saxlanılır, bəzi kitabların isə bir nüsxəsi belə bu gün bizə gəlib çatmamışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, hal-hazırkı mövcud əski çap kitablarımızla bağlı vaxtilə tanınmış əlyazmaşünas alim Əzizağa Məmmədovun 716 əski çap kitabından ibarət tərtib etdiyi "Əski çap kitabları kataloqu. Türkdilli kitablar" biblioqrafik araşdırması 2008-ci ildə nəşr olunmuş və burada Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə edilən türkdilli əski çap kitablarının elmi-paleoqrafik təsviri verilmişdir. "Əsamiül-kütubi" kataloqu Azərbaycan kitablarının kataloqlaşdırılması sahəsində ilk elmi-təcrübi iş olaraq, buraya günümüzlə səsləşən və öz elmi dəyərini, təcrübi əhəmiyyətini itirməyən əski çap kitablarının təsviri məlumatları daxil edilmişdir. Kataloqda Abdulla Şaiqin "Uşaq gözlüyü", "Gülşəni-ədəbiyyat", "Tıq-tıq xanım", "Yaxşı arxa", "Tülkü və xoruz", "Gözəl bahar", "İki uşaq", "Bədbəxt ailə" əsərlərinin və "Robinzonun hekayəsi (şəkilli)" tərcüməsinin nəşr nüsxələrinin paleoqrafik xüsusiyyətlərindən bəhs olunur.

Həmçinin burada tanınmış ilahiyyatçı alimlərimizdən M.M.Cəfərzadənin "Kərbəla yanğısı (tarixi və müaşiqəli roman)", "On yeddi ramazan", "Əzrai-qureyş", "Armanusə", "Təfsiri Quran" (3 cilddə), Hacı Məhəmmədhəsən Nuxəvi Mövlazadnin "Kitabül-bəyan fi təfsirəl-Quran", görkəmli şair və yazıçılarımızdan Seyid Əzim Şirvaninin mənzum hekayələri, Ədil xan Ziyadxanın "Avropada üç aylıq səyahət", Abbas Səhhətin "Sınıq saz", "Məğrib günəşi", Böyükağa Talıbovun "Yaxşı məsləhət hər şeydən yaxşıdır", Y.V.Çəmənzəminlinin "Yeddi hekayə məcmuəsi", "Məlik Məhəmməd", S.M.Qənizadənin "Tülkü və Çak-çak bəy", "Məktubati-Şeyda bəy", "Müəllimlər iftixarı" və s. ilahiyyatçı, şair, yazıçı və dramaturqların əsərlərinin çap nüsxələri haqqında biblioqrafik məlumat əldə etmək mümkündür.

"Əsamiül-kütubi"nin sonunda teatr tariximizlə bağlı XX yüzilliyin əvvəllərində Ə.Haqverdiyev, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Nəcəf bəy Vəzirov, S.M.Qənizadə kimi məşhur yazıçılarımızın, eyni zamanda adı ədəbiyyat tariximizdə o qədər də yer almayan müəlliflərin səhnə əsərlərinin paleoqrafik-biblioqrafik xüsusiyyətləri ilə tanış oluruq.

Kataloqa daxil edilən, XX yüzilliyin əvvəllərində əski əlifbada yaranan kitabların kitabşünaslıq və kitab tarixi baxımından öyrənilməsi nə qədər vacibdirsə, onların mətnlərinin tekstoloji tərəfdən araşdırılması da əhəmiyyətlidir. Çünki bu kitabların ilk nəşrindən sonrakı dövrdə bir neçə dəfə əlifba islahatı aparılmış və növbəti nəşrlərdə ictimai-siyasi vəziyyətlə bağlı olaraq kitabların mətnləri müəyyən dərəcədə dəyişikliyə, müdaxilələrə məruz qalmışdır. Üzərində əl gəzdirilmiş belə kitablardakı əsərləri ilkin vəziyyətə qaytarıb bərpa etmək üçün məhz ilkin nəşrin nüsxələri arxetip nüsxə olaraq başlıca əhəmiyyət kəsb edir. Bu mənada vaxtilə ərəb qrafikasında nəşr olunmuş əski çap kitablarının ədəbiyyat tariximizin, eləcə də digər elm sahələrinin ilkin mənbələrdən öyrənilməsində və yaxud hər hansı bir faktın dəqiqləşdirilməsində böyük rolu ola bilər.

Kataloqun son səhifəsində "İxtar" ("Xatırlatma") başlığı ilə bir qeyddə "Bir çok kitablar təbdən (çapdan - Ə.M.) çıkmadığına görə, qiyməti məlum olmadığı üçün onları "Əsamiül-kütubi"yə daxil etmədik, təbdən çıkdıqca onların barəsində ayrıca elan edəcəyiz" yazılmışdır. Kataloqun sonundakı bu xatırlatma elanı da naşirlərlə oxucu arasında sıx əlaqə yaratmağın, kitabların təbliğinin ən vacib cəhətlərindəndir. "Əsamiül-kütubi" kataloqu 1912-ci il ilk nəşrindən sonra iki dəfə - 1913-1914-cü illərdə də çap olunmuşdur. Birinci nəşrdən fərqli olaraq sonrakı nəşrlərdə kitabların biblioqrafik göstəriciləri ilə yanaşı, müəyyən qism mühüm kitabların paleoqrafik təsviri məlumatı da verilmişdir.

Sonda qeyd edək ki, kitab kataloqlaşdırılması işinin uzun müddət fərqli tərtibatla, nöqsanlarla yerinə yetirilməsinə baxmayaraq, axır illərdə mütəxəssislərimiz tərəfindən klassik kataloqlaşdırma metodlarına və prinsiplərinə cavab verən şəkildə kataloqlar hazırlanaraq nəşr olunmaqdadır. Unutmamalıyıq ki, çağdaş kataloqlaşdırma işinin yerinə yetirilməsində Azərbaycan kitabşünaslığı tarixində ilk dəfə çap olunmuş Orucov qardaşlarının "Bakıda Bəradərani-Orucof kütubxanəsinin əsamiül-kütubi" kataloqu əski çap kitablarımıza dair sonralar meydana çıxan biblioqrafik mənbələrimizin hazırlanmasında böyük rol oynayıb.

Əli Məmmədbağıroğlu

525-ci qəzet.- 2016.- 28 yanvar.- S.6.