Əbdül Kərimin ilk cəhdi, yaxud “Baş tutmayan ziyarət”

Ceyhun Hacıbəyli-125

“Ceyhun Hacıbəylinin 125 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 19 noyabr 2015-ci il tarixli Sərəncamından sonra yazıçı-publisist, naşir, redaktor, tərcüməçi, tədqiqatçı, diplomat, istiqlal mücahidi Ceyhun Hacıbəyli irsinin ardıcıl, sistemli araşdırılmasına diqqət daha da artırılmışdır.

Nasirin təxminən 60 il bundan əvvəl fransız dilində qələmə aldığı və bu gün aktuallığını itirməyən “Baş tutmayan ziyarət” adlı hekayəsi haqqında filologiya elmləri doktoru Abid Tahirlinin yeni məqaləsini diqqətinizə təqdim edirik.

İlk qələm sınaqlarına kiçik həcmli novella, hekayə və felyetonlarla başlayan Ceyhun Hacıbəyli qısa zamanda çox qüdrətli qələm sahibi kimi tanınmağa başlamışdı. Onun bədii əsərləri yerli və xarici mətbu orqanlarda dərc edilirdi. Doğrudur, Ceyhun bəyin bədii irsi kəmiyyət baxımından o qədər də çox deyil, lakin onun əsərlərinin mövzu, məzmun, ideya, sənətkarlıq nöqteyi-nəzərindən çox sanballı, diqqətə və təqdirəlayiq olduğu, ən əsası isə bu gün də aktuallığını və əhəmiyyətini itirmədiyi şübhəsizdir. Nasirin bədii obraz kimi baş və sevimli qəhrəmanı Hacı Kərimdir. Onun Hacı Kərimlə bağlı 8 hekayəsi - “Hacı Kərimin səhəri”, “Zəruri şər”, “Hacı Kərim iş başında”, “Hacı Kərim qonaqlıqda”, “Hacı Kərimin məhəbbəti”, “Hacı Kərimin səfərə hazırlığı”, “Hacı Kərim toyda”, “Hacı Kərim hamamda” adlı əsərləri mühacirətə qədərki dövr yaradıcılığının məhsuludur. Biz həmin hekayələrdə Hacı Kərimi hiyləgər, yalançı, ikiüzlü tacir, son dərəcə xəsis, qəddar ailə başçısı, savadsız, cahil, simasız, saxta, əməldə yox, sözdə mömin, şorgöz, ailəsinə xəyanət edən, yeri gələndə artistlərin də həsəd apara biləcəyi dərəcədə özünü abırlı, həyalı, sakit, dinməz-söyləməz, dürüst, düzgün göstərə bilən obraz kimi tanıyırıq. Hacı Kərim real tipdirmi? Bəli, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Hacı Kərimlərə təkcə Ceyhun Hacıbəylinin qəhrəmanının yaşadığı “Ş” şəhərində yox, Azərbaycanın bütün bölgələrində bu qəbildən olan insanlara rast gəlmək olardı. Təsadüfi deyil ki, M.F.Axundovdan üzü bu yana yazıçıların əsərlərində Hacı Kərimin bu və ya digər keyfiyyətlərini özündə birləşdirən çox sayda qəhrəmanlar var.

Məsələ burasındadır ki, C.Hacıbəyli mühacirətdə də sevimli qəhrəmanını - Hacı Kərimi unutmamış, həmin hekayələrin bir neçəsini fransız dilinə tərcümə etmiş və “Baş tutmayan ziyarət” adlı daha bir hekayəni fransız dilində qələmə almışdır ( ARDƏİA, fond № 649,siyahı №1, saxlama vahidi 3).

Fransız dili üzrə tanınmış mütəxəssis Mirzəbala Əmrahovun dilimizə çevirdiyi bu irihəcmli hekayədə Hacı Kərim tamamilə başqa görkəmdə qarşımıza çıxır. Bundan xeyli əvvəl - hələ yazıçı Vətəndə ikən qələmə aldığı hekayələrdən fərqli olaraq burada o, Əbdül Kərimdir , hələ “Hacı” titulunu qazanmamışdır və bu adı almaq üçün ilk cəhdini edəcəkdir...Arşın mal taciri 50 yaşa yenicə qədəm qoymuşdu. Və bu zaman Əbdül Kərim müsəlmanlığın 5-ci, ən çətin dəyərli şərtini - Məkkə ziyarətini həyata keçirməyi qərara alır. Yazıçı Əbdül Kərimin dini və mənəvi tələbatın şübhə altına almadan bu ziyarətin zəruriliyini ortaya çıxara biləcək digər ehtimallarla da oxucunu tanış edir: “Hacı” titulunun sayəsində hər hansı bir tacir öz mövqeyini rahatca möhkəmləndirər, ən ciddi rəqiblərə, o cümlədən, hazırda cüzi səylə əldə etdikləri “məşədi”, “kərbəlayi” titulları ilə bütün müştəriləri ələ alan tacirlərə sinə gələ bilər” . Əbdül Kərim hazırda “Bəlkə, sən qiymətdə aldadırsan” - sualı ilə müraciət edən müştəriyə əzəmətli səslə “Müqəddəs Kəbə belimi qırsın, əgər mən sizə insafsız qiymət deyirəmsə”, yaxud “Əgər yalan deyirəmsə, ziyarət etdiyim müqəddəs Məkkə məni yerimdəcə ildırımla vursun” - deyə bilmirdi . İndi Əbdül Kərim ən yaxşı halda yazıq görkəmlə hər kəsin işlətdiyi bayağı, duzsuz, təsirsiz andlardan istifadə edirdi: “Yalan deyirəmsə, uşaqlarım ölsün”, “Meyitini görüm, səni qəbrə qoyum, əgər...”. Bəzən belə ikibaşlı və çox mənalı ifadələr nəinki müştərinin ürəyincə olmur, onu cəlb etmir. Əksinə Əbdül Kərimi çıxılmaz vəziyyətə salır: “Elə öz meyitini gör. Özünü qəbirə qoy” - deyə uzaqlaşan alıcı yaxınlıqdakı Məşədi Qasım və ya Kərbəlayi Əhmədin dükanına tərəf gedirlər” . Ceyhun Hacıbəyli Əbdül Kərimin Məkkə ziyarətinin bu amillərdən də də ilhamlana bləcəyi ehtimalını düşünməyi sanki oxucunun yadına salır.

İslam dinini, onun mərasimlərini, rituallarını dərindən bilən Ceyhun Hacıbəyli qəhrəmanının istəklərini, hərəkətlərini də peşəkarlıqla qələmə alır. O, yazır ki, əsl müsəlman kimi Əbdül Kərim də nə qədər cəsarətli, qətiyyətli olsa da, Məkkə səfərinə hazırlıq zamanı səbirlə, təmkinlə hərəkət etməyə üstünlük verir. Uzaq, isti bir ölkəyə səfərə çıxan Əbdül Kərim “şər deməsən, xeyir gəlməz”- məşhur zərb məsəlinə riayət edərək ilk növbədə vəsiyyətini hazırlayır. Daha sonra duaların ərəbcə kamilləşdirilməsinə səy edir: “Məsələ vacib olduğundan, Əbdül Kərim xərclərin qarşısından geri çəkilmədi və ərəbcə duaların elmi tələffüzü sahəsində məşhur sənətkar, bəzi ərəb hərflərini qırtlağında köz üstündə şabalıd kimi partladan böyük ustad Axund Molla Feyzullanın şəxsində birbaşa mənbənin özünə müraciət etdi. Başlanğıc çox çətin oldu və bizim geri qalmış şagird tələffüzdə öz ustadını təqlid etmək səyində az qalmışdı çənəsini çıxarsın. Bununla belə, bir neçə həftənin tamamında axund ona diplom verdi və əmin etdi ki, bu vaxtdan etibarən o, hər hansı əsl Məkkəli ilə ərəbcə duaların tələffüzü sənətində çəkişmək gücündədir. Bu əminlik mükafata layiq idi və tacir, adətən, üç düyün vurulmuş kisəsini geniş açdı”.

Hazırlığın son mərhələsi - dost-tanışdan, qohum-əqrəbadan, günahlarının bağışlanılması istəyi Əbdül Kərim üçün o qədər də çətin olmur: “Əbdül Kərim üzünə ən müti bir görkəm verərək onlara təxminən bu dildə müraciət edirdi:

- Əgər, nəzərimdən qaçan bir təsadüfdən, sizə hər hansı bir ziyan vurmuşamsa və ya ehtiyatsız bir sözlə xətrinizə dəymişəmsə, məni bağışlayın...

Bunun müqabilində, vəziyyətə uyğun görkəm alan həmsöhbətləri iltifat və hərarətlə əlini sıxaraq onu arxayın edirdilər:

- Allah bağışlasın, Hacı, insan kimi aciz bir bəndə özü ilə bərabər olanları mühakimə edə bilməz.

Bəzən bu həyəcanlı səhnələr bu və ya digər tərəfin müxtəlif səbəblərdən axan bir neçə damla göz yaşı ilə müşayiət olunurdu”.

Nəhayət, bütün hazırlıqlar başa çatır və Əbdül Kərim hazırlıq dövründə, “tamamilə sınıxmış arvadı” Şərəbanı, doğmaları, qonşuları ilə vidalaşıb zəvvarlar dəstəsinə qoşularaq faytonlarla ən yaxın dəmiryol stansiyasına tərəf hərəkətə başlayır: “Çavuşun kur səsi bu sonu görünməyən ürək boşaltma mərasiminə son qoydu. O, yola düşmə siqnalı verdi və izdiham əks-sədası uzaq dərələrdən gələn son salavat verdi. Furqonlar və süvarilər izdihamdan aralandılar və dördayaq çaparaq 120 kilometrlikdə yerləşən ən yaxın dəmir yol stansiyasına aparan yola düşdülər. İzdiham hələ uzun müddət yerində qalmaqda idi, adamlar hərəkət edir, min bir işarə və jestlərlə səyahətçilərlə ünsiyyətə girirdilər. Nəhayət, kortec döngələrin birində gözdən itdi və izdiham sakit və fikirli bir vəziyyətdə şəhərə dönən yola düşdü”.

Həmişə obrazlarda gərginliyi, dramatizmi, həyəcanı daha da qabartmağı və bu duyğuları oxuculara da siyarət etdirməyi sevən C.Hacıbəyli yenə ənənəsinə sadiqdir. Oxucu intizarla hadisələrin sonrakı inkişafını gözləyir. Zəvvarlar səfərə başladı. Yolda hansı hadisə ola bilər ki, ziyarət baş tutmasın? Axı, hekayənin adı bu səfərin axıra çatmayacağından xəbər verir! Oxucu bu suallar ətrafında düşünməyə macal tapmır, Ceyhun bəy buna imkan vermir: “Uzaq məsafələrə səyahətdə səriştəsiz olan və ömründə qatar görməyən Əbdül Kərim fit verən, fınxıran, tüstü və qığılcım püskürən iri bir maşınla dartılıb hərəkət edən bu qəribə zənciri evlərə heyrətlə baxırdı. Baxışı yol yoldaşı Allahyarla toqquşanda özünü saxlaya bilmədi:

- Evin yıxılsın, ay firəng, icad etmədiyin bir şey qaldımı!

Qəssab Allahyarı söhbətə qoşuldu:

- Bir gün də görəcəyik ki, quş kimi göydə uçurlar, - deyə, eyni təəssürat altında olan qəssab cavab verdi.

Başqaları da söhbətə qoşuldular. Özünün hazırkı, kifayət qədər hörmətli titulundan, gördüyünüz kimi, təmin olunmayan, “hacı” titulunu da öz adına əlavə etmək istəyən iddialı baqqal Kərbəlayi Səməd isə nəsihətli bir tonla qeyd etdi:

- Onlar deyilmi gəmiləri ilə suyun altına baş vuranlar?

Və Əbdül Kərimə xitabən soruşdu:

- Sən Allah, bir mənə de görüm ikicə dəqiqədən artıq suyun altında qala bilərsən?

- O dəqiqə boğularam -, deyə Əbdül Kərim qəti cavab verdi”.

Az sonra vaqona minən Əbdül Kərim qəribsəyir, doğma ev-eşiyi gözünün qabağına gəlir, ürəyi sancır, bu basabasda necə namaz qılacağına düşünür, qəm dəryasına batır: “Elə bu vaxt onun gözünə bədən qalaqlarının üstündən adlayıb koridordan keçən mundir geymiş, əli fənərli “urus” dəydi. Onun timsalında bu “cəhənnəm maşınının adamını” görən Əbdül Kərim onu çağırdı:

- Ay “urus”, zəhmət olmasa, de görüm, maşınını bir az saxlaya bilərsənmi, düşüm namazımı qılım?

“Cəhənnəm maşınının adamı” “tatarın” xahişini sözdə başa düşməsə də, fikrini anladı. O, qəhqəhə ilə güldü və dodağının altında nə isə pıçıldadı”.

Çox çəkmir ki, lokomotivin güclü fiti eşidilir və qatar sürətini azaldaraq dayanır. Əbdül Kərim “Məni bir az gözlə, çox çəkməyəcək” - deyə vaqondan özünü bayıra atır: “ Fontana çatıb qollarını çırmaladı, ayaqqabılarını soyundu və dəstamaz almağa başladı; əllərini, qollarını dirsəkdən aşağı və üzünü yuyaraq, yaş əlləri ilə başını və ayaqlarını sürtdü. Bunu edib cibindən bir dəsmal-canamaz, dairəvi və yastı bişmiş torpaq parçası-möhr və təsbeh çıxartdı. Yeri səliqəli təmizləyəndən və tozu üfürəndən sonra dəsmalı bütün içindəkilərlə yerə sərdi və qarşısında farağat vəziyyətində durdu, namaza başladı. Gözəgörünməz və hər yerdə olan Allahın qarşısında diz çöküb səylə ərəbcə duaları oxumaqda ikən, bir zəng səsi, arxasınca vağzal rəisinin fitini eşitdi. Qatar yavaş-yavaş tərpəndi və yola düşdü, öz Tanrısı ilə səmimi ünsiyyətdə olan kişinin bunlardan xəbəri olmadı “.

Yazıçı Əbdül Kərim və vur-tut iki-üç epizodik obrazla çox möhtəşəm və bənzərsiz bir hekayə yazmağa müvəffəq olmuşdur. Dini dəyərləri yüksək qiymətləndirən, həmişə islamın böyük təəssübkeşi kimi çıxış edən Ceyhun Hacıbəyli hekayənin əvvəlində, görünür, Əbdül Kərimin müqəddəs ziyarətə getmək istəyinin əsl mahiyyətini, “Hacı” titulundan sonrakı arzu və niyyətlərinin məğzini oxucu ilə bölüşdüyündən bu səfərin başa çatmasına qəsdən əngəl törədir: Həcc ziyarətinə pak niyyətlə, təmiz dualarla, halal pulla getmək lazımdır. “Hacı” titulundan sui-istifadə edərək varlanmaq, təkəbbürlü davranmaq günah və yolverilməzdir. Əsərin başlıca ideyası budur və günümüzdə də çox aktualdır.

Abid Tahirli

525-ci qəzet.- 2016.- 30 yanvar.- S.26