Baltik ölkələrində Azərbaycan mədəni irsini yayma yolları

LİTVA-AZƏRBAYCAN QƏDİM MƏDƏNİYYƏT KÖRPÜLƏRİ

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

ƏLAQƏLƏRİMİZİN KARAİM KÖKƏNLİ TELLƏRİ...

Litva-Azərbaycan və həmçinin Polşa-Azərbaycan qədim elmi-mədəni əlaqələrinin dinamikasına və ümumən Avropada şərqşünaslıq elminin inkişaf mərhələlərinə nəzər salarkən XX əsrin 1-ci rübündən başlayaraq bu sahədə mühüm işlər görmüş Litva karay türkləri kökənli şərqşünas alimlərin, eləcə də türkoloq tədqiqatçıların fəaliyyəti xüsusilə diqqəti çəkir. Bununla bağlı hətta deyərdik ki, bu əlaqələr çərçivəsində və Avropada şərqşünaslığın inkişaf mərhələləri müstəvisində karaim kökənli Litva-Polşa alimlərinin yaradıcılığı və çalışmaları xüsisi bir kəsim təşkil edir.

Biz bu fikri vurğulayarkən, ilk növbədə dünyaca tanınmış karay türkü, görkəmli türkşünas alim, şərqşünas professor, məşhur xadim, 1928-1961-ci illərdə Vilnüsdə yaşayıb mühüm ictimai və elmi-pedaqoji fəaliyyət göstərmiş Hacı Seraya Xan Şapşalı (1873-1961) nəzərdə tuturuq (o, rus mənbələrində Serqey Markoviç Şapşal kimi tanınıbdır). Sözgəlişi, onun soyadının mənşəyi haqda qısa açıqlama vermək istərdik ki, “Şapşal” türklərin ilk məskəni və vətəni sayılan Altaydakı dağ zirvələrindən birinin adıdır.

S. Şapşal həmçinin 1928-1940-cı illərdə Litva və Polşa karay türklərinin Haxanı (Haxamı) olaraq geniş dini fəaliyyət göstərmişdir. Haxan - İudaizmin karaim məzhəbi olan Karaimizmin dini ierarxiyasında ən yüksək rütbədir və bu rütbənin daşıyıcılarına bir qayda olaraq “Zati-aliləri” deyərək müraciət olunur. S. Şapşalın fikrincə karaim dilindəki “Haxan” sözünün mənşəyi qədim türk hökmdarlarına verilən titul olaraq Xəzər xaqanlığının adı ilə bağlıdır. Eləcə də onun “Hacı” adı daşıması barədə qeyd etmək istərdik ki, müsəlmanlar Məkkəyə həcc ziyarətinə gedib Hacı olduqları kimi, karaimlər müqəddəs Yerusəlimi ziyarət etdikdən sonra Hacı tituluna layiq görülürlər.

Dünya karaimlərinin patriarxı və ümumən türk xalqları ilə qırılmaz etnokulturoloji tellərlə bağlı olmuş bu nəhəng şəxsiyyət şərqşünaslığın, həmçinin türkologiya sahəsinin inkişafına danılmaz töhfələr vermişdir. O, Avropada azərbaycanşünaslığın irəliləyişi üçün də sanballı işlər bəxş etmişdir. Təbii ki, S. Şapşalın Azərbaycanla bağlı çoxşaxəli fəaliyyətinin başlıca cəhətləri və gördüyü əsas işlər barədə ümumiləşdirmələri onun bu yönümlü çalışmalarına məxsusi olaraq həsr olunmamış bir məqalədə ehtiva etmək heç də asan tapşırıq deyildir. Odur ki, bu məqalədə məşhur türkoloqun o cür fəaliyyəti ilə bağlı az məlum olan işlərdən və yaxud indiyədək həm müasir Litva, həm də Azərbaycan ictimaiyyətinə naməlum olan faktlardan bir neçəsini təqdim etməklə kifayətlənəcəyik.

Biz bunu deyərkən, ilk öncə S. Şapşalın Azərbaycan istiqlalını yaşatmaq istiqamətində xaricdə gördüyü vacib işləri nəzərdə tuturuq. O işlərlə bağlı ilk dəfə yorumlar verərkən, 1920-1939-cu illərdə anneksiya edilib Polşanın yurisdiksiyası altında olmuş Vilnüs regionunda S. Şapşalın yaratdığı Vilnüs Türkoloji Dərnəyi (polyakca - Kolo Turkologow w Wilnie) barədə tarixi faktı və S. Şapşalın Prometey hərəkatının (1926-1939) iştirakçısı olmasına dəlalət edən məqamlarını ön plana çəkmək istərdik. Belə ki, S. Şapşal onun rəhbərliyi ilə XX əsrin 30-cu illərində fəaliyyət göstərmiş Vilnüs Türkoloji Dərnəyinin xətti ilə Azərbaycan tarixi və mədəniyyətini tanıdıb yaymaq, o cümlədən, sözügedən dərnəyin Ümumsiyasi məktəbi dinləyiciləri (polyakca - Sluchaczy Szkoly Nauk Politycznych) arasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti barədə bilgiləri təbliğ etmək, həmçinin o dövrdə Azərbaycan və digər xalqların siyasi mühacirləri tərəfindən Avropanın bir çox ölkələrində müxtəlif dillərdə çap olunub yayılan qəzet və jurnallarda (“Prometey”, “Qurtuluş”, “İstiqlal” və s.) Azərbaycan siyasi mühacirlərinin (M.Ə. Rəsulzadə, M.B. Məmmədzadə və b.) bolşevizm əleyhinə yazılarını və Sovet əsarəti altında olan xalqların azadlığı problemlərinə dair işıq üzü görmüş bəzi əsərlərini polyak dilinə tərcümə edib Litvada və Polşada oxuculara təqdim etmək sahəsində dəyərli işlər görmüşdür.

Göstərilən Türkoloji dərnəyin üzvləri və həmçinin Vilnüs ədəbiyyat həvəskarları arasında fəal təbliğ olunan kitablardan biri Məmməd Əmin Rəsulzadənin (1884-1955) “Milli Azərbaycan nəşriyyatı” seriyasından 1928-ci ildə İstanbulda ərəb əlifbası ilə nəşr etdirdiyi “İstiqlal uğrunda” şeirlər toplusu idi. İstiqlalı yaşadan mühacirət poeziyasının səciyyəvi nümunələrindən - Əhməd Cavadın, Gültəkinin (Əmin Abid Əhmədov), Nafe Şükrinin (Əmin Abidin xanımı), Umgülsüm Sadıqzadənin (yazıçı Seyid Hüseynin xanımı), Sənanın, Əli Ustanın, Əli Yusifin, Məsud Səfvətin, Azərizadənin, İsmayıl Zöhdinin və digər müəlliflərin azadlıq eşqi və mübarizə ruhu tərənnüm olunan şeirlərindən ibarət olan bu məşhur toplu böyük türkoloq S. Şapşalın fəaliyyəti nəticəsində o illərdə Azərbaycan türkcəsindən tərcümə edilərək Vilnüsdə oxunur və müzakirə olunurdu.

Arxiv materialları təsdiq edir ki, S. Şapşal Azərbaycan siyasi mühacirət hərəkatının lideri M.Ə. Rəsulzadə ilə XX əsrin 20-30-cu illərində ictimai-siyasi əməkdaşlıq əlaqələri saxlayırdı (S. Şapşal 1920-1928-ci illərdə İstanbulda yaşayıb işləmişdir). M.Ə. Rəsulzadənin mühacirət həyatının Polşa dövründə bu əlaqələr həm birbaşa yolla, həm də azərbaycanca nəşr edilən qəzet və jurnallarda M.Ə. Rəsulzadə ilə birgə çalışan əməkdaşlar vasitəsi ilə saxlanılırdı. Bu fikri əsaslandıran faktlardan biri olaraq M.Ə. Rəsulzadənin 1933-cü ildə S. Şapşala yazdığı məktubu ilk dəfə oxucuların diqqətinə təqdim edirik:

“Çox möhtərəm Sürəyya Bəyəfəndi! Bu yaxınlarda bir neçə gün burada olmuş azərbaycanlı stajçı Həmid bəydən Sizin sağ-salamat və gümrah yaşadığınızı eşidib çox məmnun oldum. Hal-hazırda bir neçə tətil gününü Vilnüsdə keçirmək məqsədi ilə səyahətə çıxan əməkdaşlarımızdan biri, vətəndaşımız Əli Azərtəkin bəy vasitəsilə Zati-alilərinizə ürək dolu salamlarımı və hörmət hisslərimi çatdırıram. Hörmətkarınız, Məmməd Əmin Rəsulzadə, “İstiqlal” qəzetinin Baş redaktoru. Varşava, 14 aprel 1933-cü il”.

M.Ə. Rəsulzadənin “İstiqlal” qəzetinin Baş redaktoru olaraq xidməti yazışmalar blankında yazdığı bu məktubda adı çəkilən Həmid bəyin Azərbaycanın mühacir şairi və publisisti Həmid Dönməz olduğunu güman edirik. Belə ki, o, bir sıra mühacirət nəşrlərində M.Ə. Rəsulzadə ilə birgə çalışmışdır. Adıçəkilən digər şəxs - mühacir publisisti Əli Azərtəkin (1906-1967) isə kifayət qədər tanınmış xadimdir. Beləliklə, bu qısa məktubdan məlum olur ki, M.Ə. Rəsulzadənin məslək və qələm qardaşları H. Dönməz və Ə. Azərtəkin onun tövsiyəsi ilə o zaman S. Şapşalla Vilnüsdə görüşüblər. Zənnimizcə, bu məktubun konkret məzmunu və tonu yazışma aparan tərəflər arasında çoxdankı münasibətlərin olmasını göstərir.

Arxiv mənbələri təsdiq edir ki, S. Şapşal onun Litva və Polşa karay türklərinin Haxanı seçilməsi ilə bağlı 1928-ci ilin yazında İstanbuldan köçüb Vilnüsə gəldikdən sonra da Türkiyədəki və Avropa ölkələrindəki Azərbaycan və Krım siyasi mühacirləri ilə əlaqələrini kəsmirdi. Bununla bağlı ilk dəfə olaraq daha belə bir yeni faktı təqdim etmək istərdik ki, həmin mühacirlər arasında Rusiya imperiyasında müsəlman qadın hərəkatının liderlərindən və müstəqil Krım dövləti uğrunda mübarizənin öncüllərindən biri kimi tanınan ictimai xadim, Türkiyədə Krım Qadınlar Cəmiyyətinin (1930) təsisçisi, jurnalist və tərcüməçi Şəfiqə xanım Qaspralı-Yusifbəyli (1886-1975) də olmuşdur.

Məlumdur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin Baş naziri Nəsib bəy Yusifbəylinin (1881-1920) ömür-gün yoldaşı olmuş bu xanım Türkiyədə ehtiyac və mərhumiyyətlərlə dolu bir mühacir həyatı yaşamışdır (o zaman xarici düşmənlərlə ölüm-dirim savaşını aparan Türkiyədə yaşamaq asan deyildi). 1922-1932-ci illərdə Şəfiqə xanımın S. Şapşalla Türkiyədə və Litvada apardığı yazışmalardan görünür ki, S. Şapşal ağır günlərdə mənən onun yanında olmuş, oğlu Niyazi Yusifbəylinin (1908-1964) Litvada peşə təhsili ala bilməsi üçün səylər göstərmiş və uzaq Vilnüsdən Şəfiqə xanıma maliyyə yardımı göstərərək bu yenilməz ruhlu nəcabətli xanımın və uşaqlarının çətin həyatını müəyyən qədər yüngülləşdirməyə çalışmışdır.

Bu yazışma ilə bağlı hələlik üç fakt tapılıb üzə çıxarılmışdır. Bunlar Şəfiqə xanımın 16 noyabr 1922-ci il, 17 aprel 1923-cü il və 28 noyabr 1932-ci il tarixlərində S. Şapşala ünvanladığı məktublardır. Həmin məktublarda Şəfiqə xanımın həyat yolunda üzləşdiyi çətinlik və ziddiyyətlərlə bərabər, Türkiyədə o zaman baş vermiş mühüm ictimai-siyasi və mədəni hadisələr, o cümlədən, 1932-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında Türk Dil Qurumu tərəfindən təşkil olunmuş 1-ci Beynəlxalq Türk Dili Qurultayı haqqında maraqlı bilgilər yer almışdır.

S. Şapşalın Azərbaycan dili və ədəbiyyatı ilə bağlı fəaliyyətinə nəzər salarkən, onun əməyi sayəsində Cənubi Azərbaycan folklor ədəbiyyatı incilərinin Litvada və Polşada yayımlanmasını da qeyd etmək istərdik. Belə ki, S. Şapşalın müəllifliyi ilə hazırlanmış “İran Azərbaycanı türklərinin xalq ədəbiyyatı nümunələri” adlı kitab 1935-ci ildə Krakovda polyakca və Azərbaycan dilində (latın əlifbası hərfləri əsasında transkribasiya edilmiş şəkildə) çap olunmuşdur (polyakca - H.S. Szapszal. “Proby literatury ludowej turkow z Azerbaydjanu perskiego”. Krakow. 1935). Polşa Elmlər Akademiyasının “Şərqşünaslıq İşləri Komissiyası” seriyasından buraxılmış bu kitaba S. Şapşalın 1901-1908-ci illərdə Təbrizdə yaşayıb işlədiyi dövrdə Cənubi Azərbaycanın müxtəlif yerlərini gəzərək Azərbaycan türklərinin dilindən yazıya alıb topladığı bir sıra folklor nümunələri - nağıllar, bayatılar, gəraylılar, xalq mahnıları və təsniflər, atalar sözləri və məsəllər, lətifələr, tapmacalar, dübbələr (məsxərələr) daxil edilmişdir. Əsərləri polyak dilinə S. Şapşal və karaim əsilli türkşünas professor Ananiaş Zayonçkovski (1903-1970) tərcümə ediblər. Kitabda S. Şapşal tərəfindən yazılmış 9 səhifədən ibarət giriş məqaləsi və azərbaycanca-polyakca-almanca mini-lüğət də çap olunmuşdur. S. Şapşalın Azərbaycan dilinə, tarixinə və ədəbiyyatına gözəl bələd olduğunu göstərən bu folklor seçmələrindən ibarət toplu indiyədək öz dəyərini itirməmişdir.

Sözügedən folklor seçmələri toplusu Azərbaycanın elm və mədəniyyət dairələrinə məlum olan nəşrdir. Belə ki, görkəmli dilçi və türkoloq alim, filologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının akademiki Məmmədağa Şirəliyev (1909-1991) və digər dilçi mütəxəssislər hələ Sovet dövründə Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrini araşdıran zaman S. Şapşalın göstərilən kitabını biblioqrafik göstərici olaraq tədqiqata cəlb ediblər. Lakin buna baxmayaraq, zənnimizcə həmin toplu daha geniş linqvistik araşdırmalara layiqdir.

Ələlxüsus, Azərbaycan dili dialektlərinin Cənub qrupuna aid Təbriz və Urmiya şivələrini müqayisəli surətdə araşdırmaq, sözügedən şivələrin tarixi inkişaf mərhələlərini tədqiq etmək, həmçinin Azərbaycan dilinin lüğət tərkibini, dilimizin qədim leksik xüsusiyyətlərini, dil əlaqələrini öyrənmək baxımından ilk növbədə dil tarixi və dialektologiya mütəxəssisləri üçün çox önəmli bir qaynaqdır. Bu qaynağın lazımi elmi səviyyədə öyrənilməsi və araşdırmaların sanballı monoqrafiya şəklində ərsəyə gətirilməsi fikrimizcə, böyük elmi hadisə olardı.

Bütün bunlarla bərabər, belə bir məqamı təəssüflə irəli sürməyə israrlıyıq ki, S. Şapşalın görkəmli şərqşünas alim olaraq Dünya türkoloji araşdırmalar xəzinəsinə verdiyi qiymətli çalışmalarla yanaşı, XX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan türklərinin azadlıq və demokratik hərəkatı ilə bağlı apardığı ziddiyyətli ictimai-siyasi fəaliyyəti də olmuşdur (mövzuları qarışdırmamaq üçün bu barədə məqaləmizin növbəti hissəsində danışacağıq).

İndi isə mətləbə qayıdaraq yaradıcılığında digər türk dilləri ilə yanaşı Azərbaycan dili və ədəbiyyatı haqqında çalışmalar yer almış karaim əsilli türkoloq alimlərdən müxtəlif illərdə Litvadan Polşaya mühacir etmiş Ananiaş Zayonçkovski və Vlodzimej Zayaçkovskinin (1914-1982), eləcə də Aleksandr Dubinskinin (1924-2002) həyatı və elmi fəaliyyətindəki bəzi məqamlara tezislər şəklində toxunmaq istərdik.

A. Zayonçkovski və A. Dubinski karaimlərin yığcam yaşadıqları qədim Trakay şəhərində, V. Zayaçkovski isə Vilnüsdə anadan anadan olmuş və onların hər üçü ilk təhsillərini Vilnüsdə almışlar.

Məşhur türkoloq alim, Varşava universitetinin professoru (1935), Polşa Elmlər Akademiyasının akademiki (1952) A. Zayonçkovskinin yaradıcılığında Nizami irsinin öyrənilməsi və türk dillərinin tədqiqatı sahəsində aparılmış mühüm araşdırmalar diqqəti cəlb edir.

Tanınmış professor V. Zayaçkovski isə Krakovdakı Yagellon universitetinin Şərq Filologiyası İnstitutu Türkologiya şöbəsinin müdiri (1973) olaraq qaqauz və tatar türkcəsinin öyrənilməsi sahəsində əhəmiyyətli tədqiqatlar aparmış və Polşada bir sıra kitablar çap etdirmişdir. Onlardan “Qaqauz türklərinin tarixi, dili və etnoqrafiyası” (1949), “Bolqarıstan qaqauzlarının dili və folkloru” (1966), “Rumıniyanın Dobruca bölgəsi tatarlarının dili və folkloru” (1975) kimi sanballı ktabları göstərmək mümkündür.

Humanitar elmlər doktoru, Varşava universiteti Şərqşünaslıq İnstitutunun dosenti A. Dubinski karaimlərin dili, mədəniyyəti, dini və ədəbiyyatı barədə, eləcə də tatarlar və türklər haqqında 150-dən artıq elmi məqalənin və bir neçə kitabın müəllifidir. O, uzun müddət Polşa Karay Türkləri Dini Birliyinin katibi olaraq fəaliyyət göstərmişdir. Dəfələrlə Azərbaycanda və Türkiyədə olmuş, burada keçirilmiş elmi konfranslarda və ekspedisiyalarda iştirak etmişdir.

V. Zayaçkovski və A. Dubinski, məşhur rus türkoloqu, professor Nikolay Baskakov (1905-1995), A. Zayonçkovski və S. Şapşalın birgə müəllifliyi ilə 1974-cü ildə Moskvada çap olunmuş “Karaimcə-rusca-polyakca” lüğətin hazırlanmasında da yaxından iştirak ediblər.

(Vilnüs)

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

Mahir Həmzəyev

Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri, Litva Respublikası Hökuməti yanında Milli İcmalar Şurasının üzvü

525-ci qəzet.- 2016.- 30 yanvar.- S.10;19