Estoniyada ədəbiyyatımızın zərif və əzəmətli səsi...

Azərbaycan xalqının zəngin etnokulturoloji dəyərləri tarixin bütün mərhələlərində müxtəlif dünya xalqlarının maraq mərkəzində olmuşdur.

Bir çox xalqların Azərbaycan mədəni sərvətlərinə yaxından maraq göstərib dərin hörmətlə yanaşması onları xalqımıza mənən daha da yaxınlaşdırmışdır. O xalqların ziyalı təmsilçiləri bənzərsiz Azərbaycan dəyərlərini öz vətənlərində tanıtmaq naminə xalqlarımız arasında müxtəlif dövrlərdə anlaşma və etimad körpüləri missiyasını daşıyıblar.

Eston və Azərbaycan xalqları arasında belə mədəni əlaqələri yaradıb-yaşadan parlaq şəxsiyyətlər arasında ədəbiyyatımızın böyük dostu və təbliğçisi, tanınmış eston şairi Li Seppelin (1943) adı xüsusi yer tutur. O, yarım əsrdən çoxdur ki, eston və Azərbaycan ədəbiyyatları arasında mədəni körpü rolunu oynayır, eləcə də xalqlarımızın ədəbi-mədəni əlaqələri tarixinə neçə-neçə qiymətli səhifələr yazaraq belə önəmli yaradıcı fəaliyyətini indiyədək davam etdirir.

Li Seppeli xalqımıza sayğılarla yanaşan, ədəbiyyatımızı və ümimiyyətlə türk xalqlarının bədii söz sərvətini ürəkdən sevib tərcümə edən istedadlı bir sənətkar olaraq Azərbaycanda tanıyanlar az deyil. Bununla belə, Estoniya torpağında uzun illər türk xalqlarının ədəbiyyatını geniş miqyasda tanıtdırıb sevdirən bu gözəl şairi və tərcüməçini aşağıda qeyd olunan rasional bir faktora görə əhatəli təqdim etməyi özümə mənəvi borc sayıram.

QORQUD ATANIN RƏVAC VERDİYİ MƏNƏVİ YAXINLIQ

Etiraf etmək istərdim ki, məndə Li Seppel haqqında yazmaq həvəsini “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun 2008-ci ildə Tallində estonca çap edilmiş nəşri oyatdı. Belə ki, bir zaman bundan öncə bu nəşrlə bağlı ədəbi tədqiqatlar apararkən, ilk baxımdan dastanın eston dilinə tərcüməsi ilə bilavasitə əlaqəsi olmayan, amma zənnimcə,dolayısı ilə kifayət qədər mühüm əhəmiyyət daşıyan pərdəarxası bir məqamla üzləşdim. Həmin məqam Li Seppelin dastanın eston dilinə tərcüməçiləri Anneli Pekkonen (1973) və Vidadi Məmmədova (1959)verdiyi qiymətli məsləhətlər, ötürdüyü peşə bilgiləri və ümumən tərcümə zamanı onlara etdiyi edukoloji himayəçiliklə bağlıdır. Və heç də təsadüfü deyil ki, bunun hamısı onun çoxillik və zəngin tərcüməçilik təcrübəsindən qaynaqlanırdı.

Qeyd edək ki, istedadlı mütərcimlər A.Pekkonen və V.Məmmədov indiyədək Estoniya mediasına verdiyi bəzi müsahibələrində və həmçinin məqalələrində Li Seppelin onlara türk xalqlarının dillərindən tərcümə sahəsində verdiyi yaradıcılıq məsləhətləri və göstərdiyi akademik yardımın əhəmiyyəti barədə bir neçə dəfə açıqlamalar verərək öz minnətdarlığını bildiriblər.

Tanınmış eston ictimai-siyasi xadimi və yazarı Andres Herkel (1962) isə “Kitabi-Dədə Qorqud”un estonca nəşrinə yazılmış ön sözün müəllifi olaraq, onda Azərbaycan ədəbiyyatına dərin maraq oyadanlardan birinin məhz Li Seppel olduğunu yazılarında dəfələrlə vurğulamışdır...

TARTUDAN BAKIYA UZANAN ƏDƏBİ MERİDİANLAR...

Li Seppel 30 aprel 1943-cü ildə Estoniyanın qərbində - Baltik dənizinin sahilində yerləşən qədim Haapsalu kurort şəhərində dünyaya gəlib. 1967-ci ildə Tartu Dövlət Universitetinin Eston filologiyası fakültəsini bitirib. Tanınmış eston dilçi alimi, poliqlot və şərqşünas tədqiqatçı Pent Nurmekundun (1936-1996) tələbəsi olub. Fakültənin son kurslarında oxuyan zaman - 1965-1967-cı illərdə Azərbaycan və digər türk dillərini öyrənmək məqsədilə Bakı və Moskva dövlət universitetlərinin Filologiya və Şərqşünaslıq bölmələrində təcrübə keçib.

Li Seppel Bakıda təhsil aldığı illərdə Azərbaycan dilini öyrənməklə yanaşı, həm universitet tələbələri, həm də ədəbi-mədəni ictimaiyyət arasında özünə bir çox dostlar qazanıb. Elə o zamandan Li Seppeldə ədəbi dəyərlərimizə böyük rəğbət və məhəbbət hissləri baş qaldırıb, Azərbaycan ədəbiyyatından ən yaxşı nümunələri eston dilinə tərcümə etmək istəyi yaranıb. O, 1971-ci ildə Tallində Azərbaycan mətbuatına verdiyi müsahibəsində bu barədə iftixar hissi ilə belə danışır:

“Mən sizin dilinizi öyrənməklə böyük bir xalqın mədəniyyət xəzinəsinin açarını əldə etmişəm. Nəinki təkcə sizin, eləcə də digər türkdilli xalqların...”

Azərbaycan dövrü, sözün əsl mənasında Li Seppelin yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçir. O, uzun illər Azərbaycan yazıçıları ilə yaradıcılıq əlaqələri saxlamış, ədəbiyyatımızdan eston dilinə çoxsaylı tərcümələr edərək Estoniyada ədəbiyyatımızın tanıdılması sahəsində bir sıra vacib işlər görmüşdür.

Li Seppelin Azərbaycan ədəbiyyatından etdiyi ilk tərcümələr nəsr nümunələrindən ibarətdir. Maraqlıdır ki, həmin tərcümələr içərisində xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin 1970-ci ildə Tallində çap edilmiş “Söyüdlü arx” (estonca - “Pajuarökk”) povesti Estoniya - Azərbaycan ədəbi əlaqələri salnaməsində orijinalın dilindən edilmiş ilk böyük həcmli tərcümə olaraq tarixə düşmüşdür.

Li Seppel digər Azərbaycan yazıçılarının nəsr əsərlərini - Anarın, Firuz Sadıqzadənin və başqa nasirlərin hekayələrinidə tərcümə edib eston oxucularına çatdırmışdır.Onun tərcüməsində 1975-ci ildə nəsr ustası Anarın “Dantenin yubileyi” (“Dante juubel”) povesti, 1989-cu ildə isə “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” (“Viiekorruselise maja kuues korrus”)romanı eston dilində nəşr edilmişdir.

Eston oxucuları Li Seppelin tərcümələri sayəsində həmçinin Azərbaycan poeziyası ilə tanış olmaq imkanı əldə etmişlər. Onun müasir Azərbaycan poeziyasından etdiyi tərcümələr içərisində Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, Əlisa Nicat, İsa İsmayılzadə, Arif Abdulla, Ələkbər Salahzadə, Səyavuş Məmmədzadə, Hamlet İsaxanlı və digər müəlliflərin şerləri vardır.

Bir fikri xüsusi diqqətə çəkmək istərdim ki, Li Seppel Azərbaycan ədəbiyyatının iki klassik təmsilçisi - Səməd Vurğun və Rəsul Rzanın yaradıcılığına həmişə böyük rəğbətlə yanaşıb. Həm də qeyd edək ki, hər iki sənətkarın əsərlərini eston dilinə ilk dəfə orijinaldan məhz Li Seppel tərcümə edib.

Bu tərcümələrlə bağlı göstərmək istərdik ki, S.Vurğunun məşhur “Azərbaycan” şeiri Li Seppelin tərcüməsində 1970-ci ildə eston poeziya həvəskarlarına təkrarən təqdim olunub (bu şeirin tərcüməsi ilə əlaqədar qeyd etmək istərdik ki, ədəbiyyatşünas alim, Tartu Universitetinin professoru Serqey İsakovun (1931-2013) yazdığına görə, əsər estonca ilk dəfə 1950-ci ildə naməlum müəllifin tərcüməsində dərc olunub, ikinci dəfə isə 1963-cü ildə şair-tərcüməçi Erix Kumar tərəfindən eston dilinə çevrilib).

Li Seppel həmçinin S.Vurğuna “Gözəllik ağaclarının kökləri vardır səndə” (“Sinus kinni on ilupuu juur”) adlı esse həsr edib. 1972-ci ildə Estoniyanın “Noorus” (“Gənclik”)jurnalının 8-ci sayında çap olunmuş bu gözəl essedə o, S.Vurğunun şair və vətəndaş obrazını yaddaqalan çalarlarla canlandırmaq üçün müxtəlif bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə yanaşı, öz tərcüməsində “Azərbaycan” şeirinin bəndlərindən də istifadə edib.

RƏSUL RZA POEZİYASININ BƏDİİ TÜKƏNMƏZLİYİ İLƏ ÜZ-ÜZƏ

Xalq şairi Rəsul Rzanın şeirləri eston dilinə ötən əsrin 50-ci illərin əvvəlindən tərcümə olunmağa başlanıb və ilk dəfə Estoniya SSR Yazıçılar İttifaqının “Looming” (“Yaradıcılıq”) jurnalında dərc edilib. Lakin qeyd etdiyimiz kimi, onun poeziyasından estoncaya Azərbaycan dilindən ilk dəfə birbaşa edilmiş tərcümələr məhz Li Seppelin adı ilə bağlıdır. R.Rza poeziyasından götürülmüş həmin seçmələr 1971-ci ildə şairin Tallində “Eesti Raamat” (“Estoniya kitabı”) nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış “Tükənməzlik” (“Ammendamatus”) adlı kitabında toplanmışdır. Kitaba R.Rzanın 45 seçilmiş şeiri, o cümlədən məşhur “Rənglər” silsiləsi daxil edilmişdir.

Bu poeziya toplusu eston oxucuları tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmış və Li Seppel kitabın uğurlu tərcüməsinə görə 1972-ci ildə Estoniya SSR-in Yuxan Smuul adına ədəbiyyat mükafatına layiq görülmüşdür. Buna əlavə olaraq qeyd edək ki, o zaman”Tükənməzlik” şeirlər toplusunun nəşri Estoniyada həqiqətən sanballı və yaddaqalan bir ədəbi hadisəyə çevrilmişdi. Tanınmış eston şairi və rəssamı Aleksander Suuman (1927-2003) onda belə yazırdı:

“Bizim şair Li Seppel böyük şair Rəsul Rzanın ecazkar şeirlərini eston dilinə çox gözəl çevirmişdir. Estoniya SSR-in Dövlət mükafatına layiq görülmüş həmin tərcümələr bizim respublikanın oxucularına R.Rza yaradıcılığının dərin qatları ilə tanış olmaq və bununla da şairin Vətənini, xalqını yaxından tanımaq imkanı yaratmışdır”.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, görkəmli eston bəstəkarı Eugen Kapp (1908-1996) Rəsul Rzanın lirik şeirləri əsasında vokal silsilə bəstələmişdir. Mezzo-soprano səs tembrli ifaçılar üçün nəzərdə tutulmuş həmin silsilə “Ağlar söyüdün yarpaqları” adlı romansla başlayır. E.Kapp R.Rza poeziyasının fəlsəfi dərinliyinə və şeirlərinin bənzərsiz lirik çalarlarının incəliyinə valeh olduğunu belə sözlərlə vurğulamışdır:

“Bu gözəl şairin lirikası əsrarəngsiz cazibə qüvvəsi ilə insan qəlbini özünə əsir edir və mən bu lirikanı musiqi ilə ifa etməyə çalışmışam”.

Li Seppelin özü isə “Tükənməzlik” toplusunun işıq üzü görməsindən sonra R.Rzanın poetik yaradıcılığında yer almış sərbəst şeirlərin deyim tərzi və özünəməxsus intonasiya çalarları barədə bu cür yazmışdır:

“Estonlar qonşu latışların ədəbi korifeyi - şair Yanis Raynisi (1865-1929) hələ axıradək öyrənməyiblər. Amma biz artıq (...) türk şairi Fazil Hüsnü Dağlarcanın yaradıcılığı ilə tanışıq. Eləcə də katalon şairi Salvador Espriunun (1913-1985) şeirləri və Rəsul Rzanın “Rənglər”i ilə. Türk xalqlarının poeziyasında verlibr - sərbəst şeir formasına gəlincə yalnız üç adı çəkməklə kifayətlənəcəyəm - Nazim Hikmət, Dağlarca və Rəsul Rza. Bunların üçü də gözəl sərbəst şeir yaradıcılarıdır.Lakin kimsə, nəyə görəsə, hələ də təsdiq etməyə çalışır ki, sərbəst şeir sistemi türk dilləri üçün guya qəbul edilməzdir. Düzdür, digərləri ilə müqayisədə Azərbaycanda belə fikir söyləyənlər azdır. Ancaq özgə yerlərdə, məsələn, Türkmənistanda, Qazaxıstanda və başqa ölkələrdə bu məsələ ətrafında danışıqlar hələ davam etməkdədir”.

Hələ tələbəlik illərindən Rəsul Rzanın novator poeziyasına və onun parlaq sənətkar şəxsiyyətinə böyük hörmət bəsləyən Li Seppel sonralar həmin hisslərini SSRİ Yazıçılar İttifaqının “Literaturnaya qazeta” həftəliyinin 25 iyul 1979-cu il tarixli sayında çap olunmuş “Mən sizin bağda gəzirəm” başlıqlı açıq məktubunda çox səmimi və yüksək bədii səviyyədə belə ifadə etmişdir:

“Salam, Rəsul müəllim!

Bu əhvalat on dörd il əvvəl Bakıda, bahar yağışları dönəmində olub.Mən artıq bir il idi ki, Azərbaycan Dövlət Universitetində türk dili sahəsində biliyimi təkmilləşdirir və səylə Azərbaycan dilini öyrənirdim. O vaxt gənc tələbə şair dostlarım mənə öz müəllimləri - Sizin haqqınızda sayğı və həyəcanla danışırdılar. Onlar bilirdilər ki, poeziyanızı eston dilinə tərcümə etmək barədə ciddi düşünürəm və bir gün xəbər verdilər ki, bizi bağa qonaq dəvət etmisiniz. O zaman mənə elə gəlirdi ki, artıq Şərq adətlərinə bələdəm və buna görə də düşünürdüm ki, böyük vəcdlə mədh edilməyə layiq, şan-şöhrət qartallarının müşayiət etdiyi bir şəxslə görüşə gedirəm.

Sən demə, heç bir qartal-filan yox imiş. Bunun əvəzinə isə dostluq duyğuları, təmənnasız məhəbbət və Şərq qonaqpərvərliyi ilə qarşılandım. Həm də diqqət, təvazökarlıq, Avropa erudisiyası və bəşəri hikmətlə üzləşdim”.

Rəsul Rza Li Seppelin məktubuna böyük sayğı ilə cavab yazaraq, ona eston-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin genişləndirilməsi sahəsində gördüyü işlərə görə dərin minnətdarlığını bildirmişdi. Xalq şairimizin həmin məktubu “Literaturnaya qazeta”nın 30 yanvar 1980-ci il tarixli sayında dərc edilmişdir.

Sonda belə bir qənaəti açıqlamaq istərdik ki, Rəsul Rzanın “Tükənməzlik” poeziya toplusunun, o cümlədən “Rənglər” silsiləsinin estonca nəşri birbaşa Azərbaycan dilindən edilmiş parlaq tərcümə nümunəsi olmaqla bərabər, həm də Li Seppelin indiyədək tərcümə yaradıcılığında nail olduğu ən böyük nailiyyətlərdən biridir.

TÜRK XALQLARININ MƏDƏNİYYƏT ELÇİSİ

Li Seppel Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yanaşı, həmçinin digər türk xalqları dillərindən - türk, özbək, qazax, türkmən, tatar və başqırd ədəbiyyatından estoncaya bir sıra tərcümələr edib. O, həmin tərcümələrin bir qismini öz həyat yoldaşı - tanınmış eston şairi və gözəl tərcüməçi Andres Ehin(1940-2011) ilə birgə ərsəyə gətirib. O tərcümələrin sayca böyük hissəsi Türkiyə ədəbiyyatının payına düşür. Belə ki, Li Seppel 30-a yaxın türk yazarının poeziya və nəsr əsərlərinin estoncaya edilmiş tərcümələrin müəllifidir. O, uzun onilliklərdir ki, bu sahədə diqqətçəkən uğurlu işlərə imza ataraq mütəmadi olaraq çalışır. Həmin işlərdən bəzilərinə hətta biblioqrafik və statistik kəsimdə belə gözucu nəzər salsaq, buna əmin olmaq mümkündür:

1965-ci ildə türk şairi, yazıçı və dramaturq Nazim Hikmətin (1902-1963) seçilmiş şeirlərini ehtiva edən”Bir qırmızı alma”(“See punane öun”)adlı kitab, 1968-ci ildə yazıçı, publisist və dramaturq Əziz Nesinin (1915-1995) seçilmiş felyetonları (“Hull pöses lahti”. Valik följetone), 1969-cu ildə şair Fazıl Hüsnü Dağlarcanın(1914-2008) şeirlərindən ibarət “Dörd qanadlı quş” (“Nelja tiivaga lind”) adlı nəşr, 1986-cı ildə türk ədəbiyyatı tarixinin ən böyük filosof şairlərindən olan Yunus Emrənin(1238-1321) “Başlanğıc və axır mənəm” (“Olen algus ja löpp”)adlı poeziya toplusu, 1995-ci ildə kürd kökənli türk yazıçısı Yaşar Kemalın (1923-2015) “İlanı öldürsələr” (“Madu maha tappa!”) romanı Li Seppelin tərcüməsində Tallində estonca işıq üzü görmüşdür.

Siyahını davam etdirib qeyd edək ki, 1997-ci ildə Tallində L.Seppel və A.Ehin tərəfindən tərcümə edilmiş “XX əsr türk poeziyası” (“XX sajandi türgi luulet. Isahirve öö”)antologiyası nəşr olundu.Estoniyanın populyar və oxunaqlı “Yaradıcılıq kitabxanası” (“Loomingu Raamatukogu”)seriyasından buraxılmış bu antologiyaya tanınmış 12 türk müəllifinin - Ahmet Haşim (1884-1933), Nazim Hikmət, Ercüment Behzat (1903-1984), Ahmet Necip Fazıl Kısakürek (1904-1983), Cahit Sıtkı Tarancı (1910-1956), Fazıl Hüsnü Dağlarca, Orhan Veli Kanık (1914-1950),Oktay Rifat (1914-1988), Melih Cevdet Anday (1915-2002), Cahit Külebi (1917-1997), Ahmed Arif (1927-1991) və Turgut Uyarın (1927-1985) ən yaxşı şeirləri daxil edilmişdir.

2010-cu ildə L.Seppelin və A.Ehinin tərcüməsində daha bir antoloji kitab - “XX əsrin II yarısı türk poeziyasından seçmələr”(“Lind tulemöe kohal”. Valik XX sajandi teise poole türgi luulet) toplusu eston poeziya biliciləri və həvəskarlarının ixtiyarına verildi. Bu topluda isə şair və yazarlardan Cevat Çapanın (1933), Özdemir İncenin (1936), Cemal Süreyanın (1931-1990), Gülten Akın Cankoçakın (1933-2015), Bejan Maturun (1968) və digər türk müəlliflərinin yaradıcılığından götürülmüş seçmə şeirlər yer almışdır.

Türkiyə ədəbiyyatından edilmiş tərcümələr siyahısını bir az da uzadaraq qeyd edək ki, məşhur türk yazıçısı, ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı Orxan Pamukun (1952) “Qar” (“Lumi”) romanı Li Seppelin tərcüməsində 2007-ci ildə Tallində “Pegasus” nəşriyyatı tərəfindən estonca nəşr olunub və tərcüməçi bu əsərin türk dilindən edilmiş uğurlu tərcüməsinə görə həmin ildə “Estoniya Dövlət Mədəniyyət Fondu”nun (estonca - Eesti Kultuurkapital) mükafatını qazanıb.

2013-cü ildə Orxan Pamukun daha bir əsəri - “Mənim adım qırmızı” (“Minu nimi on Punane”)adlı romanı Li Seppelin tərcüməsində eston oxucularına təqdim olunub.

Göstərilənlərlə yanaşı, Li Seppel 1974-cü ildə istedadlı türkmən şairi Gurbannazar Ezizovun (1940-1975)”Bəyaz süd kimi bahar sabahı” (“Kevadhommiku valge piim”)başlıqlışeirlər kitabını, 1979-cu ildə rusdilli türkmən yazıçısı Rahim Essenovun (1927) “Turanın göz yaşları” (“Turaani pisarad”)adlı romanını (Anatoliy Şalaşovla ortaq yazılıb), 1986-cı ildə Qazax akını, xalq yazıçısı və ictimai xadim Fariza Onğarsınovanın (1939-2014) poeziya toplusunu(“Lösalaulud”) eston dilinə çevirib nəşr etdirmiş və bununla da eston ədəbiyyatının türk dillərindən edilmiş tərcümələr xəzinəsini xeyli dərəcədə zənginləşdirmişdir.

Li Seppel dili türk xalqlarının bulqar qrupu dillərinə aid olan başqırd (başqurd)ədəbiyyatından da tərcümələr etmişdir. Belə ki, L.Seppelin və A.Ehinin tərcüməsində başqırd xalq qəhrəmanı və el şairi Salavat Yulayevin (1754-1800)şeirləri Estoniya başqırdlarının “Agidel”mədəniyyət cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə 2014-cü ildə Tallində nəşr olunmuş kitabda yer almışdır.

Qeyd edək ki, Li Seppel türk dilləri ilə yanaşı rus və fin ədəbiyyatından da çoxsaylı tərcümələr edib. Eston oxucuları onu həm də estonca yazdığı gözəl əsərlər müəllifi olaraq tanıyıb sevirlər. Şairin ilk kitabı o, hələ Tartu Universitetinin tələbəsi olan zaman - 1965-ci ildə nəşr olunaraq oxucuların diqqətini çəkib. İndiyədək onun 10-a yaxın poeziya toplusu və uşaq kitabları çapdan buraxılıb.

ODA SİTAYİŞƏ VƏ QAYAÜSTÜ RƏSMLƏRƏ EHTİRAMLA YAZILMIŞ MİSRALAR...

Li Seppelin əsərlərində torpağa və Vətənə, doğma dilə, dinə, ədəbi ənənələrə və digər etnokulturoloji eston dəyərlərinə mənsubluqdan doğan milli ruh və vətəndaşlıq amilləri, Skandinaviya xalqlarının mədəniyyətinə yaxınlıqdan irəli gələn düşüncə tərzi, yanaşmalar və inikaslar təbii ki, üstünlük təşkil edir. Bununla bərabər, onun poeziyasında türk xalqları ədəbiyyatına xas olan bir sıra çalarları sezmək mümkündür. Düşünürük ki, o, həmçinin Azərbaycan şairlərinin əsərlərini eston dilinə tərcümə edərkən, eyni zamanda özü də Azərbaycan poeziya xəzinəsinin imkanlarından yaradıcı surətdə yararlanmışdır. Azərbaycan, eləcə də digər türk xalqları ədəbiyyatına mənsub olan təşbehlər sistemi və deyim üsulları Li Seppelin yaradıcılığına təsir göstərmiş, əsərlərinin bədii üfüqlərini genişləndirmiş və onun lirikasındakı hiss-həyəcan, iztirab, fikir və arzuların tərənnüm tərzini xeyli zənginləşdirmişdir.

Mübaliğəsiz demək olar ki, onun ədəbi yaradıcılığındakı bəzi bədii tapıntılar məhz ədəbiyyatımızdan etdiyi önəmli tərcümələrlə bağlıdır. Bunu Li Seppelin 1974-cü ildə Tallində çap olunmuş “Od ətrafında kölgələr dairəsi” (“Varjuring ümber tule”) adlı poeziya kitabında xüsusilə aydın sezmək mümkündür. Topluya şairin 85 şeiri daxil edilmişdir. Bunların arasında bir sıra türkdilli xalqlara həsr olunmuş şeirlər, o cümlədən Azərbaycan mövzusunda yazılmış əsərlər də vardır. Maraqlıdır ki, həmin əsərlərdən biri türk dilində başlıqla - “Seni kim düşünüyor” adı altında eston oxucularına təqdim olunmuşdur.

Vurğulamaq istərdik ki, bu nəşr Estoniyada ilin ən yaxşı poeziya kitabı adına layiq görülmüş və Li Seppel bu kitaba görə 1975-ci ildə ikinci dəfə Y.Smuul adına ədəbiyyat mükafatı ilə təltif edilmişdir.

Kitab Azərbaycan tədqiqatçıları üçün həm mövzu və həm də bədii tərtibatı baxımından böyük maraq kəsb edir. Kitabın üz qabığında Qobustan qayaüstü rəsmlərindən görüntülər verilmişdir. Bu rəsmlər içərisində daş üzərində quş, heyvan işləmələri, ov səhnəsi cizgiləri də vardır. Amma bunlarla müqayisədə insan və kollektiv rəqs təsvirləri üstünlük təşkil edir ki, biz onlarla kitabın içində də qarşılaşırıq.

Qədim insanların assosiativ olaraq qədim Atəşpərəst məbədlərində - Odlar yurdunun sönməyən müqəddəs od yerlərində təsəvvür edilməsi dərin rəmzi məna daşıyaraq kitabın məzmunu və ideya istiqaməti ilə tamamilə uzlaşır, geniş anlamda desək, Li Seppelin Azərbaycana sənətkar baxışları və etnokulturoloji yanaşmaları ilə ilahi və daxili bir ahəngdarlıq təşkil edir. Kitabın adında isə məhz o cür yanaşmalar və assosiativ düşüncələr öz poetik təcəssümünü tapmışdır.

Zənnimizcə, “Od ətrafında kölgələr dairəsi” poeziya toplusunda yer almış Azərbaycan mövzulu şeirlər, Li Seppelin Azərbaycana, onun ağsaçlı tarixinə, xalqımızın qədim Atəşpərəstlik etiqadına və ən qədim yaşam məskənlərindən biri olan Qobustana, həm də bunların timsalında digər milli dəyərlərimizə bəslədiyi dərin sayğıları əks etdirən gözəl və qiymətli poeziya nümunələri olaraq həm eston ədəbiyyatında, həm də mədəni əlaqələrimiz tarixində böyük əhəmiyyət daşıyan ədəbi faktorlardan sayıla bilər.

İŞIQ AXININDAKI KÖVRƏK NUR TELİ...

Beləliklə, Li Seppelin tərcümələri və orijinal poetik əsərləri eston ədəbiyyatına yeni bədii incilər - tərənnüm və ifadə tərzi, təşbeh və metaforalar rəngarəngliyi, şərqsayağı lirik duyğular dünyası və xüsusi bir Azərbaycan zənginliyi gətiribdir desək, yanılmarıq.

Li Seppel sözün əsl mənasında Azərbaycan və digər türk xalqları ədəbiyyatının Estoniyadakı zərif və əzəmətli səsi, xoş məramlı Səfiridir. O, xalqımızın və ədəbiyyatımızın böyük dostu olaraq Azərbaycanda sevilən və gəlişinə həmişə şad olduğumuz əsl eston ziyalısıdır. Təsadüfü deyildir ki, bir sıra Azərbaycan yazıçı və şairləri - Anar, Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, Abbas Abdulla, Vaqif Arzumanlı və başqa müəlliflər Li Seppel şəxsiyyətinə böyük rəğbətlə yanaşaraq onun haqqında yazmış, ona həsr etdikləri məqalə, oçerk və şeirlərində bu gözəl eston şairini sevə-sevə təsvir və tərənnüm etmişlər.

Li Seppel eston və Azərbaycan xalqları arasındakı qədim əlaqələrin həm layiqli varisi və davamçısı, həm də müasir dövrdə yeni məzmunlu əlaqələrimizin istedadlı yaradıcısıdır. O, xalqlarımızın qarşılıqlı anlaşma ənənələrini zənginləşdirib təcəssüm edən bədii söz ustası, ədəbi və mədəni əlaqələrimizi böyük istedadla yaradıb yaşadan bənzərsiz bir sənətkardır. 1969-cu ilin avqustunda şair Fikrət Sadığın (1930-2016) Estoniyada səfərdə olarkən Li Seppelə həsr etdiyi bir lirik şeirdə deyildiyi kimi, “o, dost ellərimiz arasındakı işıq axınında bir nur telidir”.

“Eston şairi Li Seppelə” adlı o şeir F.Sadığın 1970-ci ildə “Gənclik” nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış “Sevgi yağışı” poeziya kitabındakı “Eston mahnısı” başlıqlı şeirlər silsiləsində dərc edilib. Li Seppelin sənətkar şəxsiyyəti və onun tərcümə yaradıcılığı haqqındakı düşüncə və qeydlərimizi gözəl şairimizin həmin duyğulu şeiri ilə bitirmək istərdik:

Sən gedəndə

Bir dalğa apardın -

şeirli,

Bir bulaq apardın -

nəğməli,

Bir yamac apardın -

laləli,

Li!

Sarı cildli,

Eston dilli,

Bir kitabı vərəqlədim.

Gördüm Mirzə Cəlili.

Səni xatırladım, Li!

Kitablar qovuşdurar

Bir dost elə

Bir dost eli.

Bu işıq axınında

Sən də kövrək nur teli,

Səni xatırladım, Li!

Vilnüs-Tallin-Bakı, yanvar-aprel 2017-ci il

Mahir HƏMZƏYEV

Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri, Litva Respublikası Hökuməti yanında Milli İcmalar Şurasının üzvü

mahir.hemzeyev@post.skynet.lt

525-ci qəzet.- 2017.- 1 aprel.- S.18-19;24