İki tarix

“Səhər-səhər” rubrikası üçün bu yazını martın 31-də yazıram. Martın 31-i unudulmaz öndərimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsüylə Azərbaycanlıların Soyqırımı günü kimi qeyd olunur.

99 il bundan qabaq məşum mart günlərində Şaumyanın rəhbərlik etdiyi bolşevik-daşnak Bakı Kommunası on minlərlə azərbaycanlını amansızcasına qətl etdi. Akademik Ziya Bunyadov yazırdı: “Daşnaklar Bakıda qırğın törətdilər. T.Əmiryan, Şaumyan va Lalayanın idarə etdikləri quldurlar Bakıda 10 min azərbaycanlını məhv etdilər, şəhərdə xeyli ev qarət edib yandırdılar,o cümlədən, indi Akademiyanın yerləşdiyi Cəmiyyəti Xeyriyyə binasını da oda qaladılar. Bakıdan sonra Şamaxıya keçib orda daha da artıq qanlı cinayətlər törətdilər”.

Bu yazım “525-ci qəzet”də apreldə çıxacaq. Aprelin 1-i Rəsul Rzanın ölüm günüdür. Atamın vəfatından 36 il ötür. İndi mən atamdan səkkiz yaş böyüyəm.

Bu otuz altı ildə dünyanın gərdişində, SSRİ tarixində, Azərbaycanın taleyində nələr baş vermədi? Guya ki, soyuq müharibə bitdi və belə adlanmasa da faktiki olaraq Üçüncü Dünya müharibəsi başlandı. Həm də tarixdə ilk dəfə olaraq bu müharibənin qurbanları döyüşən orduların əsgərləri yox,ancaq və ancaq dinc əhalidir - qadınlar, uşaqlar, qocalar, heç bir silahı olmayan kişilər,heç bir günahı olmayan,sadəcə gəzintiyə, alış-verişə, turist səfərlərinə çıxanlar...

Əfqanıstandan, İraqdan, Suriyadan,Liviyadan İstanbula, Nitsaya, Parisə, Londona, Nyu-Yorka, Brüsselə, Berlinə, Beslana, Moskvaya, Donbassa qədər uzanan və sərhəd tanımayan bu müharibənin ən qarşısıalınmaz müdhiş silahı isə öz canına qıyaraq minləri özüylə o dünyaya aparan canlı bombalar-intiharçılardır.

Bu otuz yeddi ildə tarixin ən böyük imperiyalarından biri SSRİ - əslində rus Sovet sosialist imperiyası - çökdü, dağıldı, parçalandı. Onun tərkibində olan on beş respublika müstəqilliyinə qovuşdu. O sıradan nəsil-nəsil insanlarımızın uzaq və əlçatmaz xülya kimi qəlblərində yaşatdıqları bir arzu - Azərbaycanımızın azad, bağımsız, sərbəst yaşamaq arzusu həyata keçdi. Bu hadisədən sonra başımıza gətirilən bütün acı fəsadlara baxmayaraq müstəqilliyimizə qovuşmağımız atamı çox sevindirər, xoşbəxt edərdi. Axı elə Sovet dövründə yazdığı “Azadlıq” şeirində bu müqəddəs istəyin öngərənliyini ifadə etmişdi:

Qara bir gündə

Yaralı bir ölkənin üstündə

Dikəldi qüvvədən sərxoş

Qan ləkəli bayraq.

Günəşli bir gündə

qəzəbli bir ölkənin üstündən

Endirildi ölüm kölgəli bayraq.

Qollarını geniş-geniş açdı insan.

Qucaqlaşdı günəş, hava, torpaq.

Amma Rəsul Rza bir neçə il artıq yaşasaydı bu sevinclə, fərəhlə, bəxtiyarlıqla yanaşı Qarabağ faciəsini, Şuşa itkisini, qəsb olunmuş bölgələrimizin, didərgin salınmış yüz minlərlə insanımızın ağrı-acısını da duymalı olacaqdı. Axı Qarabağa, Şuşaya tamah salanların qara niyyətini hələ o vaxtlarda hiss etmiş, qələmə almışdı:

Sənə Qarabağ dedilər

Adın qədimdir

Xalqımın mübarizə tarixi kimi.

Nəğmələrin

Qürurla doldurur qəlbimi

Qəlbimdəsən, gözümdəsən

Hara gedim, hara baxım

Mənim doğma Qarabağım.

1970

Sinəsi qabarıq, nağıllardan gəlmiş

Pəhləvandır Şuşam mənim

Mərdliklə, gözəlliklə qoşam mənim

Azərbaycan torpağının nur parçası

İncə mahnılar yuvası

Pənahların yadigarı.

Sənin doğma torpağında

neçələrin gözü qalıb

Vətən adlı doğma yurddan

püşk olarmı?

Pay olarmı?

Yüz bir şəhər adı çəkim

Gözəllikdə

biri sənə tay olarmı?

1980

Bir yazıda 31 Mart Soyqırımı günü və aprelin 1-ni - atamın vəfat gününü birdəşdirməyim təsadüfi deyil. Öz xalqını təmtəraqsız, hay-küysüz, parıltılı sözlərsiz, gurultulu şüarlarsız sevən Rəsul Rza heç bir xalqa qarşı da deyildi. “Nəsimiyə, Füzuliyə, Sabirə açıq məktub” adlı proqram şeirində böyük ustadlara müraciətlə deyirdı:

Sağ olun!

Sağ olun ki,heç bir zaman

başqa xalqa xor baxmadınız.

Tarixə insan düşdü,

insan qaldı adınız.

Mən xalqımı sevirəm!

Bu sözün arxasında

Ömrümün çətin illəri var.

Ümidləri, arzuları.

nisgilləri var.

Bu sözün arxasında

Məhəbbət var

yaxşı insanlara,

başqa xalqlara,

taleyinə yadlar

hökm eləyənlərə daha çox.

Çox yaşayın, əziz böyük babalar,

sözünüzdə nə qərəz,

nə başqa xalqa nifrət var.

Sizə ustadım,

sizə babam deməyə,

sizə atam deməyə

haqqım var...

Müxtəlif şeirlərindən seçdiyim misraları burda əbəs gətirmirəm. İstəmirəm ki, bundan sonra yazacağım sözlər hər hansı xalqa nifrət kimi səslənsin. Erməni faşistlərinə, nasistsayağı Qarabağı anşlyus edən işğalçılara, beşikdən türk, müsəlman düşmənliyini övladlarına yedirdən daşnak xislətli, qəddar və acımasız məxluqlara nifrətim elə atamın nifrəti qədərdir. Amma elə onun kimi bir xalq olaraq heç bir xalqa nifrət bəsləmirəm. Atam xəstəliklərinə, diabetinə rəğmən Raffinin, Sero Xanzadyanın, Silva Kaputikyanın kin, düşmənçilik, zəhər püskürən kitablarını oxuyub əsəbiləşirdi, şəkəri yüksəlirdi. Silvaya qəzəbli cavab yazdığını da yaxşı xatırlayıram. Xəlil Rza Ulutürkün “Ustadım Əkrəm Cəfər” adlı bu yaxınlarda çıxmış kitabında belə bir cümləyə rast gəldm. 24 yanvar 1964-cü il tarixli gündəliyində Xəlil yazır: “Mehdi Hüseyn təklif edir ki, gələn çərşənbə günü rəyasət heyəti qarşısında çıxış edib hesabat verim, tələblərimi deyim. Razılaşırıq.. Silva Kaputikyanın,Ovanes Şirazın yazdığı “Sən getdin...” şeirinin tərcüməsini oxuyuram. Hər iki şairin ünvanına qeyri-mətbu bir söyüş fırladan R.Rza tərcüməni dinləməkdən boyun qaçırır, kabinəni tərk edir”.

Mənim çatdırmaq istədiyim fikir budur ki, hər iki xalqın- azərbaycanlıların da, elə ermənilərin özlərinin də ağır günlərinə səbəb olmuş Sero Xanzadyanlara, Silva Kaputikyanlara, Zori Balayanlara, bu gün Ermənistanda hakimiyyətdə olan müharibə canilərinə görə aldadılmış, beyni zəhərlənmiş, qəlbinə nifrət, kin, qisasçılıq toxumları səpilmiş sıravi erməni insanlarına bəlkə də nifrətlə yox, hallarına acıyaraq yanaşmalıyıq ki, özləri özlərini belə yaman günə qoyublar, sözdə “müstəqil” dövlətlərini başqalarının maraqlarına xidmət edən buyruq quluna çeviriblər, ara qarışdırmaq işini boynuna götürmüş “forpost” olublar. İnanmaq istəyirəm ki, hər bir xalqın içində olduğu kimi ermənilər arasında da ağılla, məntiqlə düşünə bilən adamlar tapılacaq, “dənizdən dənizə Böyük Ermənistan” kimi xam xəyallara qapılmış, qonşu torpaqlarına heç bir vaxt baş tutmayacaq iddialarla başı gicəllənmiş sadə xalq ayılıb özü öz fırıldaqçı ideoloqlarının, əliəyri siyasətçilərinin cəzasını verəcəkdir.

1905-ci il,1918-ci il,1920-ci il,1937-ci il,1989-cu ildən üzü bəri hələ də davam edən düşmən qəddarlıqlarına qarşı qürurumuzu qoruyaraq, ağlayıb sızlamadan inkişaf edəcəyik, gün gündən güclənəcəyik, haqq işimizi dünya axır ki, dərk edəcək, səsimizi, sözümüzü eşidəcəkdir. Qəsbkar da layiq olduğu cavabı şübhəsiz, alacaqdır. Bir il qabaq, keçən apreldə aldığı kimi...

Ölümünün ildönümü günü oxuculara çatdırılacaq bu yazımı da Rəsul Rzanın 1942 - ci ildə yazdığı, amma bu gün üçün də aktual səslənən misralarıyla tamamlamaq istəyirəm:

Sizədir sözüm mənim eloğlu, doğma qardaş

Yaranan tarix üçün səhifədir bu savaş.

Ürəyi bölmək olmaz bu yaxın, uzaq deyə,

Yurdu ayırmaq olmaz bu dərə, bu dağ deyə.

Bəlkə də Murovdağın daha yüksəkdir başı

Çadırdağ dura bilməz Qoşqarımla yanaşı.

Ancaq alıb torpağı ovucunla qoxlasan

Ana Vətən qoxusu yayılar dörd bir yana.

İndi bir taun kimi ölümdən yol salaraq

Düşmən qarşıda durmuş əlində qanlı yaraq

Məzarlığa döndərib elini, oylağını

Viran qoymaq istəyir məhsullu torpağını

Qurudub bulaqları qan axıtmaq istəyir

Şəhər küçələrində meyitdən dağ istəyir.

Bəşərin tarixindən silib sənin adını

Rüsvay etmək istəyir qızını, arvadını.

İstəyir unudasan Vaqifin nəğməsini

bulaq kimi çağlayan doğma dilin səsini

O sənin torpağında istəyir olsun ağa

Çökdürüb dizi üstə səni quru torpağa

Torpaq ki hər qarışı sulanmışdır tərinlə

Hər otu, hər ağacı bəslənmiş əllərinlə.

Vətən tapşırdı sənə azadlıq bayrağını

Verdi məhəbbətini: dedi: məhv et yağını!

Vuruş ki, bu gün, sabah qalib gələndə yurdun

Hamı bilsin ki, sən də vətəni qoruyurdun!

ANAR

Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

525-ci qəzet.- 2017.- 1 aprel.- S.11.