Ünvansız qatarın ünvanı

REJİSSOR BƏHRAM OSMANOVUN GƏNC TAMAŞAÇILAR TEATRINDA, DRAMATURQ ƏLİ ƏMİRLİNİN “ÜNVANSIZ QATAR” PYESİ ƏSASINDA HAZIRLADIĞI EYNİADLI TAMAŞA HAQQINDA QEYDLƏR

“Ünvansız qatar”ın Əli Əmirli yaradıcılığında səciyyəvi özəlliyi ondadır ki, öz müəllifinin 90-cı illər dramaturgiyası üçün xarakterik siyasi tematika ilə 2000-ci illər pyeslərinə xas olan Allah axtarıcılığını bir araya gətirir. Belə çıxır ki, 90-cı illər dramaturqun tezis, 2000-ci illər antitezis dövrü olub, indi bu iki cəhətin sintezi gedir.

Pyes qatarla Bakıya gedən Qarabağ qaçqınlarının problemlərindən danışır. Kimsə hansısa ünvanda düşür, kimsə hansısa məqamda ölür, qatar isə dayanmadan gedir, öz talesiz sərnişinlərini hansısa naməlum ünvana aparır.

Lakin bu, olayların ən üzdə olan, realist qatıdır, onun rəmzi-simvolist qatı da var. Çünki qatar da, qatarın çıxdığı Qarabağ və üz tutduğu Bakı da, müxtəlif yaşa, cinsə, sosial kəsimə, millətə mənsub sərnişinlər də konkret nəqliyyat növü, məkan, insanlar olmaqla yanaşı, həm də başqa və daha geniş bir mənanı işarələyirlər. Tamaşanın proqramında yazıldığı kimi, “Ünvansız qatar” sadəcə həqiqət yox, “həqiqətlər dramı”dır.

Zabitəli danışığı, gülüş doğuran ciddiyyəti ilə bələdçi qadınlara məxsus özəllikləri özündə birləşdirən, gah qaçqınların əzablarına ironiya edən, gah da üzünə patriotizm maskası taxan, vətənə olan “sevgisi” (!) üzündən vaqonun pilləkənləri üstündə yaralı əsgərlə sevişən (?!), qatardakılar arasına daim çaşqınlıq, ümidsizlik toxumu səpən bələdçi qadın (Xalidə Əliməmmədova) hər cür millət, vətən, insan hissindən uzaq, öz heyvani ehtiraslarının təminatından başqa heç nə düşünməyən meşşan kəsimin təmsilçisidir.

“Qarabağ uğrunda varlıların balaları döyüşsün, mən niyə döyüşürəm?”, - deyən dikbaş jurnalist Famil (Manaf Dadaşov) bu sözlərlə olaylara sosioloji baxışı ifadə edir. Bu sözə görə onu it kimi əzişdirən kobud, amma mərhəmətli əsgər, bələdçi qadının yaralı məşuqu Mixaylo (Vahid Orucoğlu) Familin tam əksinə hərbi-vətənpərvərlik mövqeyinin təmsilçisidir. Familə sovet dövrünə məxsus sosiologizm, Mixayloya müstəqillik dövrünə məxsus patriotizm xas olsa da, onların hər ikisi üçün təhlükəli siyasi radikalizm səciyyəvidir. Dramaturq onların fikirlərini axıracan inkar etməsə də, heç birinin radikalizmini axıracan qəbul da etmir.

Bədir (Əməkdar artist Qurban İsmayılov) və onun erməni qadından doğulan qızını öz balası kimi böyüdən Xoşbəxtin (Əməkdar artist Şəfəq Əliyeva) mövqeyi problemə insani rakursdan işıq salır. Bütün bu sadalananlar olayların müasirlik qatında birləşir.

Yəhudi qadın Manya (Əməkdar artist Qəmər Məmmədova), onun qızları Klara (Zülfiyyə Alhüseynova) və Lyuba (Gülbəniz Mustafayeva) surətlərinin pyesə daxil olmasıyla məsələ Azərbaycan və ümumqafqaz qatından ümümbəşəri müstəviyə, müasirlikdən tarixi qata keçir. Yəhudi mövzusu ortalığa gələn kimi problemin dərkinə bir neçə rakursdan işıq düşür. Əvvəla, birdən-birə dərk edirik ki, neçə min ildən bəri qaçqınlıq rəmzinə çevrilən yəhudilərlə eyni taleyi bölüşür, bir qatarda gedirik. Sonra ağlımıza gəlir ki, qaçqınlıq təkcə yəhudilər yox, ümumən insanlığın alın yazısıdı, çünki hamı Adəm övladıdı və deməli, yəhudili, ermənili, azərbaycanlı hamı cənnətdən qovulub. Bu metafizik açılışdan sonra təzədən qayıdıb özümüzə baxır və görürük ki, sən demə, Qarabağ itirilmiş cənnəti, Bakı cənnətdən qovulandan sonra düşdüyümüz dünyanı, qatar cənnətlə dünya arasındakı tarixi yolu, bir tərəfdən hərbçiyə, o biri yandan küçə qadınına oxşayan bələdçi isə şeytanı işarələyirmiş. Və sən demə, cənnətdən qovulandan bəri tale qatarımıza şeytan bələdçilik edirmiş. Ona görə bu qatarın hansısa ünvana gedib çıxacağına ümid yoxdur, ona görə bu qatar belə ünvansızdır! Evrika! Yaşasın Arximed!

Demək, bunu da tapdıq! Bircə qalır günahları üzündən cənnət misali Kənan torpağından cəhənnəm səhrasına qovulan və qırx il olmazın məhrumiyyət görən Musa qövmü kimi Allahdan bağışlanmaq diləməyimiz. Ümid yalnız ilahi möcüzəyə qalıb!

İnanmayacaqsınız, amma möcüzə doğrudan da baş verir, Allah, həyatda olmasa da, səhnədə dualarımızı eşidir. Musa qövmü üçün səhranın ortasında bərəkət yağdıran Allah bu dəfə yayın ortasında səhnəyə qar yağdırır. Tamaşaya final akkordu bütün yol boyu hamını haqqın iradəsini qəbul etməyə çağıran Səriyyənin (əməkdar artist Leyli Vəliyeva) başçılığı və hələ də qatarı tərk etməyən gənclərin iştirakı ilə ümummilli, hətta ümumbəşəri dua ilə vurulur. Hamı düz çöküb, əllərini göyə açıb. Yarımqaranlıq səhnəyə yuxarıdan düşən işıq zolağının fonunda yağan qar ilahi möcüzə effekti doğurur.

lll

Pyesdə postmodern estetika baxımından diqqəti çəkən iki cəhət var. Birincisi, əsərin əsasında süjet yox, çıxılmaz situasiya durur. Əslində, qatar nəinki ünvansızdır, ümumən heç yerə getmir, şeytan yalandan başımızı aldadır. Əsas problem harasa getmək yox, bu labirintdən çıxmaqdadır.

İkincisi, nə pyesin mərkəzi müsbət qəhrəmanı var, nə də bələdçi mənfi qəhrəman səviyyəsinə qalxır. Pyes bizi müsbətli, mənfili eyni qatarın sərnişini olmağa məhkum çoxsaylı mozaik personajlarla tanış edir.

Çıxış yolu və mərkəzi nöqtənin olmaması pyesin postmodern düşüncə ilə bağlılığını göstərən amillərdir. Mərkəzi nöqtə olan yerdə Allah və kosmos olur. Postmodernizm isə Allah yox, şeytan, kosmos yox, xaosla bağlıdır. Lakin finalda Allaha müraciət artıq mərkəzi nöqtə axtarışını göstərir. Çünki o nöqtə bütün kosmik nizamı Günəş misali öz cazibəsində saxlayan Allahın özüdür. Amma məsələ bununla bitmir. Yayda yağan qar bu nöqtənin sadəcə bir illüziya yox, gerçəklik olduğunu əyani olaraq təsdiq edir. Allah nəinki var, hətta istəsə bizi bu durumdan xilas da edə bilər. Amma ilk addımı biz atmalı, bir-birimizə və Allaha münasibətimizi yaxşı mənada dəyişməliyik. Ünvansız qatarın son ünvanı Odur! Pyes belə bir ümid aşılayan fundamental ideya ilə tamamlanır və onun ən təqdirəlayiq yönlərindən biri budur. Çünki sənət hər şeyi insanın əlindən ala bilər, amma ümidi almağa ixtiyarı yoxdur. Bu, aksiomdur.

Postmodernist düşüncədə Allaha yer yoxdur və bu üzdən pyesin finalı onun “made in postmodern” emblemini çıxarır. Ə.Əmirli kosmik və metafizik nizamı bərpa etməyə, yerlə göyü, Allahla insanı birləşdirməyə, bir sözlə, dünyanı düzəltməyə çağırır. Bizə isə bircə şey qalır - bu Hamlet missiyası ilə bağlı möhtərəm dramaturqumuza uğurlar arzu eləmək. Əlbəttə ki, Hamlet taleyi arzu etməmək şərtiylə...

lll

İndi qalır “Ünvansız qatar”a tamaçaşı qəlbində ünvan tapmaq və bu işin əsas ağırlığı, şübhəsiz ki, rejissor B.Osmanovun üzərinə düşür. Ənənəvi süjet və mərkəzi qəhrəmanın olmadığı tamaşada diqqəti yayınmağa qoymamaq elə də asan deyil. Süjet yoxdursa, tamaşaçı nəyi izləsin, qəhrəman yoxdursa, özünü fikrən kimlə paralelləşdirsin? Rejissor yəqin ki bunu nəzərə alıb, tamaşanın mümkün qədər yığcam olmasına çalışır, saat yarımdan bir az artıq çəkən lakonik bir iş ortaya qoyur. B.Osmanovun durumunu çətinləşdirən başqa bir məsələ də var - bu qısa vaxta 20 insanın tale dramını yerləşdirmək! Birmənalı demək olar ki, o üzərinə düşən işin öhdəsindən dramaturji materialın imkan verdiyi qədər uğurla gəlir.

B.Osmanovun postmodernist əsərin səhnələşdirilməsi ilə bağlı müəyyən təcrübəyə malik olmasının da, yəqin ki, bu işdə payı var. O, nəinki müəyyən postmodernist elementlərə malik əsərə, hətta xalis postmodernsit pyesə də (Elçin, “Şekspir”) illər öncə müraciət etmiş və “Üns” teatrının səhnəsində teatrsevərlərin indiyə qədər də unutmadığı maraqlı bir tamaşa hazırlamışdı. Rejissor konsepsiyasının aydınlığı, zərgər dəqiqliyi ilə işlənmiş aktyor oyunu, şərtiliklər üstündə qurulan və hər detalı ilə tamaşanın əsas ideyasını açıqlayan səhnə tərtibatı, dolğun musiqi “Şekspir”i Azərbaycan səhnəsində ən uğurlu postmodernist tamaşa adlandırmağa haqq verir.

Eyni dərəcədə aydın rejissor konsepsiyası ilə “Ünvansız qatar”da da rastlaşır, tamaşa zalından dövrümüz, cəmiyyətimiz, həyatımız, ümumən insan və dünya haqqında fundamental ideya ilə ayrılırıq. Üzümüzü zamanın horizontal istiqamətli kor gedişindən (qatar) ayırıb, vertikal istiqamətli əbədiyyətə (finalda yağan qar) tutmalıyıq. Bu qaranlıq yetməzmi, İlahi? Ey ünvansız qatarımızın son ünvanı, bizə bircə ovuc qar aydınlığı, bircə addım yol ver! Ver ki, daha o şeytan qatarının dalınca baxmayaq! Tamaşanın rejissor yozumundan doğan son qənaət belədir.

Xırda detallarına qədər cilalanmış və əksərən uğurlu aktyor oyunları B.Osmanovun aktyorlarla işləmək məharətini həmişə olduğu kimi yenə də aydın surətdə üzə çıxarır. Pərdə açılır... və kürəyini zala çevirən uşaqlı-böyüklü iyirmi nəfərin hamısı həyəcanla qatar gözləyir. Rejissor ilk andanca tamaşaçını sual qarşısında qoyur. Görəsən, bu adamlar nə üçün kürəklərini zala çeviriblər? Bu iyirmi nəfərdən on yeddisi tədricən zala sarı dönüb, qaçqınlara məxsus havalı bir tonda, bir az da boşboğazlıqla elə hey nəsə danışır, bizi öz problemləri ilə tanış edirlər.

Üç nəfər yəhudi qadın isə inadkar və sirli bir sükutla uzun müddət zala arxa çevirmiş halda donub qalırlar. Çünki zal həyatı, qatar ölümü işarələyir və bu üç qadının dirilməyə artıq ümidi yoxdur. Qara geyimləri, passiv davranışları, hərdən nəsə deyəndə azacıq da olsa duyulan ləhcələri onların nəsə başqa dünyanın adamları, hansısa günah kompleksinin daşıyıcıları olduqlarını göstərir.

Lakin yəhudi obrazları ilə bağlı ən ilginc məsələ onlara rejissor tərəfindən verilən psixoanalitik səciyyədədir. İlk dəfə gördüyü qaçqınlığı emosional tərzdə qarşılayan, bu üzdən nevroz durumuna düşən azərbaycanlılardan fərqli olaraq, yəhudilərin genetik planda bir neçə minillik qaçqınlıq təcrübəsi var. Yəqin buna görə üzlərinin bir əzələsi belə qaçmayan bu yəhudi qadınlar üçün nevroz yox, nevroz ötəsi durum - psixoz, ya da affekt halı səciyyəvidir. Dərddən beli bükülən Manya və onun kişi tembrli, buz kimi soyuq xasiyyətli böyük qızı Klara psixoz durumundadır. Uzun müdət dili tutulubmuş kimi bir kəlmə belə danışmayan, Mixaylonun Famili vəhşicəsinə döyməsinə dözməyib, qəfildən və uzun-uzadı qiyyə çəkən, sonra da özünü vaqondan asan Lyuba isə affekt halını işarələyir. Diqqətli tamaşaçı onun səsində sadəcə bir nəfər gənc qızın yox, neçə minillik yəhudi tarixinin ən dərin qatlarından, Adəmdən bugünəcən ümumbəşəri insan əzablarından sıyrılıb gələn fəryadı eşidir.

Tamaşanın musiqi tərtibatında (Zaur Rəşidov) səhnədə cərəyan edənlərə uyğun olaraq, bir tərəfdən Azərbaycan xalq musiqisi, xüsusən də “Ruhani” aşıq havasından, digər tərəfdən Hollivud rejissoru S.Spilberqin yəhudi mövzusunda ekranlaşdırdığı “Şindlerin siyahısı” filminin musiqisindən (bəstəkar C.Uilyams) istifadə olunub.

“Ünvansız qatar” da B.Osmanovun əksər tamaşaları üçün səciyəvi olan şərtiliklər üstündə qurulub. Sadə, lakin mənalı səhnə tərtibatı (quruluşçu rəssam Sona Qarayeva) rejissor konsepsiyasına görümlülük verməklə, onun dərkini asanlaşdırır. Səhnənin arxasından vaxtaşırı taqqıltı sala-sala qatar keçib gedir, ön səhnədə isə əvvəldən axıracan boş dəmiryol xətti görünür. Bu ikisinin arasında dəmiryol vaqonları, həm də tabutu işarələyən yeşiklər qoyulub. Qatarla dəmiryolu arasında qalan səhnə boşluğu ölüm-dirim meydanını rəmzləşdirir... Yəhudisindən ermənisinə, ermənisindən azərbaycanlısına qədər dünya Hamlet sualı qarşısındadır - ölək, ya qalaq?

Amma Hamletdən fərqli, çağdaş insan bu sualı artıq özünə yox, Allaha verir. Allah isə öz zavallı bəndələri ilə hələ ki yayda qartopu oynamaqla kifayətlənir...

Əsəd CAHANGİR

525-ci qəzet.- 2017.- 8 aprel.- S.14-15.