Elmin böyük fədakarı

(Əvvəli ötən sayımızda)

Akademik İsa Həbibbəylinin elmi yaradıcılığına diqqətlə nəzər yetirdikdə oxşar taleli, oxşar üslubda yazan, eyni mühitin, dövrün yazıçıları arasında paralellər apardığı aydın görünür.

Yuxarıda qeyd etdik ki, Eynəli bəyi milli teatr sahəsində gördüyü işləri kimlərlə müqayisə edir. Başqa bir fikrində isə İ.Həbibbəyli E.Sultanovun XX əsrin əvvəllərində siyasi-maarifçi publisistikasının bənzərsiz nümunələri ilə Zaqafqaziya mətbuatındakı fəaliyyətini yalnız Məhəmməd ağa Şahtaxtlı ilə müqayisə edir. "... M.Şahtaxtlı, nəinki Qərbdə, hətta bütün dünyada ən çox xarici dil bilən yeganə şərqşünas, Şərq və Qərb mədəniyyətini sintez halında mənimsəyən və dəyərləndirən alimdir" - deyən akademik daha sonra yazır: "... Azərbaycan publisistikasına silsilə məqalə ənənəsini Məhəmməd ağa Şahtaxtlının gətirdiyini" bildirir və s. bərabərlik qoyulubdur. Cavabı isə budur; alim hər iki yazıçının yaradıcılığı ilə yaxından tanış olub, yaxud onları mükəmməl tədqiq edərək öyrənib, nəticələr çıxarıbdır.

İsa Həbibbəylinin əsərləri mənbəşünaslıq bazalarına, ən müxtəlif ədəbiyyatlarla, arxiv sənədləri və dövrü mətbuat materiallarına, eşitdikləri, söhbət apardıqları insanlarla, xatirələrlə zəngindir. Ona görə tədqiqatları elmi dərinliyi, inandırıcılığı, faktların dürüstlüyünə görə diqqəti cəlb edir, oxunur, təqdir edilir və asanlıqla elmi dövriyyəyə daxil olur. Yazdığı əsərlərdə akademik ədəbiyyatşünaslıq elmində yeni təmayülün əsasını qoymuşdur ki, bu da bədii ədəbiyyatın ideologiyasından və ictimai fikirdən asılılığına məhəl qoymamış, olacaq basqı, tənqiddən qorxmamış, faktların təhrif olunmaması üçün müqayisəli təhlil-tədqiqlərə ciddi fikir vermişdir. Yazdığı fundamental əsərlərlə, məqalələrlə o ədəbiyyat elmində sözügedən sahədə nəzərə çarpan dönüş yaratmışdır ki, onun mahiyyəti fəhmli tədqiqatçı kimi mətndə bədii sözün məna tutumunun, üslub çalarlarının dərinliyinin və rəngarəngliyinin, faktların dürüstlüyünün ortalığa qoyulmasında, açılmasındadır. Alim öz məqsədinə nail olmaq üçün tədqiqat obyekti kimi bədii ədəbiyyatın ideya məzmununu, janr, dil və üslub formalarının sənətkarlığını öncə təhlilinin kənarında saxlamış, yazıçının dövrü, mühiti, ictimai baxışı, məntiqi ardıcıllıqla illərin, günlərin tarixini saf-çürük etdikdən sonra bütün bunlar nə qədər çətin, ağır zəhmət tələb edən bir iş olsa da, sonra onları çevrəyə daxil etmişdir.

Ş.Şamioğlunun "Mirzə Fətəli Axundzadə dövrü, elmi bioqrafiyası və müasirləşmək konsepsiyası" monoqrafiyası (Bakı, "Elm və Təhsil", 2017) müstəqillik dövründə yeni baxış və münasibətlə bəzi məsələlərə aydınlıq gətirilməklə faktların dürüstlüyünə görə yeni baxış bucağında yazılıb ərsəyə gətirilibdir. Bu kitaba ön sözündə İsa Həbibbəyli C.Məmmədquluzadənin M.Fətəli haqqında dediyi - "Mirzə Fətəli Axundzadə barəsində ya yaxşı yazmaq lazımdır, ya da heç yazmamaq lazımdır" fikrini genişləndirərək klassikin yaradıcılığına müasir ədəbiyyatşünaslıq prizmasından yanaşmış "M.F.Axundzadədən həm də çox yazmaq lazımdır" - demişdir. Professor Qəzənfər Paşayevin "Hüseyn Kürdoğlunun poetik dünyası" monoqrafiyasını (Bakı, "Sabah", 2017) oxuyanda ilkin əvvəl kitabın çox gözəl, nəfis şəkildə, sevimli şairimiz, istedadlı alim Hüseyn Kürdoğlunun adına layiq hazırlanıb işıq üzü gördüyünə məmnun qaldıq. Akademik kitabın "Ədəbiyyatşünaslıqda faydalı örnək" giriş yazısının müəllifdi. Hüseyn Kürdoğlu poeziyasını əllinci illərin ədəbi hadisəsi kimi qiymətləndirən İ.Həbibbəyli şairin "mənsub olduğu nəsil altmışıncıların əvvəli idi" mülahizəsində haqlı mövqedə durur. Dövrü, şairin yaradıcılığını obyektiv qiymətləndirməklə daha bir parlaq günəşin ismini xatırlaması alimin dəyərləndirmədə ədəbiyyatşünas kimi ədalətli mövqe tutmasını şərtləndirir. Bu xalq şairi Səməd Vurğunun "qaynar poetik nəfəsi"nə münasibətdə - onun heca vəznli şeiri yüksək romantik zirvəyə qaldırması, bu poetik nəfəsin hələ qulaqlardan getməmiş altmışıncıların daha çox sərbəst şeiri yazanlardan təmsil olunmaları kimi qənaətləri məqbuldur. İ.Həbibbəyli yazır: "Hüseyn Kürdoğlu və onun təmsil etdiyi ədəbi nəsil isə vəzni dəyişməyərək şeiri insanın həyatı və mənəviyyatına yaxınlaşdırmaq vəzifəsini həyata keçirirdilər".

İsa Həbibbəyli haqqında söhbət açdığımız bu kiçik ön sözdə yuxarıda dediyimiz kimi Hüseyn Kürdoğlu poeziyasının özünəməxsusluqlarından danışarkən müasirlərini də yaratdığı çevrəyə çəkir, S.Vurğunla yanaşı, Məmməd Araz şeirinə mənsub poetik təmayülün genişlənməsindən də bəhs edir. H.Kürdoğlu ilə M.Araz poeziyasının vəzn və üslub etibarilə bir-birlərinə çox yaxın olduqlarını, həyata doğru münasibətlərində fərqli yanaşmaları ilə fərdiləşdiklərini nəzərdən qaçırmır.

Altmışıncılar nəslinin yaradıcılığında tərənnümdən gələn romantik əlamətlər müəyyən səviyyədə paradoksallıq olsa da, polemika yaransa da, həyatın və insanın qəlbi döyünən duyğu və düşüncələrdə bədii inikasını tapmışdır. Şair, alim, tədqiqatçı, tərcüməçi Hüseyn Kürdoğlunun "Həyat ağacı" qismində silsilə poetik nümunələri gerçəkliyin müdriklik meyarında tərənnümünün bir bütöv məcrada yerləşdiyini göstərir.

Belə məqamlarda - şeirin doğuş zamanı şairin düşündürücü, poetik dünyası yaşadığı cəmiyyətin ideologiyasını deyil, folklordan, klassik ədəbi ənənələrdən və həyatın özündən, içindən ilham almışdır - deyir. Bu şeirin fəlsəfi tutumu da çoxdur, çünki, akademikin fikrinə görə "Həyat ağacı" şeiri XX əsrin altmışıncı illərdən sonrakı poeziya ağacının real mənzərəsini ümumiləşdirmiş, həm də dolğun şəkildə mənalandırmaq gücünə malikdir. Müdriklik ölçülərində də H.Kürdoğlu təbii bədii düşüncənin ən fəlsəfi və ümumiləşdirilmiş obrazlı örnəklərini təqdim edə bilir. İsa Həbibbəylinin "... Ədəbi məclis əslində yetmiş-səksəninci illər poeziyasında lirizmi bəlli bir səviyyədə yaşadıb saxlamaqla şeirin vətəndaşlıq ruhunun qüvvətlənməsinə güclü təsir göstərmişlər", monoqrafiya müəllifi, professor Qəzənfər Paşayevin "Açığını deyim ki, ... misraları təhlilə çəkməyə gücüm çatmadı" səmimi etirafına akademikin "Bizə görə bu cür yanaşma Hüseyn Kürdoğlunun əslində ədəbiyyatşünaslıq elminin yüksək tələbləri səviyyəsində dəyərləndirilən şeirlər yazdığını səciyyələndirmək deməkdir" fikirləri ədəbiyyatşünaslıq prizmasından yerində, obyektiv verilən qiymət olmaqla, Hüseyn Kürdoğlunu istedadlı, orijinal, həm də elmli şair olmasını təsdiqləyən fikirlərdir.

Monoqrafiyanı diqqətlə oxuyan və H.Kürdoğlu yaradıcılığına yaxından bələd olan İ.Həbibbəyli bir tərəfdən şairin şeirləri mövzu, janr, üslub-yanaşma, bədii təsvir vasitələri etibarilə bənzərsizdir deyirsə, digər tərəfdən yaradıcılığında orijinallıq nümayiş etdirmiş sənətkarı məşğul olduğu bütün bədii fikir sahələrində professionaldır deyimi bənzərsiz, istedadlı şairə verilən yüksək qiymət anlamındadır. Hüseyn Kürdoğlunun bayatılardan ibarət poemalar yazması, haqlı olaraq əsl novatorluq nümunəsi kimi dəyərləndirilməsi şairin yaradıcılığına hörmət və ehtiramla yanaşı, həm də hər iki tədqiqatçı-ədəbiyyatşünasın ədəbi zövqünün genişliyindən xəbər verir. Bu monoqrafiyanın bir təqdirəlayiq cəhəti də həsrətlə, sevə-sevə bizim ədəbiyyatşünasların oxuyub öyrəndiyi, məqalə və kitablarında onun nəzəri fikirlərindən sitatlar verdiyi böyük rus alimi Yuri Borevin məhz bu ailəyə görə Bakıda, Laçın rayonunda olması mənə də ləzzət etdi, qürurlandım.

İsa Həbibbəyli ustadlar kimi hər məqaləsində belə elmi tövsiyyə verməyi də unutmur. Bu onun sənətə, ədəbiyyata vətəndaşlıq vurğunluğundan, ədəbiyyatımızın keşiyində müsəlləh əsgər kimi dayandığından, onun gələcəyinə, gənc tədqiqatçılar üçün zəmin yaratmasından irəli gəlir. O, ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin təəssübünü çəkən vicdanlı alimlərimizdəndir. Hüseyn Kürdoğlunun poetik dünyasından bəhs olunan monoqrafiyada da İsa müəllim yenə də vədinə xilaf çıxmır, məsləhət və tövsiyyəsini əsirgəmir. "... Yazıçı və şairlərimizin həyatı və yaradıcılığına həsr edilmiş monoqrafik tədqiqatlar uzun zamanlardan bəridir ki, çox az hallarda meydana çıxır. Belə kitablar az olduğu və ya bəzən heç olmadığı üçün ayrı-ayrı sənətkarların yaradıcılığı əsasında aparılan problem-tədqiqatlar çox hallarda möhkəm təməli olmayan, havadan asılı qalan araşdırmalar təəssüratı doğurur. Ədəbiyyat tarixçiliyi ilə nəzəriyyə biri digərini tamamlayanda daha mükəmməl, uzunömürlü əsərlər meydana çıxa bilər, ədəbiyyatşünaslıq elmimiz bu istiqamətdə düşünüb-daşınmalı, addımlar atmalıdır" - deyir.

Tədqiqatçının iri həcmli, 845 səhifəlik Nuhçıxandan-Naxçıvana ensiklopedik araşdırmaları (B., "Elm və Təhsil", 2015) ictimai-siyasi, ictimai-tarixi cəhətdən Naxçıvanın dünəni və bu günü haqqında qiymətli mənbədir. Dəyərli məxəz kimi ciddi araşdırmaların nəticəsi olan əsərdə Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvanın qədim tarixinə, ədəbi-mədəni inkişaf yoluna, elmi mühitinə, görkəmli yetirmələrinə və müasir dövrdəki yüksəlişinə həsr edilmiş tədqiqatları böyük oxucu auditoriyasına təqdim edilibdir. Tarixilik nöqteyi-nəzərindən elmi mənbələrə, dəqiq faktlara istinad olunan, əsaslandırılaraq yazılmış məqalələr gənc araşdırıcılara yol göstərməkdə qiymətli məxəz rolunu oynayır.

"Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı" 2 cildlik böyük həcmli əsər (Bakı, 2016) İsa Həbibbəylinin təkidli tələbi, təşkilatçılığı ilə elmi ictimaiyyətə ən qiymətli mənbə kimi təqdim edilibdir.

Tanınmış ədəbiyyatşünas alimlər Kamal Talıbzadə və Yaşar Qarayevin seçilmiş əsərlərinin nəşri məhz Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru kimi İsa müəllimin təşəbbüsü ilə işıq üzü görübdür. Bu xeyirxah işlər bir daha onu ədəbiyyatın təəssübünü çəkən bir vətəndaş kimi ictimaiyyətə göstərirsə, digər tərəfdən keçmiş qələm dostlarına qədirşünaslıqla yanaşmasından irəli gəlir.

Akademik İsa Həbibbəyli bundan sonra daha çox - saysız-hesabsız məqalə və kitablar yazacaqdır. Ədəbiyyatımızın klassik və müasir dövründəki müxtəlif problemlərini yaşının püxtələşən, təfəkkürünün büllurlaşan - ömrünün müdriklik vaxtında elmi tədqiqat və bədii yaradıcılıq nümunələri ilə oxucularını daima sevindirəcəkdir. Çünki tarixi təcrübə göstərir ki, tənqid tarixi və tanınmış tənqidçilərin yaradıcılıq təcrübəsi sübut etmişdir ki, həm klassikanı, onun nəzəriyyəsini, həm də müasir ədəbi prosesi və onun problemlərini mükəmməl bilənlər müasir ədəbiyyatın inkişafına kömək etmiş, ona inandırıcı, düzgün yol göstərə bilmişlər.

Elm fədaisinin Müstəqil Azərbaycan ədəbiyyatının nəzəri problemləri haqqında bir çox orijinal fikirləri var ki, ("Kitabi-Dədə Qorqud", "Sara əfsanəsi", M.Şahtaxtlı, Eynəli bəy Sultanov, Mirzə Cəlil, satira, novella və s.) bunların elmi şəkildə işlənib ümumiləşdirilməsi (təbii ki, kitab, namizədlik və doktorluq dissertasiyaları səviyyəsində) müasir ədəbiyyatşünaslığımızın nəzəri səviyyəsinin inkişaf yolunu aydınlaşdırmaq üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onun elmi yaradıcılığı ədəbiyyat tarixinin həm akademik nəşrlərində, həm də ali məktəblərin dərsliklərində və ya digər müxtəlif nəşrlərdə çap olunmasını zəruriləşdirib. Alimin elmi-nəzəri irsi müasir, müstəqil Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin qiymətli nümunələrinə çevrilib.

Baba BABAYEV

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2017.- 6 aprel.- S.6.