Ağaclar yallı oynaya bilərmi?
Ağdamın Zəngişalı kəndində gözü-könlü tox bir qoca yaşayır. Onun - Əliyev Şahlar Böyükkişi oğlunun 85 yaşı var.
Əlindən torpağa düşən hər bir toxum cücərib bəhrə verir, əkdiyi hər ağac sürətlə boy atır. Sözün əsl mənasında bitkilərin dilini bilən qoca onlarla söhbətləşir, qayğılarına qalır, nazlarını çəkir. Övladlarından, doğmalarından da yetişdirdiyi ağaclara qarşı diqqətli olmağı tələb edir.
Hava küləkli, şaxtalı olanda yuxusu ərşə çəkilir. Gecə səhərədək ağacların yanında qalır, onlara ürək-dirək verir, üstünü örtür, tonqallar qalayır. Ağaclar da borclu qalmır, bu cür qayğının əvəzini gətirdikləri meyvələrlə birə-beş ödəyirlər.
Onun bitkilərə belə isti münasibəti, ünsiyyəti barədə eşidəndə doğrusu, çox təəccübləndim. Sozün düzü, heç ağlıma da gəlməzdi ki, ağaclar insanları duyar, onları anlaya bilər.
Amerikalı tədqiqatçı Kliv Baksterin apardığı təcrübələr haqqında oxuyandan sonra məndə şübhə yeri qalmadı. K.Bakster "Detektor lji" aparatı ilə fledendron bitkisinə verdiyi suyun onun yarpaqlarına neçə saniyədən sonra çatdığını bilmək istəyirmiş. Bu məqsədlə o, aparatın elektrodlarını ağacın yarpaqlarına birləşdirir. Təcrübə zamanı K.Bakster başa düşür ki, bitki onun ürəyindən keçənləri duyur. O, bitkinin yarpağını yandırmaq istəyəndə də, tavada yumurta və xərçəng bişirəndə də bitki "həyacan siqnalı" verir.
Vaxtilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Aqrokimya İnstitutunda da buna bənzər eksperimentlər aparılmışdı. Bir ağacı hər gün eyni vaxtda suvarmış, hər dəfə həssas cihazların köməyi ilə ağacın reaksiyasını qeydə almışdılar. Və bir gün ağaca suyun verilməsi gecikdirilmişdi. Bu zaman ağac həmişə sulandığı vaxt reaksiya vermiş, cihazlar bunu qeydə almışdı. Bu qəbildən olan eksperimentlər apararaq alimlər belə qənaətə gəlmişdilər ki, bitkilər şərti refleksə malikdirlər. İ.Pavlov vaxtilə demişdi ki, şərti refleks baş beyinə məxsus hadisədir.
Daha sonralar isə tədqiqatçılar bu qənaətə gəldilər ki, bitkilər də düşünür, həyacanlanır, eşidir və görürlər.
Bir vaxtlar Vasili Şukşinin "Kalina krasnaya" ("Qırmızı başınağacı") bədii filminə baxanlar yəqin ki filmin qəhrəmanı, oğru-residivist Yeqor Prokudinin meşədə ağcaqayın - başınağacı pöhrələri ilə danışıb onları əzizlədiyini yaxşı xatırlayırlar. Həmin filmə baxanda mən bunu Yeqorun oyunbazlığı kimi qəbul etmiş, ağacların nəvazişi duymasını heç ağlıma belə gətirməmişdim. İndi isə...
Ağaclarla insanların
dostluğu, hətta ağacların insanları sevməsi
haqqında çox eşitmişəm. Sözün düzü, bütün
bunlar haqqında eşitdiklərimi daim rəvayət , əfsanə kimi qəbul
edirdim.
Eşitmişdim ki, tənha
bir qoca uzun illər bir çinar ağacı ilə dostluq
edirmiş, hətta onunla dərdləşib söhbətləşirmiş. Günlərin
bir günü qoca dünyasını dəyişir. Bu
ayrılığa dözməyən çinar ağacı
günbəgün saralıb solmağa başlayır və nəhayət
qupquru quruyur .
Başqa bir "rəvayət"də
deyilir ki, bir laboratoriyada sarışın saçlı
gözəl bir qız hər dəfə otağa girəndə
bir küncə qoyulmuş həmişəyaşıl otaq
bitkisinin yarpaqları tərpənirmiş. Bunu hiss edən əməkdaşlar
ağacı çox həssas cihazlarla əlaqələndirirlər. Və! Araşdırmalar,
müşahidələr göstərib ki, həqiqətən sarışın
saçlı qız hər dəfə otağa girəndə
ağac sanki "sevinir". Ona birləşdirilmiş
cihazlar isə bunu qeydə alırlar.
Çoxumuz şahidi
olmuşuq ki, bir otaq bitkisi birinin evində inkişaf edib
böyüyür, bir başqasının evində nə qədər
qulluq etsələr də saralıb solur, böyümür. Bitkilər
xoşlamadıqları insanlarla bir yerdə yaşaya bilmirlər.
Bədxasiyyət insanlar onlara yaxınlaşan
kimi tanıyır və həyacan keçirməyə
başlayırlar.
1999-cu ildə Lyuter Ber Bek adlı kaliforniyalı bioloq
"Bitkilər bizi eşidir" adlı bir kitab
yazmış, həmin kitabda tikansız kaktus yetişdirməsindən
bəhs etmişdir. O, kaktusu dilə tutmasından söhbət
açaraq bildirir
ki, "Mən dəfələrlə ondan xahiş etdim ki,
tikan bitirməsin. Bitkilər tikanı ona görə bitirirlər ki,
özlərini qorusunlar. Mən dönə-dönə
təkrar edirdim ki, səni mən qoruyacağam. Sənə tikan lazım deyil".
Bir başqası yazır ki. Pretorii milli parkında Kudu
antilopları sürətlə qırılmağa
başlamış, bunun səbəbini axtaran Van Xoven adlı
bir zooloq bu qənaətə gəlmişdir ki, onları akasiyalar zəhərləmişdir.
Axı, akasiyanın yarpaqları zəhərli
deyil! Bəs, necə olmuşdu ki, antiloplar zəhərlənmişdilər?
Van Xover uzun araşdırmalardan sonra bu qənaətə
gəlmişdi ki. akasiya
ağacları antilopları cəzalandırmışlar. Məlum
olmuşdu ki, antiloplar akasiyaların yarpağını yeyərkən
şitini-şorunu çıxarıb, budaqları
qırmağa başlayanda və həddən artıq
çox yarpaq qoparanda akasiyalar dözmür və
yarpaqlarına acı, zəhərli maddələr
buraxırlar. Özü də bununla kifayətlənməyib
xüsusi qoxularla ətrafdakı ağaclara da meşədə
acgöz heyvanın olması barədə məlumat verirlər.
Ağaclar, bitkilər bir çox
hallarda belə məlumatları birgə yaşamağa
uyğunlaşdıqları "qoruyucuları"na göndərib
onları köməyə çağırırlar. Məsələn, pomidorda, xiyarda,
qarğıdalıda və digər bitkilərdə belə
xüsusiyyətlər var.
Hətta
kələmin də
yarpağını qoparanda özündən
metil-jasmonat adlı maddə buraxır və ətrafdakı kələmlər
bu qoxunu duyan kimi "düşmən"i
qarşılamağa hazırlaşır, yarpaqlarına acı maddələr toplayırlar.
Özlərini qorumaq
üçün yarpaqlarını elektrikləndirən,
onları yemək istəyən canlıları tələyə
salan bitkilər də var.
Məlumdur ki, bitkilər
canlılardan daha uzun təkamül yolu keçmiş, daha uzun
müddət təbii seçməyə məruz
qalmışlar.
Bitkilər təkamül prosesində
elə keyfiyyətlər qazanmışlar ki, onlar canlılarda
yoxdur. Məsələn, onlardakı regenerasiya prosesi lap
möcüzədir. Ağacların başını kəsəndən
bir müddət sonra onların yenidən zoğlaması,
bitkilərin qışda yarpaqlarını tokərək
soyuğa,
şaxtaya dözməsi mükəmməllikdən
xəbər verir.
Dünyada görməyən,
eşitməyən canlı az deyil. Amma qoxunu duymayan canlıya rast gəlmək
mümkünsüzdür. Kim bilir, bəlkə
də qədimlərdə qoxu canlılar arasında yeganə
ünsiyyət vasitəsi olmuşdur.
Ağaclar güclü
yaddaşa malikdir. Hələ orta məktəb
kitablarında oxumuşduq ki, ağacların köməyi ilə
hansı ilin quraqlıq, hansı ilin yağıntılı
olmasını bilmək olar. Sonralar müharibələrin
də ağaclarda müəyyən iz qoyduğu məlum oldu.
Bitkilərin musiqini duyması isə çoxdan sübut olunmuşdur. Sonralar isə elmə məlum olmuşdu ki, hər bitkinin sevdiyi musiqi vardır. Hərəsinin sümüyünə bir hava düşür. Biri ritmik musiqini, digəri Motsartı, bir başqası Bethovenin əsərlərini xoşlayır. Deməli, bitkilərin qulaqları olmasa da onlar eşidirlər.
Bitkilərin dilini mükəmməl öyrənə bilsək, onlar bizə çox önəmli məlumatlar, informasiyalar verə bilərlər. Kim bilir, onların yaddaşında nə qədər açılmamış sirlər uyuyur...
Bitkilərsiz bu dünyada yaşamaq mümkünsüzdür. Onlar bizim atmosferə buraxdığımız karbon qazını alıb əvəzində bizə oksigen verirlər. Oksigen isə ana südündən də önəmlidir. Çünki korpə ana südü olmadan yaşaya bilər, amma oksigensiz yox!
Bitkilərin ruhu sayılan və günəşin, havanın, suyun, torpağın enerjisi ilə bəslənmiş efir yağları bizim ruhumuza qida verir, auramızı tamlayır.
Bitkilərin meyvəsini, toxumlarını yeyirik, onların bir çoxunun çiçək və yarpaqları, qabığı, kökü və gövdəsi min bir dərdin dərmanıdır. Bir sözlə, bitkisiz həyat yoxdur!
Bütün bunları bilərək
bu qənaətə gəlmək olar ki, bitkilərə əvvəlki
münasibət dəyişməlidir, ilk növbədə
aqro-texniki qulluq, bitkilərin becərilmə texnologiyası
yeni elmi biliklərin əsasında formalaşmalıdır.
Arif
QULİYEV
Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin üzvü,
Akademik Yusif Məmmədəliyev
adına mükafatın laureatı
525-ci qəzet.-
2017.- 6 aprel.- S.8.