İrəli gedərkən arxaya baxmağı da unutma...

Türk dünyasına mənsub olaraq, kiçik yaşlarımdan kitaba böyük maraq göstərdiyim üçün, kitab mağazalarında türk dillərindən tərcümə olunmuş hər hansı bir kitab görünən kimi, təbii ki, onu nə qədər mümkünsə tez əldə etməyə tələsirdim.

Mənim kitaba olan bu hədsiz sevgim barədə sinif yoldaşlarım da xəbərdar idilər və onlar mənə doğum günüm münasibətilə həmişə kitab hədiyyə edərdilər. İndi - məktəb illərindən çox-çox zaman keçdikdən sonra, sinif yoldaşlarımın imzaları ilə qeyd olunmuş həmin kitabları vərəqləmək mənə böyük məmnunluq bəxş edir. Bu zaman həm sənə həmin kitabları bağışlamış insanları xatırlayır, həm də müxtəlif illərdə xüsusi maraq göstərdiyin məşğuliyyəti - öz sevimli hobbini xronoloji ardıcıllıqla yada sala bilirsən.

Bax, elə götürək məktəb rəfiqəm İrena Sabulite tərəfindən mənə 1952-ci ildə hədiyyə edilmiş “Azərbaycan hekayələri” toplusunu. Bu kitab elə həmin ildə Vilnüsdə litvaca buraxılıb. Və mən ilk dəfə Cəlil Məmmədquluzadənin “Quzu” və “Qurbanəli bəy” hekayələrini bu kitabda oxumuşam. Onda ibtidai məktəb şagirdi idim. Bu topludan sonra qalaq-qalaq kitabları oxuduğuma baxmayaraq, düşünürəm ki, daha sonralar mənə türk xalqları ədəbiyyatından tərcümələr etməyə yəqin ki, bu kitab rəvac verib. Tale elə gətirdi ki, Litva dilinə tərcümə etdiyim ilk kitab da məhz azərbaycanlı yazıçının - Mehdi Hüseynin “Düşmənçilik” povesti oldu. Azərbaycan ədəbiyyatına olan marağım sonralar da azalmadı və sevinirəm ki, bu gün litvalıların kitab rəfində M.Hüseynin kitabı ilə yanaşı, Səməd Vurğun, İlyas Əfəndiyev, Yusif Səmədoğlu, Rüstəm İbrahimbəyov, Anar və Elçin Hüseynbəylinin əsərləri də düzlənib. Tərcümə etdiyim bu müəlliflər müasir dövrə aid yazıçılardır. Lakin onların hamısının bədii söz sənəti milli ədəbiyyat tarixinin ən müxtəlif qatlarından qaynaqlanır. O tarixin pillələrində özünəlayiq yüksək yer tutmuş ən parlaq ədəbi simalardan biri isə Cəlil Məmmədquluzadədir.

Cəlil Məmmədquluzadə və onun Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına göstərdiyi möhtəşəm təsir haqqında danışarkən, tanınmış fransız intellektualları - tədqiqatçı-kulturoloq, ədəbiyyatşünas alim Antuan Kompanyon (1950) və ünlü yazıçı Jan-Pol Sartrın (1905-1980) fikirlərinə istinadən demək istərdim ki, modernist yaradıcı şəxs gözü bağlı halda qabağa cuman yox, irəli hərəkət edərkən həm də daima arxaya baxmağı unutmayan kəsdir.

Yuxarıda adlarını çəkdiyim yazıçılar modern Azərbaycan ədəbiyyatının elə təmsilçiləridir ki, irəli addımlayanda geriyə baxmaqdan da çəkinmirlər, bir az obrazlı desək, avtomobili qabağa sürərkən onun arxa görüntü güzgüsünə baxmağı unutmurlar. Bunu deməklə mən yalnız onu vurğulamaq istəyirəm ki, onlar öz yaradıcılığının qaynaqlarını tanıyıb-bilən və dəyərləndirən sənətkardırlar. Odur ki, biz onların yaradıcılığı haqqında danışarkən, bu sənətkarların hansı ədəbi mühitdə yetişdiklərini də həmişə nəzərə almalıyıq. Qədim Azərbaycan ədəbiyyatında əsrlər boyu poetik janrın üstünlük təşkil etdiyini nəzərə alsaq, Cəlil Məmmədquluzadəni bu və ya digər anlamda haqlı olaraq müasir Azərbaycan nəsrinin banilərindən biri saymaq olar. O, ədəbi məkanın dərin qatlarına işləmiş elə şaxəli bir kökdür ki, üstündə həmişə çoxlu sayda qollu-budaqlı ağaclar boy atır, yeni-yeni pöhrələr göyərir.

Mən Antuan Kompanyonun adını yuxarıda təsadüfən çəkmədim. Belə ki, onu mütaliə edərkən gözümə dəymişdi ki, bu fransız tədqiqatçısının irəli hərəkət etmək üsulu ilə bağlı yazdığı həmin fəlsəfi fikir, ondan çox-çox əvvəl, həm də daha obrazlı şəkildə, Azərbaycan və digər Şərq xalqları şifahi xalq ədəbiyyatının məşhur personajı -gözəl yumoristik və satirik miniatürlərin, duzlu-məzəli lətifələr və geniş yayılmış nağılların baş qəhrəmanı olaraq tanınmış Molla Nəsrəddin tərəfindən deyilmişdir.

Nəsrəddin obrazının ayrılmaz rəmzlərindən biri onun eşşəyidir ki, ya Nəsrəddin haqqındakı hekayətlərin baş surəti, ya da onun yol yoldaşı olaraq təsvir edilir. Və Nəsrəddin eşşəyinin üstündə adətən tərsinə oturmuş halda gedir. Onun bu cür yol getməsi çoxlu sayda heykəllərdə də təcəssüm olunubdur ki, bu, çoxlarını təəccübləndirir və hətta bəzən çaşqın salır. Amma yaxşıca götür-qoy etdikdən sonra, belə bir qənaətə gəlirsən ki, bu, məhz müasir fransız kulturoloqlarının yazdıqları irəliyə hərəkət- tərəqqi formulunu simvolizə edir. Molla Nəsrəddin keçmişi itirməmək və ya unutmamaq, həm də keçmişin məkanında vacib həyatverici məxəzləri aşkarlayıb bəhrələnmək üçün eşşəyini tərsinə minib qabağa sürür. Onun varlığa məhz belə baxışı və yanaşması, bu məşhur xalq sevimlisinin müdriklik dünyasının əsasını təşkil edir.

Göstərilənlərlə bağlı qeyd etmək istərdim ki, mən Molla Nəsrəddini xatırlayarkən, Mirzə Cəlilin Azərbaycan mədəniyyəti tarixində oynadığı böyük rol haqqında da danışmağa sadəcə borcluyam. Axı, məhz o, 1906-cı ildə Tiflisdə eyni adlı nəşri - “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalını buraxmağa başlamış və bu məşhur dərgini müəyyən fasilələrlə 1931-ci ilə qədər yaşadıb çap etdirmişdir. Molla Nəsrəddində olduğu kimi, Mirzə Cəlilin də əsas silahı söz idi. Nəsrəddin söz sayəsində hər bir situasiyadan - ən çətin vəziyyətlərdən belə qalib çıxır. O, sözdən həmişə virtuozcasına istifadə edir - bəzən yüngülvari lağa qoymaqla, bəzən də xəncər tək saplamaqla.

Nəsrəddinin əsas tənqid hədəfi - insan cəhaləti və onun dünyagörüşündəki məhdudluqdur. Mirzə Cəlil də məhz bu mənfi keyfiyyətləri həm jurnalında, həm də hekayələrində rişxənd atəşinə tutmuşdur. O, həm də güldürür və güldürə-güldürə düşünməyə məcbur edir. Və sevindirici haldır ki, 2016-cı ildə İrena Aleksayte və Mahir Həmzəyevin Mirzə Cəlil yaradıcılığından ustalıqla etdikləri tərcümələr sayəsində, indi biz onun hekayələrini Litva dilində də oxumaqdan həzz alırıq.

Bir il yarım öncə İran əsilli Amerika yazarı və rəssamı, Kolumbiya universitetinin məzunu Payam Şərifi, Vilnüsdə fəaliyyət göstərən Müasir İncəsənət Mərkəzində, əvvəlcə Tiflisdə, sonralar Təbrizdə və Bakıda nəşr olunmuş “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalı barədə mühazirələr oxudu. O, bu zaman qeyd etdi ki, XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlıların bir qismi yazıb-oxumağı bilmədiklərinə görə, jurnalın naşiri həyat gerçəkliklərinə olan əsas baxışlarını rəsmlərlə - özü də müxtəlif mövzulu karikaturaların köməyi ilə ifadə etmişdir. Həm də ki, jurnalın nəşr olunduğu müddət ərzində Azərbaycanda əlifba bir neçə dəfə dəyişmişdi. Bununla bağlı,ərəb, latın və yaxud kiril hərfləri əsasında yaradılmış əlifbanı yazıb-oxuya bilən adamlar, bir zaman sonra yenidən savadsız vəziyyətə düşürdülər. Odur ki, əsas informasiyanı oxuculara müxtəlif rəsmlər və karikatura təsvirləri vasitəsi ilə ötürməklə naşir çox uğurlu bir ifadə üsulunu seçmişdi. Və tədqirə layiq haldır ki, Cəlil Məmmədquluzadənin litvaca buraxılmış kitabına illüstrasiyalar olaraq sözügedən jurnaldan götürülmüş rəsmlər də daxil edilmişdir.

Jurnalın məzmununu tədqiq edərkən və ya sadəcə olaraq karikaturalara baxarkən, Mirzə Cəlilin ümumi məlumatlılığı, dünya hadisələrinin hansı kontekstdə baş tutduğu barədə bilgili olması, mənfi mahiyyətli hədəfləri iti satirik oxlarla amansız şəkildə oxladığına baxmayaraq, tənqid etdiyi bir sıra obyektlərə hüsn-rəğbətlə yanaşması adamı heyrətə gətirir.

Onun hekayələrinin və jurnalda yer almış karikaturaların bir sıra qəhrəmanları öz istək və iradələrinin əksinə olaraq “qaynayan siyasət qazanında” peyda olublar. Yazıçının əsərlərinin kiçik və ya böyük qəhrəmanlarının o “qazanda” nə cür “qaynadıqlarını” və bu zaman özlərini necə hiss etdiklərini Mirzə Cəlil sanki böyük siyasətə baş vurmadan öz yaradıcılığında çox nadir bir ustalıqla təsvir etməyə nail olmuşdur. Ona görə də o “qazanda”, təfavütü yoxdur - eyni, oxşar və yaxud tamamilə fərqli bir siyasətin “qaynamasından” asılı olmayaraq, həmin qəhrəmanlar bizim üçün də maraq kəsb edirlər. Əgər yürüdülən siyasət amansız olubdursa, onda onun ağrısı-acısı hər bir insana hansı coğrafi məkanda yaşamasından asılı olmayaraq, eyni dərəcədə şiddətlə toxunur (misallardan biri olaraq “Bəlkə də qaytardılar...” adlı hekayəni göstərmək olar). Çünki insani keyfiyyətlər - həm zəiflik, həm də nəciblik - hər yerdə və hər zaman bir-birinə bənzəyirlər.

Bu yerdə qeyd edək ki, XX əsrin əvvəllərində yaşamış qəhrəmanlar nəsli sonralar da dəfələrlə “qaynayan siyasət qazanına” düşmüşlər, fərqli ideoloji platformaların kəsişdiyi məkanda yaşamağa məcbur olaraq öz həyat problemlərini həll etməyə düçar olmuşlar. Odur ki, həm də bu baxımdan Mirzə Cəlil yaradıcılığı hələ də öz aktuallığını itirməyibdir. Ələlxüsus da Molla Nəsrəddin hikmətinin o düsturu ki, irəliləmə ilə bağlıdır: - geriyə rasional baxış irəliyə düzgün hərəkət etməyə təminat verir...

P.S: Məqalə C.Məmmədquluzadənin litvaca nəşr olunmuş “Nigarançılıq” (“Nerimas”) adlı hekayələr kitabının 2017-ci ilin martın 10-da Vilnüs Universitetində keçirilmiş təqdimat tədbirində Litva karay türklərinin tanınmış xadimi Halina Kobetskayte etdiyi məruzə əsasında hazırlanıb.

Halina KOBETSKAYTE

Humanitar elmlər doktoru, Litva Respublikasının Azərbaycandakı və Türkiyədəki sabiq səfiri, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Fəxri üzvü

Litvacadan Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri Mahir Həmzəyev tərcümə edib.

Vilnüs-Bakı, mart-aprel 2017-ci il.

525-ci qəzet.- 2017.- 29 aprel.- S.18.