Ön söz - Xalq yazıçısı Anarın “Seçilmiş əsərləri”nin X cildinə

PƏRVİN

Bugünlərdə Xalq yazıçısı Anarın “Seçilmiş əsərləri”nin X cildi işıq üzü görüb. Kitaba yazıçının son illərdə qələmə aldığı müxtəlif janrlı əsərləri daxil edilib.

Cildin redaktoru və ön sözün müəllifi Pərvindir.

Önsözü oxucularımıza təqdim edirik.

Anarın “Seçilmiş əsərləri”nin X cildi mövzu və janr rəngarəngliyi baxımından digərlərindən fərqlənir. Yazıçının son illərdə yazdığı müxtəlif janrlarda əsərləri - şeirləri, esseləri, ssenariləri, povest və hekayələri özündə birləşdirən bu kitabı müxtəlif yönlərdən təhlil etmək olar. Bütün yaradıcılığı boyu Zamanı əsas “qəhrəmanına” çevirən yazıçının “indiki zaman”a baxışları, yanaşması bu əsərlərdə əksini tapıb. Bu mənada kitaba daxil olan əsərləri təkcə Anar yaradıcılığının davamı yox, həm də zamanın axarı kimi qəbul etmək, qavramaq olar.

Yazıçının Sovet dövrü yaradıcılığında əsas diqqət insanın üzərində idi, daha doğrusu, Anarın gələcəyin adamı olan, zamanı qabaqlayan qəhrəmanları bu gün, indi, burada, dəqiq söyləsəm totalitar ölkədə, çərçivələrin və buxovların içərisində yaşamağın əzabını çəkirdilər. Əslində, ilk baxışda fərqli taleləri yaşayan qəhrəmanların ümumi problemi - azad olmayan cəmiyyət, mühit idi. Təhminə də, Nemət də, Zaur da, Kəbirlinski də, Fuad Salahlı da, Əsmər də, Oqtay da və onlar kimi neçə-neçə başqa insan da mühitin, zəmanənin “qurbanları” idilər. Bu mənada Anarı zamanla yanaşı addımlayan və zamanı qabaqlayan, onun tələblərini hansısa önduyumla görüb duyan yazıçı hesab etmək olar. Adını sadaladığım qəhrəmanların nəsrə, ədəbiyyata gətirilməsi, bir insanın dərdinin, probleminin önə çəkilməsi zamanın tələbi idi. Oxucu hansısa fövqəladə hadisələri yox, dəhşətli olayları yox, böyük hərflərlə yazılan qəhrəmanı yox, özünü, öz problemini axtarırdı ədəbiyyatda. Və belə bir zamanda altmışıncılar nəslinin, həmçinin həmin nəslin nümayəndələrindən biri olan Anarın bu mövzulara müraciəti, adi adamı ədəbiyyata gətirməsi yerinə düşürdü. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra artıq dəyişilmiş mühitin, qarşıya çıxan yeni problemlərin ifadəsi yerinə düşdüyü kimi... Qarabağ probleminin fərqli şəkildə təsviri yerinə düşdüyü kimi... Bir sözlə, Anar ziyalı mövqeyini nasir qələmi ilə ifadə etməyi bacaran yazıçıdır. Azərbaycan təkcə reallıqda, tarixdə yox, həm də onun əsərlərində müstəqil oldu, deyə bilərik. Və nə yazıq ki, müstəqilliklə bərabər yeni bəlalar, dərdlər də gəldi; həm Azərbaycanın başına, həm də Anarın nəsrinə...

lll

Müəllifin “Seçilmiş əsərləri”nin X cildinə daxil edilmiş nəsr nümunələri, xüsusən də “Göz muncuğu” romanı yazıçının proza yaradıcılığının maraqlı və əslində, bəlkə də gözlənilən bir məqama yetişdiyini göstərir. Ümumiyyətlə, ən adi insanların da taleyinə bəşəri dəyərlər kontekstindən, geniş baxış bucağından yanaşan müəllif bu romanı ilə oxucusunu sadəcə insan, cəmiyyət, mühit yox dünya, kainat haqqında düşünməyə sövq edir.

Bu yerdə bir haşiyəyə çıxıb qeyd etməliyəm ki, roman ilk dəfə “Azərbaycan” dərgisində işıq üzü görəndə bu əsər haqqında elə həmin nömrədə geniş məqaləm çap olunub. Daha sonra həmin yazım əsər kitab halında çap olunanda ön söz kimi yayımlanıb. Ona görə indi “Göz muncuğu”nu geniş təhlil etmək niyyətim yoxdur. Lakin onu da etiraf etməliyəm ki, romanı yenidən oxuyanda və artıq söylədiyim kimi, yazıçının proza yaradıcılığının davamı kimi təhlil etməyə çalışanda tamam yeni məsələlər ortaya çıxdı. Az qala bütün əsərlərində, təkcə nəsrində yox, publisistikasında, esseistikasında, ssenarilərində xarakter ustası kimi görünən müəllif bu əsərində öz qəhrəmanına fərqli yöndən yanaşa, onu xarakter kimi deyil, sadəcə ideya daşıyıcısı kimi yarada bilib. Bu mənada “Göz muncuğu” Anarın müstəqillik dövrü yaradıcılığına daxil olan üç böyük əsərinin (trilogiyanın!) üçüncüsüdür: “Otel otağı”, “Ağ qoç, qara qoç” və “Göz muncuğu”. Bu üç əsəri bir qovluqda götürsək, əsas məqam məhz, hər üçünün müstəqillik dövründə yaranmasıdır. Çünki artıq vurğuladığım kimi bu dövrdə yaranan problemlər, xalqımızın başına gətirilən müsibətlər, müharibə, torpaq itkisi, xarici qüvvələrin təzyiqi, düşmənlərin müxtəlif yollarla “hücumları” yazıçını rahat buraxmayıb, bu əsərləri yazmağa vadar edib. Lakin maraqlıdır ki, yazıçının zahirən eyni görünən problemə yanaşması artan xətlə inkişaf edib, dəyişib. “Otel otağı”nda o, problemin içərisindəki insan, “Ağ qoç, qara qoç”da yenə eyni dərdi yaşayan, təhlükəylə qarşı-qarşıya olan bütöv millət, “Göz muncuğu”nda isə əbədi Şərlə üz-üzə duran dünya ön plana çəkilib.

“Otel otağı”nda insan taleyi qələmə alındığı üçün burda xarakter - insan xarakteri vacibdir və belə bir xarakter Kərim Əsgəroğludur, onunla bağlı başqa qəhrəmanlar - Sədyar da, Çopur Cabbar da, Bəhicə xanım da xarakterlərdir. “Ağ qoç, qara qoç”da isə əsas məsələ millətin taleyidir, burada xarakterlər ancaq punktirlə qeyd olunub. Bu əsərdə tutalım, Aypəri, Beyrək və Burla fərqli xarakterli insanlardır, amma bundan daha vacib onların düşdüyü mühit, şərait və qarşılarına çıxan şərtlərdir.

Və nəhayət “Göz muncuğu”nda əbədi Şər və Xeyir mövzusu şərti olaraq Əhliman adlı bir şəxsin varlığında cəmləşib. Əhliman artıq xarakter olmaqdan çıxıb, o, ideyadır, daha doğrusu, ideyanın konkret insan simasında ifadəsidir. Yəni əslində, problemin kökünü, dərdlərin səbəbini insanda axtaran yazıçı daha fəlsəfi, daha dərin “izahlar” ortaya qoyur. Səbəb Xeyir və Şər qarşıdurmasıdır ki, o da əbədidir. Və görünür, bütün yaradıcılığı boyu dünyanın, cəmiyyətin, mühitin, problemlərin içərisindəki insanı (bir insanı!) təsvir edən yazıçı bu əsərində “hadisələri” tərsinə çevirirsə, məsələni digər “başlanğıcdan” (yaxud “sondan”!) çözürsə, bu da təsadüfi deyil. Bu, artıq həm zamanın, həm çağdaş sənətin, həm də Anar yaradıcılığının tələbidir.

lll

Anar qələmindən çıxan orijinal “janr”lardan biri də “Gecə düşüncələri”dir. Uzun illərdir yazıçı bu başlıq altında silsilə esselərini, qeydlərini oxucularına təqdim edir. Bu yazılarda bəlkə nə zamansa yazılacaq əsərlərin eskizlərini də görmək olar, çağdaş durumla, gündəmlə bağlı fikirləri də. Eyni zamanda, bu, bir növ yazıçının böyük əsərlərə sığışdıra biləcəyi ideyaların qısa, lakonik ifadəsidir. X cildə daxil edilmiş əsərlər arasında “Gecə düşüncələri” oxucu üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Çünki bu qısa-uzun qeydlərdə çağdaş zamanla bağlı açıq, aydın fikirlərlə, şərhlərlə bərabər həm də yazıçının digər əsərlərini (həmçinin, bu cildə daxil olan) açmaq, anlamaq üçün ipucları var. Amma daha çox müəllifin ağrıları, gözləntiləri, ümidləri var:

“Arzuladığım Gələcəyə inamım onunla bağlıdır ki, vaxtiylə yazdığım, diqqət mərkəzinə çəkdiyim bir çox şeylər artıq elə bizim zamanda gerçəkliyə çevrilib”.

Müəllifin təvazökarlıqla etdiyi bu kiçik etirafı oxuyanda “vaxtilə yazdığı” (indi də davam etdirdiyi), “diqqət mərkəzinə çəkdiyi” məsələlər, millətimizin özünü dərki üçün gördüyü böyük işlər yada düşür. Və bir anlıq düşünürəm ki, bəlkə də Anar ustadı bildiyi Mirzə Cəlildən, Üzeyir bəydən, Mirzə Fətəlidən və xalqı yolunda yüz əziyyətlərlə çalışan, mübarizə aparan neçə-neçə mütəfəkkirdən, ziyalıdan daha şanslıdır. Çünki doğrudan da özünün söylədiyi kimi, uğrunda vuruşduğu çox şeylər “elə bizim zamanda gerçəkliyə çevrilib”.

Anar əsasını qoyduğu və baş redaktoru olduğu “Qobustan” incəsənət toplusunda çalışdığı 19 il ərzində Qüzey və Güney Azərbaycanın vahid mənəvi irsindən, türk dünyasının dəyərlərindən, dünyanın mədəni sərvətlərindən yazılar verməklə Dünyanı Azərbaycana gətirməyə, Azərbaycanın özünü özünə tanıtmağa çalışırdı. O vaxtlar “Qobustan” daha çox haqsız tənqidlərlə, iradlarla rastlaşırdısa da, çox illər sonra onun əsl qiymətini ulu öndər Heydər Əliyev verdi:

“O vaxtlar “Qobustan” jurnalı həyatımızda çox böyük rol oynayırdı. Bizim bu milli dirçəliş, milli oyanış, milli özünütanıma prosesində “Qobustan”ın rolu çox böyük olubdur. Bunu o vaxtlar bəziləri bəlkə də dərk etmirdilər. Bəlkə indi də bəziləri o qədər də dərk etmirlər. Amma mən bunların hamısını daima izləyirdim və hər bir belə tədbirin həyata keçirilməsi üçün lazımi şərait yaradırdım”.

Çox illər sonra müstəqillik dövründə latın əlifbasına keçdikdən sonra təxminən, on il bu qrafikayla bədii ədəbiyyat nəşr olunmadı. Anar dəfələrlə bu məsələni Milli Məclisdə qaldırdı, son dəfə isə cənab İlham Əliyevlə onun ilk dəfə iştirak etdiyi Prezident seçkisi ərəfəsindəki görüşündə diqqətə çatdırdı. Prezident seçiləndən sonra cənab İlham Əliyev bu barədə sərəncam imzaladı və bu təşəbbüsün yazıçı Anar tərəfindən irəli sürüldüyünü dəfələrlə qeyd etdi.

Anar Milli Məclisin deputatı və Mədəniyyət komissiyasının sədri olduğu müddətdə on beşə qədər vacib qanun, o cümlədən, Azərbaycan dili haqqında qanun hazırlandı və qəbul edildi. Akademik Nizami Cəfərov məqalələrindən birində yazır: “Anar məni yanına çağırdı və təklif etdi ki, Azərbaycan dilinin qorunması haqqında qanun layihəsi hazırlayaq, işçi qrupunun başçısı da sən ol... İşçi qrupunun rəhbəri olaraq başladığım bu işi millət vəkili olaraq başa çatdırmağı da Anar müəllim ...mənə həvalə etdi”. Nizami Cəfərov bu qanunun necə çətinliklə keçdiyini, xeyli əleyhdarları olduğunu da xatırlayaraq yazır: “Mübarizə bu gün də var, yarın da, mən də onun ən ön sıralarında” devizini rəhbər tutan Anar müəllim Prezidentlə danışdı. Layihəni bir az da təkmilləşdirib Prezident Aparatına göndərdik”. Və dil haqqında qanun axır ki, qəbul olunur: “Keçirdiyi gərginlikdən sonra Anarın çöhrəsində əmələ gəlmiş təbəssümü görmək çox xoş idi”.

Nizami Cəfərovun bu fikirlərini oxuduqca Sovet dönəmində görülən işlərin arxasındakı daha böyük əziyyəti təsəvvürə gətirmək olar. O dövrdə Anar ictimai fikri Qobustan qaya rəsmlərinə, İçərişəhərə, Dədə Qorquda, Oğuz şeirinə və ümumən xalqımızın əcdadı kimi Oğuzlara, Xalçaya, Muğama cəlb etməyə çalışırdı. Çünki Qobustan da, “Kitabi-Dədə Qorqud” da yalnız məhdud bir dairədə - mütəxəsislər arasında tanınırdı, geniş xalqın malı deyildi. Öz özlüyündə tariximizin sərvəti olan İçəri şəhərin sökülməsinə cəmiyyət biganə yanaşırdı. Tarix kitablarında Oğuzlar basqınçılar, işğalçılar kimi, bir söz, xalqımızın düşmənləri kimi təqdim olunurdular. Böyük ədəbiyyat, sənət abidəmizin kino vasitəsiylə daha geniş miqyasda tanınması üçün yazıçı “Dədə Qorqud” filminin ssenarisini yazdı (rejissoru Tofiq Tağızadə) və əsər povest şəklində də Moskvada, Türkiyədə, İranda nəşr olundu. Lakin müəyyən tarixi və sənət həqiqətlərinin deyilməsi, yazılması üçün zamana ehtiyac vardı. Məsələn, Türk, Azərbaycan, Türkmən poeziyasını ümumi Oğuz şeiri məcrasında toplamaq, həm də onun tarixini 1500 il öncədən - Orxon yazılarından başlamaq (sonralar tərtib etdiyi “Min beş yüz ilin oğuz şeiri” antologiyasında olduğu kimi) Sovet dönəmində pantürkizm kimi damğalanardı.

Anarın əsl sənətin təbliğatı yolunda gördüyü işlər təkcə ədəbiyyatla məhdudlaşmır. Musiqi, rəssamlıq, xalçaçılıq, miniatür və digər sahələri də əhatə edir. İlk dəfə o, Sovet ideoloji tələblərindən asılı olaraq operamızın inkişaf yolunu “Leyli və Məcnun”dan (yəni daha ibtidai mərhələdən) “Koroğlu”ya qədər (yəni daha yüksək mərhələ kimi) müəyyənləşdirən dahi Üzeyir bəylə razılaşmayaraq muğam operalarının musiqinin daha bəsit janrı kimi deyil, tamamilə müstəqil, unikal, analoqu olmayan forması kimi əsaslandırmağa çalışdı. Bakıda beynəlxalq xalı simpoziumu keçirilərkən “Xalçanın hikməti” essesi sənətimizin bu incisinin daha geniş şəkildə tanınmasında müəyyən rol oynadı.

Bütün bu sadaladığım və qeyd etmədiyim faktlar Anarın sənətə, sənətkara münasibətini, milli-mənəvi sərvətlərimizə qədrşünaslığını göstərən mühüm məqamlardır. Ssenariləri əsasında rejissor kimi özünün çəkdiyi “Üzeyir ömrü” və “Qəm pəncərəsi” filmləri iki dahi sənətkarımızla - Ü.Hacıbəyovla və M.C.Məmmədquluzadəylə bağlıdır. Onu da vurğulamaq vacibdir ki, Anar Azərbaycanda Mirzə Cəlilə, Türkiyədə Nazım Hikmətə (“Kərəm kimi” romanı ilə) tamamilə başqa, yeni bucaqdan yanaşdı və bu, onlara ənənəvi münasibətin dəyişməsinə müəyyən təsir göstərdi.

Sənətkarlar haqqında filmlər silsiləsini rejissor Ramiz Həsənoğluyla bərabər davam etdirdi; “Sübhün səfiri” filmində Mirzə Fətəlinin, “Cavid ömrü” filmində Hüseyn Cavidin surətlərini Rasim Balayevin ifasında ekrana gətirdi. Nəhayət ədəbiyyatımızı, sənətimizi, tariximizi ölkəmizdən kənarlarda da tanıtmaq məqsədiylə rus dilində nəşr etdirdiyi üç cildlik “Literatura. İskusstvo. Kultura Azerbaydjana” kitabı xüsusi qeyd edilməlidir.

Oxucuya tanış olan, sadəcə tezislər şəklində sadaladığım bu faktların, işlərin arxasında böyük bir ideya durur: millət kimi qürur duyduğumuz mənəvi sərvətimizi unutmamaq, yaşatmaq və Gələcəyə aparmaq. Elə bu cildə də daxil olan Mirzə Fətəli Axundzadənin həyatını əks etdirən “Sübhün səfiri”, Rəsul Rza haqqında televiziya filminin ssenarisi olan “Çinar ömrü”, rus yazıçısı Buninin Fransada yaşayan azərbaycanlı yazıçı xanım Baninlə, münasibətlərindən bəhs edən “Parisdə höcət” əsərlərini də həmin ideyanın davamı hesab edə bilərik. Və əslində düşündürücü olan odu ki, müəllif sadəcə bu tarixi şəxsiyyətlərin həyatını, yaradıcılığını oxucularına, ekran vasitəsiylə tamaşaçıya çatdırmağa çalışmır, həm də bu insanlara qoşulub onu narahat edən müəyyən sualların cavabını axtarır:

“Axundov:

- San Sanıç, ne obijaytesğ na menə, no xoçu zadatğ vam ehe odin trudnıy vopros. Vot, vı vse za svobodu svoeqo naroda, nu, a kak nasçet svobodı druqix narodov? Vedğ i qorüı toje srajaötsə za svobodu. Za svobodu svoeqo naroda.

Bestujev:

- Gto soverşenno raznıe vehi, Fatali, naşa üelğ priobhitğ Kavkaz k zakonam üivilizovannoqo mira”.

“Sübhün səfiri” filminin ssenarisindən gətirdiyim, gənc Mirzə Fətəli ilə Bestujev Marlinskinin dialoqunda əslində, uzun illərdir Anarı düşündürən, narahat edən vacib bir problem, məsələ əks olunub. “Gecə düşüncələri”ndə də rus siyasətinin yanlış tərəflərindən, Sovetləri bərpa etmək istəklərinin absurdluğundan yazan müəllif millətinin gələcəyi üçün narahatdı. Əslində, “Ağ qoç, qara qoç” əsərini də yazdıran elə bu narahatlığı idi. Lakin özünün də “Gecə düşüncələri”ndə etiraf etdiyi kimi, indiki rus siyasətçilərinin ağlasığmaz fikirlərini, imperiya arzularını, şovinist düşüncələrini tənqid edən yazıçının fikirləri heç vəchlə rus xalqına yönəli deyil:

“Tarix boyu həm öz xalqını mütiləşdirən, dilsiz-ağızsız kütləyə çevirməyə çalışan, normal insani hüquqlardan, azad, sərbəst yaşamaq hissindən yadırğadan, eyni zamanda, bütün başqa millətləri də itaətində saxlamaq, əzmək, sərvətlərini qamarlamaq, ruhlarını öldürməyə cəhd edən rejimlərin müqabilində rusları tarixdə həqiqətən də böyük millət kimi təsdiq edən - bu xalqın yaratdığı ölməz sənət, elm və ilk növbədə ədəbiyyat xəzinəsidir. Rus ədəbiyyatı rus millətinin vicdanıdır və əsrlər boyu “iztirablı yollardan” keçən bu xalqın bəşəriyyətə ən böyük töhfəsidir”.

Elə bu cildə daxil etdiyi “Gecə düşüncələri”ndən gətirdiyim bu parçada müəllifin bu məsələ haqqında fikirləri açıq ifadə olunub. Axı onun qəhrəmanları da yanlış siyasətə, qəsbkar mövqeyə görə rus ədəbiyyatını inkar etmir, rus xalqına qarşı çıxmırdılar. Hətta “Təqib” filminin qəhrəmanı, atası bir fotoya görə repressiya olunmuş, evinin çox hissəsi bölünüb əlindən alınmış Osman belə...

lll

Anarın bir neçə filminin ssenarisinin mövzusu, süjeti nəsr əsərlərindən gəlir. Yəni əvvəlcə proza olaraq qələmə alınan mövzu sonradan ya müəllifin öz arzusu, ya da rejissorların təklifi ilə ssenariləşdirilib, ekranlaşdırılıb. Rejissor Arzu Urşanın ekranlaşdırdığı “Təqib” filmi də yazıçının daha əvvəllər qələmə aldığı “Qırmızı limuzin” hekayəsini əks etdirir. Lakin... Anar yaradıcılığının maraqlı, istər ədəbi tənqidçilər, istərsə də kinoşünaslar üçün düşündürücü məqamlarından biri də prozanın ekrana, filmə necə “keçməsi”, “çevrilməsi”dir. “Qırmızı limuzin” hekayəsinin O. kimi tanıdığımız adam “Təqib” filminin baş qəhrəmanı Osman eyni adamlardı. Süjet də, hadisələrin axarı da eynidi, oxşardı. Lakin ideya başqadı.

Ekran vasitəsiylə bəzi həqiqətləri geniş tamaşaçı kütləsinə çatdırmaq istəyən, çağdaş dövrün ən uyğun təbliğat üsulundan uyğun şəkildə istifadə edən müəllif O.nun taleyinə, xarakterinə bəzi əlavələr etməklə qoyulan problemi fərqli səviyyəyə qaldırıb. Hekayənin qəhrəmanı O.nun problemi özünün dərdi, öz qorxuları, ölüm haqqında düşüncələri idisə, filmdəki Osmanın problemi millətin dərdi, çağdaş zamanın qüsurlarıdı.

“Osman binanın çöl qapısından içəri girdi və quruyub qaldı. Ustalar divar rəsmlərinin üstünü malalayırdılar.

- Siz neynirsiz, axı bu... - ağzını açmışdı ki, ustalar sözünü kəsdilər:

- Xozeyin tapşırıb ki, axşamacan işimizi qurtaraq- dedilər.

Doğrudan da artıq iş bitmişdi, xilas eləməli bir şey qalmamışdı. Rəsmli divarlar demək olar ki, tamamilə malalanmışdı”.

Yazımın əvvəlki səhifələrində qeyd etdiyim kimi, hər zaman milli-mənəvi dəyərlərin qoruyucusu olan Anarı meyarların itməsi, gerçək sənətin zamanın, müasirliyin, texnika əsrinin güdazına getməsi narahat etməyə bilməz. Və elə bu narahatlığı da bu dəfə “Təqib” qəhrəmanının ağrısına, belə demək olarsa faciəsinə çevrilib. Hekayədə “qırmızı limuzin” sadəcə ölüm simvoludusa, filmdə Osmanın hər an onu izləyən keçmişidi, ürəyini sızıldadan ağrılarıdı, dəyərlərin itdiyi bir zamanda çarəsizliyidi, acizliyidi, həm də tənhalığıdı... Və yenə də bütün bunlardan çıxış yolu ölümdü. Bu şəhərdə son dayanacağını - bir vaxt eşq, tutqu yaşadığı katibənin evini, son tutacağını - katibənin gizli sevgisini də itirəndən sonra onu daha bu dünyaya bağlayan heç nə qalmamışdı. Və ən böyük faciə elə bu idi ki, əslində, katibənin evinin də, onun üçün isti yuva, münasibətinin də, sevgisinin də onu qoruyan, dünyaya bağlayan nəsnə olmasını Osman bütün bunları itirəndən sonra başa düşür, “Sən belə imişsən...” - deyib gedir.

Müəllif Osmanın timsalında mətbuatın şou-biznes meydanına çevrilməsinə, sənət nümunələrinin pulluların “malaları” altında qalmasına, kitabların dəyərdən düşməsinə, satılmasına, küçələrə atılmasına yanan ziyalı obrazı yaradıb. Bütün bunlar qarşısında aciz qalan, heç nəyi düzəldə, dəyişə bilməyən insanın çıxış yolu kimi ölümü göstərib.

...Amma çıxış yolu var axı! Bütün bunlara gülmək... Gözündə yaş, üzündə kədər... Gülmək və gülə-gülə diqqət çəkmək. Güldürmək və güldürərək düşündürmək. Mirzə Cəlil kimi, Sabir kimi və onlardan altmış il, səksən il, yüz on il sonra Anar kimi...

lll

Molla Nəsrəddin kimi...

Molla Nəsrəddin öz dövründə, yaşadığı əyalətdə qeyri-adi istedada, hazırcavablığa, cəsarətə malik müdrik bir insan kimi tanınıb. Zamanla bu müdrik el ağsaqqalının deyimləri bütün türk dünyasına yayılıb, rəvayətləri, lətifələri dillər əzbəri olub. Bu lətifələrin yığcam, lakonik məzmununda insanı heyrətləndirən, onun yaddaşında həmişəlik həkk olunan müxtəlif detallar tapmaq mümkündü. Lakin çox güman ki, Molla Nəsrəddinin əsrlərlə insanların dostuna, müasirinə, yol yoldaşına çevrilməsinin səbəbi təkcə bu deyil. Səbəb həqiqətin necə ifadə olunmasındadı. O həqiqətin gülə-gülə deyilməsi, çıxış yolunun güldürə-güldürə göstərilməsi Molla Nəsrəddin lətifələrinin ən üstün, unikal cəhətlərindən biridir.

XX əsrin əvvəlində gördüyü naqisliklərlə, avamlıqla, cəhalətlə mübarizə aparan dahi mütəfəkkir Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin təsis etdiyi jurnala məhz “Molla Nəsrəddin” adı verməsi təsadüf deyildi. Dövrün ədalətsizliklərinə, kütlənin korazehinliyinə, geriliyə, avamlığa, sinfi bərabərsizliyə göz yummaq olmazdı, bəs elə isə bütün bunları necə demək, necə yazmaq? Yenə də Xoca Nəsrəddinin üsulu ilə... Gülərək, güldürərək! Amma heç şübhəsiz ki, bu, acı-acı gülmək idi, “müsəlmanlara qəm pəncərəsindən baxaraq”, ürək ağrısı ilə yanaraq gülmək idi! 25 il ərzində ardıcıllıqla Tiflisdə, Təbrizdə, sonra da Bakıda nəşr olunan dərgi Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin öz qələm dostları ilə birgə mübarizə meydanı oldu. Həqiqət tribunasına çevrildi. İlk nömrəsinin üz qabığındakı simvolik rəsmdə olduğu kimi “Molla Nəsrəddin” yatmış müsəlmanları qəflət yuxusundan oyatmağa çalışdı. Lakin... Dərginin (“Molla Nəsrəddin”çilərin) başladığı mübarizə 25 ilə sığmazdı, sığmadı da. Ona görə zamanla burda qoyulan problemlərə yenidən qayıdıldı, Mollanın üsullarına yenə müraciət edildi.

“Molla Nəsrəddin” dərgisindən 60 il sonra yazıçı Anar jurnalın üslubunda, dilində, strukturunda “Molla Nəsrəddin - 66” satirik silsiləsini yazır. Və bütün niyyətini əsərə yazdığı, “Zarafat” adlı girişdə açıqlayır. Yəni əgər 60 il öncə dərgi öz dövrünün naqis cəhətlərini söz, tənqid, satira atəşinə tuturdusa, indi yazıçı Anar bu zamanın, daha doğrusu, zəmanənin çatışmayan cəhətlərini, gülünc tərəflərini yazırdı. Elə ona görə də bu cür əsəri yazmaq (üstəlik çap eləmək) hələ o zaman yaradıcılığa yeni gəlmiş, amma danosbazlardan, senzuradan filandan bixəbər olmayan gənc Anardan hər şeydən öncə cəsarət tələb edirdi. Artıq yazılmış olan əsərin çapı məsələsi, oxucuya təqdim edilməsi isə daha ciddi problem idi. O zaman “Ulduz” jurnalının baş redaktoru olan şair Cabir Novruz “Molla Nəsrəddin - 66”nın çapına söz verir və əsər dərginin 1968-ci il 7-ci nömrəsində işıq üzü görür. Ədəbi mühitdə hay-küyə səbəb olan əsərə ən müxtəlif resenziyalar, rəylər verilir, müəllifi “ədalətli sovet cəmiyyətini tənqid etdiyinə” görə qınayanlar, tənqid edənlər də az olmur. Lakin zaman keçdikcə, dövr dəyişdikcə Anarın “Molla Nəsrəddin - 66” silsiləsi onun ziyalı mövqeyinin əsası, başlanğıcı kimi qavranılır.

Nə yazıq ki, bu əsərdən iyirmi il sonra yazıçı yenidən Molla Nəsrəddinlə dərdləşməli, onunla bölüşməli olur: “Molla Nəsrəddin - 86” satirik əsərini yazır. Bundan sonra da ara-sıra satirik hekayələr qələmə alan Anar, əslində bu üsulla gördüyü çatışmazlıqlara oxucusunun diqqətini çəkir.

2016-cı ildə “Molla Nəsrəddin” dərgisinin 110 yaşı tamam oldu. Anarın “Molla Nəsrəddin”ə ilk müraciətindən 50 il keçirdi. Mirzə Cəlilin yanaraq yazdıqlarının 110 il sonra da aktuallığını itirməməsi, Anarın əlli ildən, otuz ildən sonra yenə də Mollaya pənah gətirməsi zəmanəmiz, özümüz, dövrümüz haqqında, güzgüyə baxanda gördüklərimiz haqqında düşünmək üçün səbəbdi. Əslində, bəlkə də bu silsilənin əsas üstün cəhəti elə güzgü olmasındadı. Kimsə qonşusunu, kimsə televizorundan gördüklərini, kimsə qohumunu, kimsə dostunu, amma çoxları özünü görəcək bu əsərdə.

Efirdən, mətbuatdan şit təriflərin, bayağı məclis sağlıqları üslubunda yazıların çəkilmədiyi, təvazökarlığın, nəcibliyin sürətlə sıradan çıxdığı bir zamanda, kəmsavadların özünü intellektual kimi qələmə verdiyi dövrdə Anarın bu cildə daxil etdiyi “Molla Nəsrəddin yüz on il sonra” silsiləsi həqiqətən də güzgü effekti verir. “Heç məni demirsən” deyə-deyə bir-birinin sözünü kəsən “dahilər”, “mən mənəm”, “mənəm mənəm” deyən, amma Borxesi Markesin əsəri sayan gənc “intellektuallar”, düşməninə yox, özündən əvvəlki nəslə qalib gəlmək, onları yendirmək istəyən əlli yaşında cavanlar, “Sarı gəlin” restoranında milli dolma yeyib qarnını doyduran, rahatlıq tapan millət “fədailəri”... kimlər, kimlər, kimlər, şeirdə deyildiyi kimi “o yanlar, bu yanlar” hamısı “Molla Nəsrəddin yüz on il sonra” silsiləsinin qəhrəmanlarıdır. Bu silsiləyə daxil olan əsərlərin, yazıların bəzilərində müəllifin cavabları da yer alıb. Belə ki, uzun illər Anara aid şər, böhtan xarakterli, qərəzli yazıların, absurd fikirlərin cavabını müəllif həm də bu yolla verir. Ona daş atanlara “Daşlama” adlı şeiri ilə ironiya edir, yaxud da Az.Yaz.Poz cəmiyyətinə dəvət edib danışdırır... Elə ən böyük problem də bu zaman, belələri danışanda ortaya çıxır. Uzun illər orda-burda rastlaşdığı boşboğazlar, yalançılarla söhbətləri isə yazıçının “Burda-Orda-Burda” telepyesində yer alıb.

Ümumiyyətlə, Anar onu rahat buraxmayan, yumorla yanaşmağa sövq eləyən bir çox məsələləri həm “Molla Nəsrəddin” silsiləsində, həm də bəzi şeirlərində janrın tələblərinə uyğun şəkildə ifadə edib.

lll

Cildin yekununda yer alan, son illərdə yazılmış şeirlər ayrı-ayrı mövzularda olsa da, müxtəlif ovqatları ifadə etsə də, bir növ elə burdakı digər əsərlərin poetik davamı təsiri bağışlayır:

Ömür keçdi, gün keçdi,

Sevgisiz ömür heçdi,

Sevmək də daha gecdi,

Neçin belə gec gəldin?!

“Sevdalı buludun dörd fəsli” başlığı altında yayımlanan, Nazım Hikmətə həsr olunan “Qış şeiri”ndən gətirdiyim bu bənd rus yazıçısı Buninin dilindən həyatının ikinci yarısında, son aşamasında rast gəldiyi, vurulduğu Baninə ünvanlana bilər. Bu məntiqlə, bu yanaşma ilə cilddə yer alan şeirləri də kitabın ümumi ideyası baxımından təhlil etmək olar. Lakin burada əsas nəzərə çarpan yazıçının özünün ovqatı, özünün hüznü, pessimistliyi, dünyadan, həyatın faniliyindən şikayətidir. “Qayğısız, ümidlərsiz, dopdolu çağ”ı, uşaqlığını arzulayan da, “Bu şəhər mənim şəhərim deyil” deyib özünü doğma şəhərində yad hiss edən də, “yaşamaq zamanı bitmiş qurtarmış” deyə ömrünü yazmaqla keçirmək istəyən də, “Vaqulya, orda nə var?” soruşub dünyasını dəyişən dostuyla dərdləşən də, “Son durağa bir az var” söyləyib ümidlərini itirməyən də yazıçı özüdür.

Şeirlərdən gətirdiyim bu ayrı-ayrı misralar, müxtəlif ovqatları ifadə edən poetik fikirlər o qədər təbiidir ki... Dopdolu həyat yaşamış, yaşadıqca yazmış, yazdıqca yenə yazmış insanın gəldiyi sadə nəticələrdir.

Lakin elə bu, Seçilmiş əsərlərinin onuncu cildinə daxil olan əsərləriylə Anar bütün bu təzadlı ovqatların, fərqli düşüncələrin yer aldığı, eyni zamanda, bunların fövqündə duran sənətiylə sizlərin - oxucularının önündədir.

525-ci qəzet 2017.- 12 avqust.- S.14-15.