Kamal Abdulla və onun Dastan poetikası

Cəlil NAĞIYEV

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Dastanın mətnindən də göründüyü kimi, Dədə Qorqud öyüd-nəsihət verən bir müdrikdir.

Dastan yaradıcıları bu obrazı daha çox real qəhrəman kimi göstərməyə çalışır, bununla belə onu, adiləşdirmir, digər qəhrəman və personajlarla eyniləşdirmir, onu kahinlik (övlayalıq), müəllimlik məqamından aşağı salmır. Burada bir məqama da diqqət yetirmək lazımdır. Dədə Qorqud obrazı arxetipdir. O, qismən də olsa müqəddəsliyin arxetipidir. Onun portretinin təsviri müasirlikdən (klassikadan) daha çox qeyri-müəyyən qədimliyə gedir (ən qədim totemik dünyagörüş, şamanizm və s.). Dastanın yazıya alınması dövrünün, yaxud da yeni (klassik) mərhələdə yaranması ilə əlaqədar olaraq burada islam dini təsirlərinin, mədəniyyətinin möhürü aydın şəkildə görünsə də, bu qəhrəman daha çox ibtidai dini (mifoloji) dünyagörüşün ifadəçisi kimi çıxış edir. Bu baxımdan, Kamal Abdulla Dədə Qorqudu adi bir dastan qəhrəmanı kimi deyil, bir prinsip kimi görür. Onun ümumiləşdirilmiş obrazı Mağara mədəniyyətinin (Mağara mühitinin, Mağara dərslərinin) ifadəçisi kimi özünü göstərir. Əgər şərti də olsa, KDQ dastanının müəllifinin Dədə Qorqud olması ideyasını qəbul etmiş olsaq (Kamal Abdulla bunu belə hesab edir), təbiidər ki, o zaman haqlı bir sual yarana bilər: əgər bu dastanın mətnləri müxtəlif dövrlədə yarandığını deyiriksə, onda onları bir nəfər necə yarada bilər? Əvvəla, müxtəlif dövrlərə aid mifoloji süjet və mövzular hansısa konkret bir dövrdə də yarana bilər. Ikincisi isə, ayrı-ayrı süjetlərin, motivlərin, mövzuların müxtəlif dövrlərdə yaranması faktını da inkar etmək olmaz. Bu baxımdan, tədqiqatçının bu suala cavabı da məntiqli səslənir: “Cavab, bizcə budur. Hər bir dövr üçün onun özünün Dədə Qorqudu var idi. Bizim bildiyimiz və qəbul etdiyimiz Dədə Qorqud bu Dədə Qorqudların cəmi, bir növ invarantıdır. Bütün hallarda Dədə Qorqud ayrıca götürülmüş, ancaq bir konkret zaman kəsiyində yaşamış və yaratmış bir şəxsiyyət deyil. O, Dədə Qorqudlardır və o, Dədə Qorqud adlı prinsipdir” (səh.108-109). Dədə Qorqud ümumiləşdirilmiş obrazdır (Molla Nəsrəddin kimi), daha doğrusu, o, obrazdan çox bir arxetipdir, kateqoriyadır.

Azərbaycan dastan yaradıcılığında “Ustadnamə” adlanan bir ənənə var. Bütün digər dastanlar kimi KDQ-un da müqəddiməsi məhz belə bir “Ustadnamə”dir. Kamal Abdulla dastanın bu hissəsini obrazlı olaraq “Mağara dərsləri” adlandırır. Zahirən elə görünə bilər ki, bu ustadnamə də bütün digər dastanların ustadnamələri kimi, sadəcə öyüd-nəsihət səciyyəli bir parçıdır. Əslində isə, burada ifadə olunan fikirlər sadə öyüd-nəsihət çərçivəsidən kənara çıxır. Bu qədim insanın (“mağaradaşın”) həyat, cəmiyyət, varlıq haqqında sosial, psixoloji və fəlsəfi qənaətlərinin məcmuu, gəldiyi nəticələrdir. Bu baxımdan, bu öyüdlər həm də qədim müdrikin ilk mağara dərsləridir.

Bu tədqiqatın bugünkü elmimiz üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də “autentik mifdə potensial bədii-poetik enerjinin təzahürünün” aşkar edilməsi cəhdidir. Bu problem bu tədqiqat əsrinin əsas mövzularından biridir. Belə ki, tədqiqatın məqsədlərindən biri ilkin bədii-poetikliyin yaranma prosesini müəyyən etmək və onu elmi cəhətdən əsaslandırmaq olduğuna görə, ilkin mətnin (mifin) bədii-poetikliyinin kökünü, onun nüvəsini, enerji mənbəyini tapmaq lazımdır ki, tədqiqatçı diqqətini məhz bu nüvəni, enerji mənbəyini müəyyən etməyə yönəldir.

Azərbaycan mifologiyası və folklorşünaslığında ilk dəfə olaraq bu tədqiqat əsərində “autentik mif” paradiqması və bu paradiqmanın yaranma tarixi, ilkin kökləri, eləcə də onun potensial bədiipoetik potensialı problemi tədqiqaq obyekti kimi seçilmişdir. Əvvəla, Kamal Abdulla tədqiqatının lap əvvəlində seçdiyi əsas araşdırma obyeti olan “bədii-poetiklik” anlayışına aydınlıq gətirir, “bədiilik” və “poetiklik” kimi ədəbi istilahların bir yerdə (“bədii-poetik”) işlətməsinin səbəbini açıqlayır. Tədqiqatçı qədim mətnlərdə, o cümlədən də KDQ-da “bədiiliklə” “poetkliyin” bar yerdə olması faktından çıxış edərək “bədii-poetiklik” istilahının daha dəqiq olduğunu deyir (səh.15). Əvvəla qeyd etmək lazımdır ki, Ortaçağ Şərq-türk dastan yaradıcılığında (bu baxımdan xüsusilə yapon monoqotariləri buna misal ola bilər) “proza” (nəsr) və poeziya (şeir) vahidliyi dominantlıq təşkil edir. Amma KDQ dastanı ilə əlaqədar başqa, həm də çox əhəmiyyətli bir məqama diqqət yetirmək vacibdir. Bu dastanın bədii-poetik dili, demək olar ki, bütün digər dastanların dilindən fərqlənir. Fərq isə ondan ibarətdir ki, burada “poetik” üslubla, “prozaik” qaynayıb-qarışıb və onları ayırmaq bəzən çox çətin olur, hətta çox vaxt mümkün olmur. Bu baxımdan, Kamal Abdullanın KDQ dastanın bədii-poetik üslubunda müşahidə etdiyi bu birgəlik mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Dastanın bu tipli narrativlik xüsusiyyəti, onun digər ilkin bədii-poetik faktorlarının “təzahür” etməsinə və formalaşmasına imkan yaratmışdır. Əvvəla, bu, məlum olduğu kimi, dastanın məzmunu və struktur-semantik səciyyəsi ilə müəyyən edilir (təkhiyyə hissəsi və lirik hissə). KDQ-da isə bu hissələr də birgəlik təşkil edir və bu həmin dastanın bədiipoetik özünəməxsuluğunu müəyyən edir. Nəhayət, Kamal Abdullanın tədqiqatının özəyini təşkil edən qədim (autentik) mifdə (burada konkret nümunə olaraq KDQ-ın mif qatı nəzərdə tutulur) bədii poetikanın enerjisi və onun təzahürününn müəyyən edilməsi faktoru əhəmiyyətli rol oynayır. Kamal Abdulla bədii-poetik enerjinin ilkin təzahür dövrlərini müəyyən etməyə çalışır və onun “Mağara mərhələ”sini (yəni ilkin, ən qədim, bəsit dövrü) önə çəkir. Mağara mərhələsini tədqiqatçı üç - “ştil”, “qabarma” və “partlayış” dövrə ayırır. Müəllifin fikrincə, bədii-poetik enerjinin nüvəsinin yaranmasını “mətnin ştil səviyyəsinin aid olduğu mifoloji dansökülən dövrünə (seçmə müəllifindir - C.N.) şamil etmək olar” (səh. 113). Müəllifin fikrincə, dastanın mətnində müşahidə edilən hadisələrin sakit, aram şəkildə təsviri, məhz bədii-poetikliyin “ştil” səviyyənin məhsulu ola bilər. Bundan sonra, dənizdə olduğu kimi, bədii yaradıcılıqda da, tam sakit, durğun havadan sonra “qabarma” mərhələsi başlanır. Bu dövrün mətni də öz səciyyəsinə görə “ştil” səviyyəsinin mətnindən fərqlənir, Nəhayət, sonuncu səviyyə “partlayış” səviyyəsidir ki, bu mərhələdə sözün tam mənasında autentik mifin bədii-poetik mətni yaranır. Əlbəttə, bu yaranma və inkişaf mərhələləri paradiqması bədii-poetikliyin potensial enerjisinin formalaşması haqqında Kamal Abdullanının orijinal hipotezalarından biridir. Bu hipotezanı, müəllifin özünün də dediyi kimi, yalnız immanent təhlil metodoloji araşdırma vasitəsilə əsaslandırmaq mümkündür. Dastan poetikasının araşdırılması yolunda bu metodologiya xeyli yararlı ola bilər. Tədqiqatçı hər bölgü ilə bağlı dastandan müəyyən ifadələr, parçalar gətirir ki, bu materiallar müəllifin gəldiyi nəticələri nümayiş etdirir.

Tədqiqatda diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də, dastanın linqvopoetik təhlilidir. Kamal Abdulla bir dilçi alim kimi, dastan poetikasının araşdırılmasında linqvopetik istiqamətin də zəruri olduğunu hesab edir və onu bədii-poetikliyin tərkib hissəsi adlandırır. Tədqiqatçı hesab edir ki, bu dastanda “sinonimlər ilkin bədii-petiklik vasitəsi kimi” özünü göstərir. Belə ki, onun fikrincə, “Sinonimlər qabarma mərhələsinin bəlkə də ən ibtidai göstəricisidir” və bədii-poetikliyin yaranmasında müəyyən rol oynayır, “Belə ki, bədii-poetikliyin canı olan Partlayışın mənbəyi bir-birinin yanındakı sinonimlərin bir-birinə sürtünüb qığılcım yaratmasından əmələ gəlir (səh. 127).

Haqqında bəhs edilən bu kitabda ibtidai bədii-poetikliyin təzahür formalarından biri kimi “xüsusi arxitektonik qurmalar” paradiqmasına da geniş yer ayrılmışdır. Italyan alimi C.Vikonun “hər bir metafora ilkin bir mifdir”, fikrindən çıxış etsək, o zaman metaforaların həm də sintaktik səciyyə daşımasını da qəbul etməliyik. Çünki həmin ilkin metaforalar bəsit sintaktik quruluşa malik olan “xüsusi arxitektonik qurmalar” şəklində təzahür edir. Bu baxımdan, Kamal Abdullanın ilkin mifik mətnlərdə bədii-poetikliyin meydana gəlməsi prosesində sintaktik-semantik qurma (süjet yaratma) haqqında nəzəri konsepsiyası tamamilə məntiqlidir.

Monoqrafiyanın maraqlı ideyalarında biri də Dəşti-Müstəqimiyyə və Dəşti-Məcaziyyə münasibətlərində “kimi” qoşmasının metaforik düşüncə və ifadə tərzinin formalaşmasında rolu məsələsidir. Müəllifin fikri belədir ki, əgər mətndə “kimi” qoşması varsa, bu artıq məsələnin Dəşti-Məcaziyyə səthində olduğunu göstərir” (səh. 145). Beləliklə, “kimi” qoşması müəyyən mənada bəsitlik, qədimlik əlamətidir ki, bədii-poetiklik konsepsiyası təkmilləşəndən və sabitləşəndən sonra bənzətmə prosesində artıq bu qoşmanın yardımına ehtiyac qalmır.

Linqvopoetikliyin xüsusi əlamətlərindən biri də dastan mətnində “sahmanlayıcı ünsür”dür. Ibtidai, ilkin mifoloji nəzəriyyədə “sahmanlayıcı ünsür” faktoru da mühüm əhəmiyyət kəsb edir və demək olar ki, son dövrün əksər mifoloqları bu məsələyə xüsusi diqqət ayırır. Mif yaradıcılığında “Xaos-Kosmos” əlaqəsi bədii-poetik mifoloji mətnin yaranmasında başlıca vasitələrdin biri kimi çıxış edir. Fabula, süjet quruluşu ilkin mifik düşüncənin məhsulu olduğu kimi, “Xaos-Kosmos” qarşıdurması faktoru da sahmanlayıcı ünsür (vasitə) kimi bu prosesdə fəal iştirak edir.

Kamal Abdulla bu monoqrafiyasında, “məgər”, “ol” (bu) mahalda”, “bu yanadan” kimi KDQ-dən gətirdiyi ifadələrin dastanda sahmanlayıcı funksiya yerinə yetirdiyini və öz daxilində ilkin mifoloji semantik-struktur məna daşıdığını göstərmişdir. Burada həm də “sıfır variantlı” (implisit) sahmanlayıcı ünsürdən də bəhs olunur ki, bu paradiqma filologiya elmində dastan pontikasının tədqiqində tam yeni yanaşmadır.

Bəsit təfəkkür tərzinin mifoloji bədiipoetik ifadəsi kimi KDQ-da “sadəlövh suallar” məsələsi də çox aktual mövzulardan biridir. Bugünkü oxucu üçün bəsit (primitiv) sual kimi görünən haqqında bəhs olunan dastandakı “sadəlövh suallar” əslində, mifik mətndə həm o zaman üçün, həm də bu gün üçün dərin mənaya malik olan fəlsəfi kateqoriyaların bədii-poetik ifadəsidir. Belə ki, “Yağı diyü neye dirler?” kimi sualın cavabına bu gün də birmənalı cavab vermək mümkün deyil.

Dastanda olan təkrarlar, tədqiqatçının da qeyd etdiyi kimi, əsərin mətninin formalaşmasında, bədii-poetikliyin yaranmasında müəyyən rol oynamışdır. Kamal Abdulla burada müxtəlif tipli (cümlə, boy sonu və s.) təkrarların dastanda oynadığı rolu təhlil edərək, onların bədii və linqvistik əhəmiyyətini göstərmişdir.

Tədqiqatda, “bədii yasaqlar” (tabu) məsələsinə də xüsusi diqqət ayrılmışdır. Bədii (mifik, mistik) yasaq məsələsi demək olar ki, dünyanın bütün qədim insanlarının (Polinizeya, Avstraliya, Amerika aborigenləri kimi) mifoloji etnik dünyagörüşündə geniş şəkildə ifadə olunmuşdur. KDQ dastanı çox qədim köklərə malik olduğundan, burada da bir sıra mifoloji etnik yasaq nümunələri müşahidə edilməkdədir. Məsələn, qəhrəmanın adının gizlətməsi yasağı bir sıra xalqlarda olduğu kimi, türk-oğuz etnosun düşüncə tərzində də bədii-poetik səciyyə daşımışdır.

Monoqrafiyaya “Əlavələr” hissəsi də daxil edilib. Bu hissəyə müəllif özünün uzun müddət üzərində işlədiyi KDQ-un bədii-poetikliyi ilə birbaşa əlaqəsi olan sırf linqvopoetik nəzəri konsepsiyasını daxil etmiş və “Mif və Yazı” kimi digər problematik səciyyə daşıyan hissə də, haqqında bəhs olunan monoqrafiyanın ümumi məzmuna dolğunluq gətirmişdir.

Kamal Abdulanın “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş. Dansökülən variant” monoqrafiyası Azərbaycan folklorşünaslığında maraqla qarşılanmış və bu kitab haqqında dövrü mətbuatda çox maraqlı və genişhəcmli elmi təhlil səciyyəli tənqidi məqalə çap olunmuşdur.

525-ci qəzet 2017.- 9 dekabr.- S.18.